ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ԱՅՎԱԶՅԱՆ, Հայկական հանրագիտարանի գլխավոր խմբագիր-տնօրեն
Այս անունը ծանոթ է թերեւս միայն հայ հասարակության այն խավին, հիմնականումՙ նկարիչներին, ովքեր առնչվում են այսօրվա գեղանկարի ռուսական շուկայի հետ, որտեղ ժամանակակից գրաֆիկայի ոլորտում Վահան Ավագյանը մեծ համարում ունի: Իսկ մեր ընթերցողներին ասենք, որ նա բանաստեղծ Վարդան Վանատուրի (Ավագյան) եւ մանկավարժ Մանուշ Ավագյանի որդին է, որը հանգամանքների բերումով 1990-ից ապրում եւ ստեղծագործում է Մոսկվայում:
Վահանը ծնվել է 1960-ի հոկտեմբերի 7-ին Երեւանում: Դպրոցական տարիներին հաճախել է Պիոներպալատի գեղարվեստական խմբակ, հրապուրվել Լեոնարդո դա Վինչիի ստեղծագործություններով եւ անտիկ Հունաստանի արվեստով: 1970-ական թվականներին հաճախել է Մանկական գեղագիտական կենտրոն, ապա ավարտել Փանոս Թերլեմեզյանի անվան գեղարվեստի ուսումնարանը, 1985-ինՙ նաեւ գեղարվեստաթատերական ինստիտուտը եւ նույն տարում ունեցել առաջին ցուցահանդեսըՙ Երեւանի նկարչի տանը: Նա հրապուրվել է նաեւ գրքի ձեւավորումով եւ ավելի քան 20 գիրք ձեւավորել: Դրանց թվում է Հ. Թումանյանի «Սուտլիկ որսկանը» հեքիաթը, որը 1979-ին բանաստեղծի ծննդյան 110-ամյակի առթիվ տպագրվել է Երեւանում, ներկայացվել Մոսկվայի գրքի միջազգային ցուցահանդեսում եւ տպագրվել նաեւ օտար լեզուներով (անգլերեն, գերմաներեն, ֆրանսերեն եւ այլն):
Վահանի նկարչական տաղանդն առաջինը նկատել ու բարձր է գնահատել նկարիչների միության այն օրերի նախագահ, ճանաչված նկարիչ Սուրեն Սաֆարյանը:
Գեղարվեստաթատերական ինստիտուտը բեմադրող-նկարչի մասնագիտությամբ ավարտելուց հետո Վահանն աշխատել է Երեւանի Խամաճիկների թատրոնում եւ ներկայացումներ բեմադրել, շարունակել է ձեւավորել մանկական գրքեր, բանաստեղծությունների, նաեւ պարսիկ բանաստեղծների ժողովածուներ:
Իմ ձեռքին է Վահան Ավագյանի հրատարակության պատրաստվող ալբոմի թվային տարբերակը, որը գրաֆիկական գործերի մի իսկական գանձարան է: Այն բացվում է երկու ճանաչված արվեստագետների մուտքի խոսքով. առաջինը համաշխարհային մշակույթի խոշոր պատմաբան Իգոր Նաումովիչ Գոլոմշտոկինն է (1929-2017)ՙ վերնագրված «Վահան Ավագյանի գրաֆիկան», մյուսըՙ Մոսկվայի պետական համալսարանի պրոֆեսոր Վալերի Ժուկովինը (ծ. 1941)ՙ «Մարդկային կրքերի ռոմանտիկական էպոսը» վերնագրով:
Անկեղծ ասածՙ հազվադեպ է լինում, երբ այլազգի արվեստագետներն այդքան բարձր են գնահատում հայ գեղանկարչի գործերը, այնքան բազմակողմանիորեն վեր հանում նրա արվեստի խորքային շերտերն ու հիացական խոսքեր ասում նրա արվեստի մասին, որ ակամա շոյվում է մարդու ազգային արժանապատվությունը:
