«Մեկ մարդու արհեստը»

Մաս V

Լրտեսները եւ նրանց նկարագիրը

Հոդվածիս նախորդ մասում նշեցի մի շարք անձնուրաց, հայրենիքին անմնացորդ նվիրված, մեծատառով մարդկանց՝ հետախույզների մասին: Սակայն անարդարացի կլիներ, եթե խորհրդային եւ ռուսական հետախույզների մասին խոսելիս նշել միայն հերոսների մասին:

Ծանոթացեք մի պարզ օրենքի հետ. «Մուտքը մեկ ռուբլի, ելքը՝ երկու»: Այսինքն, կազմակերպության մեջ մտնելը դժվար է, սակայն շատ ավելի դժվար է նրանից դուրս գալը:
Խորհրդային Միության (իսկ հետո՝ Ռուսաստանի Դաշնության) Պետանվտանգության կոմիտե (ՊԱԿ-Խթը) աշխատանքի ընդունվելու համար կարող էին եւ կարող են դիմել բոլորը, եւ այդ կազմակերպության կենտրոնակայանները կամ գրասենյակները գտնելը բոլորովին էլ դժվար չէ: Փորձիր մոտենալ եւ ասել. «Ես կուզենայի աշխատել ՊԱԿ-ում»: Դա դժվար չէ, այդ ճանապարհը բաց է բոլորի համար, այլ բան է՝ կընդունե՞ն ծառայության, թե՞ ոչ: Որովհետեւ սկսվում են երկարատեւ ստուգումներ (ամենաքիչը՝ 1,5 տարի) դիմորդի, նրա մտերիմ հարազատների, նրա անցած ճանապարհի, ինչպե՞ս է սովորել, ի՞նչ նյութական միջոցներ ունի նրա ընտանիքը, եւ այլն, եւ այլն: Իսկ եթե խոսքը հետախուզության համակարգ մտնելու մասին է, ապա ճիշտ կլիներ թեկնածուին մանուկ հասակից ուսումնասիրել: Եվ չպետք է օգնի «վերեւներից» եկող որեւէ հեռախոսային զանգ: (Այս ամենն իհարկե այսօրվա ռեալությանը չի վերաբերում. գաղտնիք չէ, որ այսօր ով ասես կարող է աշխատել այդ համակարգում եւ նույնիսկ ղեկավարել այն: Համենայն դեպս, այդպես է մեր աշխարհամասում, ինչպե՞ս է Չինաստանում կամ Անգլիայում հիմա, չեմ կարող ասել):

Վերադառնամ բուն թեմային՝ «Մուտքը մեկ ռուբլի, ելքը՝ երկու»: Խոսքը Ռուսական Գլխավոր հետախուզական վարչության (ԳՀՎ) մասին է, որը մաս է կազմում ՌԴ Զինված ուժերի Գլխավոր շտաբի: ԳՀՎ ընկնելը շատ դժվար է: Ո՞ւմ  հարցնեիր, ո՞ւմից խորհուրդ ստանայիր: Ո՞ր դուռը թակեիր, քեզ նույնիսկ շեմքի տեղը ցույց տվող չէր լինի (հիմա իհարկե մի փոքր այլ վիճակ է):  
Եթե ՊԱԿ-ում կան տասնյակ հազարավոր կամավոր ընդունվողներ, ԳՀՎ-ում դա հնարավոր չէ:
ԳՀՎ-ի պետը ենթարկվում է միայն Գլխավոր շտաբի պետին (հիմնականում) եւ Պաշտպանության նախարարին. երկրի քաղաքական ղեկավարության հետ ուղղակի կապ չունի:

Այսօրվա ԳՀՎ կառուցվածքային կազմը պետական գաղտնիք է համարվում: Հայտնի է, որ այդ կազմում աշխատում է բավականին մեծ գործակալական ցանց, տակտիկական (մարտավարական) հետախուզություն, առաջնագծի հետախուզություն, ստրատեգիական (ռազմավարական) հետախուզություն, ռադիո- եւ էլեկտրոնային հետախուզություն, ստորաբաժանումներ, որտեղ փաստաթղթեր են պատրաստվում, գիտահետազոտական ինստիտուտներ, եւ, իհարկե, նրանց է պատկանում ամենակարեւորը՝ արբանյակային հետախուզությունը եւ ռազմական կցորդների ինստիտուտը, որոնք աշխատում են լեգալ (օրինական) տարբեր պետություններում հավատարմագրված դեսպանատների ծածկի տակ:
ԳՀՎ-ի հատուկ նշանակության ստորաբաժանումներն ունեն հարյուրավոր դիվերսիոն-հարձակողական բրիգադներ: Դա էլիտար բանակ է, ֆիզիկապես լավ մարզված եւ ամենավերջին զինատեսակներով զինված[1]:

Եվ այսպես, ԳՀՎ-ի գերխնդիրը նույնպես իրադարձությունների կանխատեսումն է: Իզուր չեն ասում՝ Ռուսաստանի ամենաինֆորմացված ռազմական ղեկավարներից մեկը ԳՀՎ-ի պետ Իգոր Կոստյուկովն է:

Այսօր շատ շատերին է հետաքրքրում, թե ինչպե՞ս պատահեց, որ Ռուսաստանի գերհզոր ԳՀՎ-ն եւ Արտաքին հետախուզության ծառայությունը (ԱՀԾ) սխալ հաշվարկեցին 3 պարտադիր էլեմենտներ.

