ՀԵՆՐԻԿ ԲԱԽՉԻՆՅԱՆ
Թուրքի դեմ մղվող հայրենական այս ծանր բայց ոգեշունչ պատերազմի օրերին առիթ ունեցա ծանոթանալ «Большая российская энциклопедия»ի 29-րդ հատորում (Մոսկվա, 2015) զետեղված «Սայաթ-Նովա» հոդվածին (էջ 498) եւ տեսա, որ այստեղով էլ թուրքն է անցել: Հոդվածի հեղինակը ոչ ավել, ոչ պակաս ադրբեջանցի էՙ ոմն Ա. Մ. Բաղիրով, որը մեր անզուգական Սայաթի հետ վարվել է այնպես, ինչպես այսօր գերի ընկած հայի հետ են վարվում իր ցեղակիցները…
Հայ մեծ բանաստեղծը հոդվածում ներկայացված է ընդամենը իբրեւ Անդրկովկասի ժողովրդական բանաստեղծ-աշուղ, որ գրել է ադրբեջաներեն, հայերեն ու վրացերեն լեզուներով եւ մեծ դեր կատարել թյուրքական, հայկական եւ վրացական բանաստեղծական արվեստի զարգացման մեջ:
Ասենք, որ Սայաթ-Նովան ոչ մի կապ չունի թյուրքական պոետիկայի եւ ոչ էլ ադրբեջաներենի հետ, քանի որ այլ են արհեստածին Ադրբեջանի եւ Սայաթ-Նովայի գործածած թուրքերենը: Վերջինս Թիֆլիսում եւ հարակից շրջաններում 18-րդ դարում ապրած թուրքական մի ցեղի բարբառն է (այրումլու), եւ այդ ժամանակ դեռեւս չկար շատ ավելի ուշ հորինված Ադրբեջանը: Ի դեպ, Սայաթ-Նովան իր մի վրացերեն խաղում Ադրիբեժան ձեւով հիշատակում է պարսկական Ատրպատականը…
Ավելի ցնցող է Բաղիրովի այն «հայտնագործությունը», թե Սայաթ-Նովայի հայրը սիրիացի թյուրքերից էրՙ լուսավորչական (Գրիգորյան) դավանանքով: Ավելի մեծ անհեթեթություն հնարավոր չէ պատկերացնել, ինչպես որ անհնարին է պատկերացնել սիրիացի լուսավորչական կամ առաքելական թյուրքի: Գուցե ինքըՙ Բաղի՞րովն է պատկանում թյուրքի այդ տեսակին կամ այդպիսին են Թուրքիայի միջոցով Արցախ բերված եւ լուսավորչական հայերի դեմ կռվող սիրիացի ահաբեկիչնե՞րը…
Իր ընդօրինակած ձեռագրերում Սայաթ-Նովան հիշում է հորըՙ մահտեսի Կարապետին (Մատենադարան, ձեռ. 4270, էջ 100 բ,10838, էջ 328 ա), իր մի թուրքերեն խաղում համարում է նրան հալեպցիՙ ծագումով ադանացի, իսկ իր ինքնագիր Դավթարում դարձյալ վկայում է, որ հայրը մղդսի-մահտեսի է եղել, այսինքնՙ Երուսաղեմ, Հիսուսի գերեզմանին ուխտի գնացած հայ քրիստոնյա: Ուշագրավ է, որ իր մեկ այլ թուրքերեն խաղում էլ Սայաթ-Նովան, ասես նախապես պատասխան տալու համար թուրք «գիտնականներին», ասել է. «Սայաթ-Նովան ճշմարիտ կրոնը չի ուրանաՙ հայ է»:
Բաղիրովը հոդվածում հիշում է Սայաթ-Նովայի Դավթարը, որին հաստատապես ծանոթ չէ (Պահպանվում է Ե. Չարենցի անվան Գրականության եւ արվեստի թանգարանում. Սայաթ-Նովայի ֆոնդ, թիվ 1: Երկու անգամ լույս է տեսել նմանահանությունը), այլապես մահտեսի Կարապետին թյուրք չէր համարի: Ավելին, չէր գրի հաջորդ անհեթեթությունը, թե իբր Դավթարում պահպանված երգերը 1842 թվականին Սանկտ Պետերբուրգում հրատարակել է Սայաթ-Նովայի որդի Օհան Սեիդովը:
Իրականում Օհանը 1823 թվականին, Պետերբուրգում վրաց արքայազն Թեյմուրազի պատվերով կազմել է մի ձեռագիր ժողովածու, որ ընդգրկում է սայաթնովյան հայերեն, վրացերեն եւ թուրքերեն 80 խաղեր (պահպանվում է Սանկտ Պետերբուրգի Արեւելագիտության ինստիտուտի վրաց ձեռագրերի ֆոնդում. թիվ H-21): Իսկ 1842 թվականին Սայաթ-Նովայի երգերի ոչ մի ժողովածու լույս չի տեսել: Միայն 1852 թվականին Մոսկվայում, Դավթարի հիման վրա տպագրվել է Սայաթ-Նովայի հայերեն երգերի առաջին ժողովածունՙ Գեւորգ Ախվերդյանի աշխատասիրությամբ…
Հոդվածում Սայաթ-Նովայի կենսագրությունը եւ ստեղծագործության գնահատականը ներկայացված է շատ կցկտուր ու սխալաշատ, եւ մնում է միայն զարմանալ, թե ռուսական հանրագիտարանի խմբագրությունը ինչո՞ւ է հայ մեծ բանաստեղծի մասին հոդվածը պատվիրել լիովին անտեղյակ ոմն ադրբեջանցու եւ ինչո՞ւ չի ստուգել այդ վայ բանասերի բերած տեղեկությունների իսկությունը: Կարող էր ստուգել թեկուզ նախորդ ռուսական հանրագիտարանների միջոցով կամ ուղղորդվելով «История всемирной литературы» արժեքավոր բազմահատորյակով, որի 5-րդ հատորում (Մոսկվա, 1988) լայն անդրադարձ կա Սայաթ-Նովայի կյանքին ու գործին (էջ 497-499): Այստեղ Սայաթ-Նովան իրավամբ համարված է հայ ընտանիքի ծնունդ եւ առաջին հերթին հայ բանաստեղծության խոշորագույն ներկայացուցիչ: Հանճարեղ աշուղ-բանաստեղծի վիթխարի դերը հայ գրականության պատմության մեջ, ինչպես հայտնի է, լավագույնս նշել է դեռեւս Վալերի Բրյուսովը «Поэзия Армении» հատորի առաջաբանում…