Գոլոմշտոկն իր խոսքը սկսել է այսպես. Վ. Ավագյանի նկարներից մեկը կոչվում է «Երեք դեմք». այն կազմված է դասական հունական կիսադեմից, նրա հետեւից բարձրացող ակնհայտորեն արեւելյան տիպի կանացի դեմքից եւ մեկ այլՙ արդեն եվրոպացու կիսադեմից: Դրանք կարծես հենց Ավագյանի գրաֆիկայի երեք դեմքերն են, որոնք արտահայտում են երեք մշակութային ավանդույթներՙ Հին Արեւելքի, հելենիզմի ու մոդեռնիզմի: Դրանք դրսեւորվելով տարբեր փոխհարաբերություններովՙ մերթ բացահայտում են նրա ազգային բնութագիրը, մերթ միախառնվում յուրատեսակ սինթեզի մեջ: Այստեղ անտիկ Հունաստանը միահյուսվում է Ասորեստանի ու Բաբելոնի հետ, Արեւելքը հանդիպում է Արեւմուտքին, եւ այդ ամենը, միաձուլվելով նկարչի անհատական գործելաոճին, վերածվում է այնպիսի դեպքի, որը հաճախ չի հանդիպում ժամանակակից արվեստում: Այն ավանդույթները, որոնց հետեւում է Ավագյանը, օտար չեն: Հայ գեղարվեստական մշակույթը հեռավոր անցյալ ունիՙ հասնում է մինչեւ Ուրարտու, Ասորեստան, ավելի ուշՙ Հունաստան, Բյուզանդիա, նաեւ Եգիպտոս եւ վերջապեսՙ Եվրոպական մոդեռնիզմ: Այդ ամենն իր հետքն է թողել ժողովրդական գիտակցության մեջ, արմատավորվել ինչ-որ տեղՙ գեներում, կոլեկտիվ ենթագիտակցության մեջ եւ էլի ինչ-որ տեղ: Պատմական ժառանգությունը մութ բան է: «Հանդիպում» եւ «Հակամարտություն» նկարներում մեր դիմաց ակնհայտորեն արեւելյան դիցաբանության գործող անձինք ենՙ աստվածներ կամ թագավորներՙ գազանների գլուխներով: Միայն թե սովորաբար ասորաբաբելական ռելիեֆներին (մակերեւույթապատկերներին) բնորոշ դեպի ներս խորացող թաքուն լարվածությունն այստեղ լիցքաթափվում է ֆիգուրների դրամատիկական բախումներով:
Նրա գործերի մյուս աղբյուրը Հին Հունաստանի դիցաբանությունն է. այնտեղից են վերցված Ավագյանի բազմաթիվ ստեղծագործությունների սյուժեները: Կենտավրոսները, հավերժահարսերը, ամազոնուհիները, սատիրները (այծամարդիկ) նրա մի գործից անցնում են մյուսը: Հերակլեսն իջնում է մեռյալների թագավորություն, Աթենասը վիճում է Մարսի հետ: Բայց, ինչպես եւ արեւելյան սյուժեներում, դա ոճավորում չէ, ասենքՙ հունական ամֆորաների եւ ասորական ռելիեֆների հայտնի պատկերների նմանությամբ: Այստեղ ամենից առաջ գրավում է ազգային մշակույթների հենց ոգու մարմնացումը գրաֆիկայի միջոցներով, որն արմատացած է նրանց դիցաբանության մեջ:
Դարաշրջանների այս շերտավորման մեջ է ներխուժում XX դարըՙ իր մոդեռնիզմի գեղագիտությամբ, գիտակցության մասնատվածությամբ, շարժունությամբ ու հեգնանքով: Եվ մի շարք նկարներում ձեւը կարծես պայթում է ներսից: Դրվագվում ու տրոհվում է մասերի եւ սինթեզվում նոր կերպարում: Նույնիսկ առասպելն է այստեղ ենթարկվում հրաշալի կերպարանափոխության: Վհատ Սիզիփոսը նստած է իր քարին, եւ նույն քարին տեղավորվել է քնարահար Օրփեոսը: Պայքարում հյուծված Մարսը դժվարությամբ տանում է Վեներայի մերկ մարմինը, վիճում են Հին Բաբելոնի եւ Եգիպտոսի աստվածությունները, մյուս նկարների անձնավորումներում մարդկայինն օրգանապես վերածվում է գազանայինի կամ մատնում է իր մերձավորությունը բուսական աշխարհին:
Վահան Ավագյանի գրաֆիկական վարպետությունն այդ սյուժեները ռացիոնալ պատկերավորման հարթությունից բարձրացնում է մինչեւ գեղարվեստական կերպարի բարձունք: Նրա կռիվների բազմաթիվ սցենարներում մարտի են բռնվում զինվորներ, ասպետներ, ամազոնուհիներ եւ նույնիսկ աքլորներՙ աքլորակռիվներում: Հաճախ դրվագների գեղադիտակային (կալեյդոսկոպային) եւ շտրիխային մրրիկների կատաղի դինամիկայում դժվար է հասկանալ, թե ով ում դեմ է կռվում: Դա տարուղղված ուժերի եւ էներգիայի բախում է, որոնցից առաջանում են խորտակման, ցասումի, անկման, մահվան կերպարներ:
Նկարների շարքն ավարտվում է «Նոր Աստվածություն»-ով. այն ինչ-որ խորանարդաձեւ, մեքենայատիպ, անկյունավոր բան է, որը ձողերի վրա տանում են անդեմ մարդկային ֆիգուրները: Ո՞ւր: Որպեսզի այն բարձրացնեն մեր դարի պատվանդանին հին աստվածների փոխարեն:
Արվեստաբան Վալերի Ժուկովը կարեւորում է հատկապես նկարչի սիմվոլիկ (խորհրդանշական) մտածողությունը: Ըստ նրաՙ աշխատանքներում ներկայացված է ոչ թե իրական կերպարի պատկերը, այլ սիմվոլը (խորհրդանիշը), որոշակի հոգեվիճակի խորհրդանշանը: Միայն այդ տեսակետից կարելի է գտնել նրանց իրական ընկալումը: Այդ դեպքում նկարի ընդհանրացման ուժը բացում է զգացողության ռոմանտիկան, մարդկային ոգու ուժը: Նկարները դառնում են մեդիտացիայի նշաններ, որոնք, հեռացնելով ողջ անկարեւորը, բացահայտում են նրա խորքն ու ուժը: Ավագյանի գործերը հուզում, ցնցում են դիտողի զգացմունքները, գրում է արվեստաբան Ժուկովը: Նրանցում ուժ ու կիրք կա, վաղուց անցած նախնադարյան ժամանակների ավերիչ բնազդներ: Նրա աշխատանքների գաղտնիքը կանխատեսվածի եւ կամայականի, սպասելիի եւ պատահականի հավասարակշռությունն է:
Դրանք գրեթե միշտ ֆիգուրատիվ գործեր են, հեռու լուսանկարչությունից, բայց առարկայական ճանաչելիությունն անառարկելի է: Ծնվող զգացումների ուժը Ավագյանի յուրաքանչյուր աշխատանք դարձնում է ինքնաբավ եւ ավարտուն: Ընդամենըՙ մի քանի թեմաներ, եւ սյուժեների ու ձեւերի ինչպիսի բազմազանություն:
Այլաբանության լեզուն, եթե այն հասկանալի է, դիտողին ներքաշում է երկխոսության մեջ հեղինակի հետ: Սկզբում գուցե պետք է ստեղծագործության վերնագիրը կարդալ: Այն հակիրճ է, բայց ճշտորեն արտահայտում է պատկերի բովանդակությունը: Վերնագիրն ուղեցույց է յուրաքանչյուր աշխատանք հասկանալու համար: Նրա բովանդակությունը դիտելու ցանկություն է ծնում եւ օգնում հասկանալու հեղինակի ակնարկներով արված մտահղացումը: Երբ բովանդակությունը գրեթե բացահայտված է, գծերի քաոսը եւ կիսաերանգների մոլեգնությունը միատեղվում են մտահղացման ամբողջական ընկալման մեջ, եւ պատկերում ըմբռնում ես մարդկային կրքերի եւ ֆանտազիայի ռոմանտիկական էպոսը:
Ավագյանն ինչ-որ բանով հիշեցնում է ռուս խոշոր նկարիչ Վասիլի Կանդինսկուն, շարունակում է արվեստագետը: Իհարկե, խոսքը գունապնակի մասին չէ, ոչ էլ նրբության, բայց անսովորը (հեքիաթայինը) նրանց համար ընդհանուր է: Բայց եթե Կանդինսկու գործերում հեքիաթայինը ռուսարեւելյան է, ապա Ավագյանի կտավներում այն մարդկային քաղաքակրթության հնագույն դիցաբանությունն է: Նրա մարտական սյուժեներում ցնցում է իրադարձության դինամիկան: Դրանք գրաֆիկայով արտահայտված Խաչատրյանական «Սպարտակի» ակնթարթներ ենՙ նույն հաստատակամությունը, նույն լարվածությունը, նույն ձգտումը, նույն դրամատիզմը: Կենտավրոսներ, մինոտավրոսներ, ամազոնուհիներ, գլադիատորական մրցահրապարակների անվախ զինվորներ, առասպելական հերոսներՙ այդ ամենում խտացված դրամաՙ անցյալ ժամանակների զենք ու զրահով:
Նրա սիրած մյուս թեման մարդու մարմնի գեղեցկությունն է: Այն մեկնաբանում է որպես բնության բարձրագույն, կատարյալ ստեղծագործություն: Ընդամենը մի քանի շտրիխներով, մի քանի գծերով եւ ընդգծված կոպիտ, կարծես պատահական տոնավորմամբ ստեղծում է բացարձակ ֆիզիկական, բնութագրական կերպար, ծավալում տիեզերական մասշտաբի զգացողությունների իրադարձություն: Այս նկարչի համար իրականությունը զուտ առիթ է դիտողի հետ դրամատիկական, կրքոտ հանդիպման համար, եզրափակում է արվեստագետը:
Ավագյանը 1985-ին անդամագրվել է Երիտասարդ նկարիչների միությանը, 1995-ին նրա գործերը ցուցադրվել են Մոսկվայի նկարիչների կենտրոնական տանը, 1996-2001-ինՙ շվեյցարական «Մարտին» արվեստի ցուցասրահում, որտեղ 2001-ին նա ունեցել է նաեւ անհատական ցուցահանդես: 2002-ին դարձել է Միջազգային գեղարվեստական ֆոնդի անդամ, հաճախ ցուցադրվել Մոսկվայի Մանեժում ու Նկարիչների կենտրոնական տանը: 2010-ին որմնանկարներով ձեւավորել է Հայկական մշակույթի կենտրոնը Մոսկվայի Կապոտնյա շրջանում, 2011-ին պատկերազարդել Աֆանասեւի ռուսական հեքիաթները, 2012-ին ստեղծել է Միխայիլ Բուլգակովի «Վարպետը եւ Մարգարիտան» վեպի պատկերազարդումների շարք:
Վահան Ավագյանի ստեղծագործությունների զգալի մասը գտնվում է Ամերիկայում, Գերմանիայում, Շվեդիայում, Ավստրիայում եւ Ռուսաստանումՙ հիմնականում մասնավոր հավաքածուներում:
Դժվար է ասել, թե Վահանի ճակատագիրն ինչպես կդասավորվեր, եթե մնար ու ստեղծագործեր Երեւանում եւ այստեղ ստեղծեր իր գույնն ու ձեռագիրը: Սակայն, ինչպես տեսնում եք, այդպես չեղավ եւ գուցե մեծ աշխարհի մեծ ճանապարհ փնտրելու նպատակով տեղափոխվեց Մոսկվա, ինչը, ըստ էության, իրականացել է: Այդուհանդերձ, իմ լավ բարեկամին ուզում եմ հիշեցնել, որ հայրենի հողի ուժն ավելի քան զորավոր է եւ անկասկածելիորեն կարող է դառնալ նոր նվաճումների անսպառ աղբյուր:
Թերեւս եկել է տունդարձի ժամանակը:
Նկար 2. «Նոր Աստվածություն» (2009 թ.)
Նկար 3. «Օրփեոսն ու Սիզիփոսը» (2007 թ.)
Նկար 4. «Երեք դեմք» (2007 թ.)