* Թերագնահատեցին Ուկրաինայի դիմադրության ուժը

* Գերագնահատեցին սեփական զինված ուժերի հնարավորությունները

* Չգնահատեցին Արեւմուտքի միասնականությունը եւ վճռականությունը (միգուցե հիմք վերցնելով Աֆղանստանի հետ կապված վերջին իրադարձությունները):

Սակայն մենք չենք, որ պիտի գնահատական տանք այլ պետության սխալներին ու հաջողություններին, չէր խանգարի մենք մեր օպերատիվ-քաղաքական իրավիճակը ճիշտ գնահատեինք եւ ճիշտ կանխատեսումներ ներկայացնեինք[2]:

Հիմա վերառադնանք «Մուտքը մեկ ռուբլի, ելքը՝ երկու» արտահայտությանը: Այս արտահայտությունը պատկանում է ԳՀՎ-ի նախկին ախատակից, նշանավոր Վիկտոր Սուվորովին, որն օգտագործվել է նրա կողմից գրված «Ակվարիում» գրքում:

Վիկտոր Սուվորով (իսկական տվյալները՝ Վլադիմիր Րեզուն), ծնված 1947թ., 1974թ. ավարտել է Խորհրդային Պաշտպանության նախարարության Ռազմական ակադեմիան, աշխատել է Շվեյցարիայի հետախուզական ռեզիդենտուրայում, 1978թ. փախել եւ ապաստան է գտել Անգլիայում: Ինքը Սուվորովն իր փախուստը եւ դավաճանությունը մեկնաբանում է հիմնականում նրանով, որ Շվեյցարիայի սովետական հետախուզության ռեզիդենտուրայում լուրջ ձախողումներ էին թույլ տրված, եւ ՊԱԿ-ը փնտրում էր «քավության նոխազի», որը կարող էր ինքը դառնալ: Իրականում Սուվորով-Րեզունը հավաքագրվել էր Անգլիայի հետախույզի կողմից, որն աշխատում էր Շվեյցարիայում լրագրողի «ծածկի» տակ: Որոշակի նյութեր փոխանցելուց հետո (Մի-6-ին) դավաճան հետախույզը պահանջեց ապահովել իր փախուստը, քանի որ նա զգացել էր, որ արդեն ՊԱԿ-ի տեսադաշտում էր հայտնվել:

Ինչո՞ւ բերեցի Սուվորովի օրինակը: Քանի որ հոդվածիս սկզբում գրել էի Քեմբրիջյան հնգյակի մասին, որոնց հավաքագրել էին սովետական հետախույզները, պետք էր գրել նաեւ սովետական հետախուզության ձախողումների եւ Անգլիայի հատուկ ծառայությունների հաջողության մասին:
Նշում եմ, հատուկ ծառայություները մշտապես պատերազմի մեջ են, նույնիսկ խաղաղ պայմաններում, եւ չկան այդ պատերազմում մշտական հաղթողներ եւ մշտական պարտվողներ:
Մեկ ուրիշ հետախույզ ԳՀՎ-ի, որը առաջարկել էր իր ծառայությունը անգլո-ամերիկյան հետախույզներին եւ հավաքագրվել էր նրանց կողմից 1961թ., Օլեգ Պենկովսկին է (կեղծանունը՝ «Հերոս»): Նա համարվում էր Արեւմուտքի ամենաարդյունավետ գործակալներից մեկը: Նա բացահայտվեց որպես ԱՄՆ-ի, Մեծ Բրիտանիայի եւ Ֆրանսիայի հատուկ ծառայությունների գործակալ 1963թ.: Այս գործակալի տապալումը պայմաններ ստեղծեց, որպեսզի պաշտոնից հեռացվի ԳՀՎ-ի պետը՝ Իվան Սերովը, որը հանդիսանում էր Կոմկուսի գլխավոր քարտուղար Նիկիտա Խրուշչովի ամենակարեւոր հենարաններից մեկը: Շատերը Խրուշչովի պաշտոնից հեռացման պատճառներից մեկը համարում են Իվան Սերովի ձախողումը: Խրուշչովը հեռացավ պաշտոնից 1964թ. հոկտեմբերին եւ սկսվեց Լեոնիդ Բրեժնեւի 18 տարվա ղեկավարության էպոխան: 1963թ. մայիսի 11-ին ձերբակալված Պենկովսկին դատապարտվեց գնդակահարության:
Նշեմ, որ մոտավորապես նույն տարիներին Անգլիայում ձերբակալվեց Մի-6 (Անգլիայի հետախուզության) աշխատակից, խորհրդային հետախուզության գործակալ Ջորջ Բլեյքը (George Blake), նույն ինքը՝ Գեորգ Բեխարը (George Behar), նույն ինքը Գեորգի Իվանովիչ Բեխտերը: Վերջինս 1951թ. իր նախաձեռնությամբ առաջարկել էր իր ծառայությունը խորհրդային հետախուզությանը: Նա իր հայացքները եւ կողմնորոշումը ձեւավորել է Կարլ Մարքսի աշխատությունների ազդեցության ներքո: Բլեյքի խորհրդային հետախուզությանը փոխանցած ամենաթանկարժեք տեղեկատվությունը վերաբերում էր այն գաղտնի թունելին (Բեռլինյան թունել), որը կապում էր արեւմտյան Բեռլինը արեւելյանին:   

Ջորջ Բլեյքը բացահայտվեց անգլիական հակահետախուզության (Mi-5) կողմից, շնորհիվ մեկ ուրիշ դավաճանի՝ Լեհաստանի հետախուզության աշխատակից Միխայիլ Գոլենեւսկու, որ անցավ անգլիական հետախուզության կողմը 1961թ.: Ջորջ Բլեքը ձերբակալվեց եւ դատապատվեց 42 տարվա ազատազրկման:

1965թ. Բլեյքին հաջողվեց փախուստի դիմել Անգլիայի Ուորմվուդ-Սկրաբս կալանավայրից, գաղտնի տեղափոխվեց Լա-Մանշով՝ մինչեւ հասավ Դեմոկրատական Գերմանիա, այնտեղից էլ՝ ԽՍՀՄ:

Մեկ ուրիշ հայտնի անձնավորություն. Խորհրդային ՊԱԿ-ից գեներալ-մայոր Օլեգ Կալուգինը, որ 1990թ. հանդես եկավ խորհրդային հատուկ ծառայությանը վերաբերող մի շարք հայտարարություներով: Ելույթներ, մամուլի ասուլիսներ «Հայացք» (Взгляд ) հեռուսատածրագրով: 1995թ. մեկնեց ԱՄՆ եւ դատական գործընթացում վկայություններ տվեց բացահայտված խորհդային գործակալների դեմ: ԱՄՆ-ում հրատաարկվեց նրա գիրքը «I գլխավոր վարչություն (ՊԱԿ-ի հետախուզական վարչությունը): Իմ հետախուզական ծառայությունը 32 տարի ընդդեմ Արեւմուտքի»:

Հետագայում հետաքննություննը ցույց տվեց, որ նա 15 տարի գաղտնի աշխատել է ԿՀՎ-ի օգտին: 2003թ-ին Կալուգինն ԱՄՆ-ում ստացավ քաղաքացիություն:

Ամենահիշարժան դավաճանը բոլոր լրտեսների մեջ եղել է եւ կմնա գորբաչովյան ռեֆորմատոր, ՊԱԿ-ի նախագահ Վադիմ Բակատինը, որը 1991թ. ամերիկյան կողմին փոխանցեց Մոսկվայում ԱՄՆ-ի դեսպանատան գաղտնալսման սխեման: Ինքն իր մասին խոսելիս Բակատինը նշել է. «Ես բախտագյուտ եմ (выскочка – դուրս պրծուկ), միշտ խցկվել եմ այն հարցերի մեջ, որ ինձ չէին վերաբերում… Դրա համար էլ ինձ Գորբաչովը նկատեց»: Հետագայում Ներքին գործերի նախարարի պաշտոնում Բակատինն իր ոչ արհեստավարժ ղեկավարության՝ «ժողովրդավարության եւ ազատության» ընդլայնման հետեւանքով թույլ տվեց, որ Ռուսաստանում գլուխ բարձրացնի աննախադեպ քրեական ապօրինությունը (уголовный беспредел)…

Համաշխարհային պատմությունը ցույց է տալիս, որ լրտեսների մեջ լինում են նաեւ ոչ նորմալ անձինք: Նրանցից ոմանք լինում են ցուցամոլ ու եսասեր: Այդպիսի անձանց Ուիլյամ Բոլիտոն[3] անվանել է մարդկային պարտականություններից փախչողներ: Կարելի է լրտեսներին անվանել նաեւ արկածախնդիր անձինք, որոնք բավարարվում են ոչ այնքան իրագործված խնդիրներով ու նպատակներով, որքան տարբեր արկածներով: Լրտեսությամբ զբաղվում են երբեմն նաեւ նախանձախնդիր անձինք, որոնք տառապում են սեփական ոչ լիարժեքության զգացումից, ունայնությունից, նախապաշարումներից, եւ ամենակարեւորը՝ անձինք, որոնք շատ են սիրում փողը, կամ դրա կարիքը խիստ ունեն:

Այժմ մի հետաքրքրական հանգամանք եւս:

Աշխարհի տարբեր հետախուզությունները տարբեր պատկերացումներ ունեն կատարյալ գործակալ-լրտեսի վերաբերյալ: Օրինակ, Անգլիայի հետախույզներից շատերը գտնում են, որ իդեալական լրտեսը պետք է լինի երիտասարդ լավ սպորտսմենը, լավ ծագումով, լուրջ կրթությամբ, հետաքրքիր արտաքինով, խելացի եւ չափավոր համարձակությամբ, համառ եւ փիլիսոփայելու թեթեւակի հակումներով: Սակայն այս հատկանիշներով գործակալին անպայման պետք է սնոբիզմի (պճնամոլության), լկտիության, անտարբերության դիմակը: Բայց ընդամենը դիմակ, իսկ իրականում այդ գործակալ-լրտեսը պետք է լինի նրբանկատ, խելացի, զուսպ, գիտակ եւ հետաքրքրասեր:

ԱՄՆ-ի հետախույզների մշակումով միջին կարգի լրտեսը պետք է լինի բարեհոգի, բայց մի քիչ կոպիտ ինդիվիդուալիստ, որը չի փայլում լայն մտահորիզոնով, բայց կոնկրետ իր մասնագիտության մեջ լավ խորացած է, ունի զարգացած ինտուիցիա, կարողնում է հարմարվել իրավիճակին, համարձակ է, ճարպիկ է եւ հետաքրքրական արտաքինով, անհրաժեշտության դեպքում հանդուգն եւ կտրիճ:    

Ռուսական մոտեցումը միաժամանակ ե՛ւ պրագմատիկ է, ե՛ւ դոգմատիկ է (գործնական եւ անառարկելի): Լրտեսը պետք է լինի կենսասեր, մտավորական, շատ կարդացած, հարգանքով լի կյանքի կանոնների նկատմամբ եւ շատ զուսպ, ռեֆլեքսներով հագեցած:
Կարճ ասած, ռուսական հետախուզության գործակալը պետք է լինի լավ յուղած ինքնաձիգ (ՈՉՑՏՎՈՑ), որն աշխատում է անխափան հանդարտ միջավայրում, բայց անհետանում է, երբ դասագրքում չգրված օպերատիվ իրավիճակ է ստեղծվում:

Անկախ նրանից, թե որ պատկերացումներին եւ մշակումներին է պատկանում լրտես-գործակալը, նրա աշխատանքը սկսվում է հավագրման պահից եւ վերջանում առաջադրանքներն ու հանձնարարականները կատարելուց հետո: Սակայն հաճախ առաջադրանքների կատարումը վերջանում է գործակալի ձախողումով եւ ձերբակալությամբ, կամ փախուստով իր եկիր կամ մի այլ թաքստոց-երկիր: Սակայն, եթե նույնիսկ փախուստը հաջողվում է, գործակալը գերադասում է լռել եւ չպատմել իր արկածների մասին…

(շարունակելի)

#[1] ԳՀՎ աշխատակիցներն իրենց շտաբ-կայանը անվանում են «Ակվարիում», իսկ ակադեմիան, որտեղ պատրաստվում են իրենց կադրերը՝ «Կոնսերվատորիա»: 

[2] Իսկ Ռուսաստանի ղեկավարությունը Ռուս-Ուկրաինական պատերազմից հետո (եթե այն ավարտվի որեւէ մեկի հաղթանակով) հետեւություններ շատ պետք է անի եւ կարգի բերի իր հատուկ ծառայությունները, բանակը, կադրային քաղաքականությունը եւ, ամենակարեւորը, վերջնականապես ճշտի՝ ո՞վքեր են իր երկրի բարեկամները եւ ո՞վքեր՝ թշնամիները:

[3] Ու. Բոլիտո – Ծագումով Հարավային Սիրիայից, լրագրող, հետագայում ԱՄՆ քաղաքացի, գրող Էռնեստ Հեմինգուեյի մտերիմը: 1929թ. գրել է աշխարհում լավագույն վաճառվող (bestseller) գրքերից մեկը՝ «12-ն ընդդեմ Աստվածների»: Հայտնի է Բոլիտոյի հետեւյալ արտահայտությունը. «Կյանքում կարեւորն այն չէ, որ մաքսիմալ լավ օգտագործես քո հաջողությունները, դա կարող է անել ամեն հիմար: Կարեւորը, որ դու օգուտ քաղես կորուստներից»: