Ամեն օր սարսափելի նկարներ են ցուցադրվում աշխարհի հեռուստատեսային եւ համակարգչային էկրանների վրա: ՄԱԿ-ի հաշվարկներով ռեկորդային 65 միլիոն մարդ անցած մեկ տարվա ընթացքում տեղահանվել է իր բնօրրանից եւ հանձնվել փոթորկոտ ծովերի, անապատային կիզիչ արեւի եւ ակնկալվող հյուրընկալ երկրների ներգաղթային գրասենյակների քմահաճույքին: Այդ տեղահանվածները խեղդվում են ծովերում, մահանում հյուծվածությունից կամ սովից, սպանվում վարձկան զինվորների եւ շահագործվում մարդկանց թրաֆիկինգով զբաղվողների կողմից: Նրանք զոհերն են քաղաքական մեքենայությունների եւ «վարչակարգեր փոփոխելու» նպատակահարմարությունների, այլ խոսքովՙ մարդածին, մարդու ձեռքով ստեղծված դժբախտությունների:
Եթե մարդկությունն ապրեր որոշակի սկզբունքների եւ համոզմունքների համաձայն, նշված ներգաղթյալների մեծ մասն այժմ կգտնվեին իրենց բնօրրաններում եւ կվայելեին իրենց արժանապատիվ ու անվտանգ կյանքը, նույնիսկ եթե ստիպված լինեին հանդուրժել աղքատությունը:
Փախստականների շրջանում ամենախոցելիները երեխաներն են: Նրանք վարակվում են խիստ տարածված հիվանդություններով, ենթարկվում թերսնուցման, բռնաբարության, բռնի աշխատանքի եւ անուշադրության, որոնցից յուրաքանչյուրն էլ կարող է նրանց մահվան դուռը հասցնել: Հունիսի 20-ին նշվող փախստականների համաշխարհային օրը հիանալի առիթ էր մի րոպե խորհրդածելու զրկանքների միջով անցած այդ մարդկանց ճակատագրի մասին: Նրանց դուրս են հանել իրենց հայրենիքից եւ գցել քաղաքականության հորձանուտը: Երբեմն նույնիսկ նրանց ենթադրյալ պաշտպաններն են շահագործում նրանց, փորձելով որոշակի շահութաբաժին ստանալ նրանց դժբախտությունից:
Մինչ մարդկությունը արագ առաջընթաց է արձանագրում տեխնոլոգիաների բնագավառում, այն նույնքան արագությամբ կորցնում է իր խիղճը եւ վերադառնում դեպի քարե դար:
Մենք լողափերում հյուծված կանանց եւ մահացած երեխաների դեմքերն ենք տեսնում եւ անմիջապես շրջում հեռուստատեսային ալիքըՙ գտնելու համար առավել զվարճալի ծրագրեր, որպեսզի գիշերն ավելի խորը քնենք:
Սակայն փախստականների, տարագրյալների հարցը դառը հիշողություններ է արթնացնում բոլոր նրանց մտքերում ու հոգիներում, որոնք (կամ նրանց ծնողները, տատիկներն ու պապիկները) ենթարկվել են նման ստրկացուցիչ փորձությունների: Նրանց թվում են հայերը, որոնք իրենց պատմության ամբողջ ընթացքում պանդխտության ցուպն են քարշ տվել: Նույնիսկ մի ամբողջ մշակույթ, գրականություն եւ երաժշտական արվեստ է նվիրված փախստականների, տարագրյալների փորձառություններին:
Հայերից շատերի համար հեռուստատեսությամբ ցուցադրվող այդ պատկերները ցավալիորեն իրական են եւ քաջածանոթ: Դրանք մեր չափազանց զգայուն լարերին են դիպչում եւ հիշեցնում մեզ մեր ծնողների եւ պապիկ-տատիկների ճակատագրերի մասին: Փոքրիկ աղջնակը, որին դուրս հանեցին Սիրիայում փլուզված շենքի փլատակների միջից, հիշեցնում է ինձ իմ հարազատ մորը, որ բառացիորեն քայլելով անցել էր ամբողջ Դեր Զորի անապատը եւ հրաշքով ողջ մնացելՙ կորցնելուց հետո իր ընտանիքի 40 անդամներին:
Հակառակ Հայոց ցեղասպանության ընթացքում տեղի ունեցած հարկադրված մահվան քարավանների հետ կապված սարսափներին, մոտ 15 տարի առաջ ստիպված եղա շրջագայելու բոլոր այն քաղաքներն ու գյուղերը, որտեղով անցել էին իմ մոր ընտանիքի անդամները. Հալեպ, Քամիշլի, Մարկադե, Դեր Զոր, Ռաքքա եւ այլն:
Օգոստոսյան կիզիչ արեւի տակ մարդ հազիվ 10-15 րոպե կարող է մնալ Դեր Զորի սպիտակ ավազների վրա: Ապշեցուցիչ է, թե ինչպես տարագրվածներից ոմանք կարողացան ողջ մնալ 3-4 տարի այնտեղ անցկացնելուց հետո: Բայց դա նաեւ բացատրում է, թե որքան մարդ չդիմանալով կնքեց իր մահկանացուն, կամ խեղդամահ եղավ Եփրատի ջրերում, որտեղից արգելված էր ջուր խմել:
Այսօր, փախստականներն ամբողջ աշխարհով մեկ են սփռված, փախչելով պատերազմական գոտիներից, հետապնդումներից, առեւանգումներից եւ ամեն տեսակի այլ աղետներից, որ հզոր պետությունները բերել են իրենց երկրներին: Սիրիան, Իրաքը, Լիբիան, Եմենը, Հարավային Սուդանը, Նիգերիան, Միանմարը, Սոմալիան, Շրի Լանկան, Աֆղանստանը եւ շատ ուրիշ երկրներ դարձել են ձախողված պետություններ եւ չեն կարողանում պաշտպանել իրենց քաղաքացիներին:
Փախստականների խնդրի հետ բախվել է նաեւ Հայաստանը, որն արդեն ապաստան էր տվել Բաքվից եւ Սումգայիթից գաղթած 300 հազար մարդկանց, որոնք այլեւս չկարողանալով ապրել այդ վայրերումՙ ցրվել էն աշխարհով մեկ:
Վերջին տարիներին Հայաստանը 22 հազար փախստական ընդունեց Սիրիայից: Անցյալ տարվա ապրիլյան դեպքերից հետո 2 հազար հայեր Ղարաբաղից տեղափոխվեցին Հայաստան:
Համաշխարհային կազմակերպությունները միջոցներ չունեն դիմակայելու փախստականների այս գլոբալ հոսքին: «Մեր աչքերի առաջ տարրական դպրոցի մի ամբողջ սերունդ կորցնում է ուսում ստանալու հնարավորությունը, մինչեւ միջազգային հանրությունը տեղից շարժվի», ասաց վերջերս «Նյուսուիքին» անգլիական «Save the Children» (Փրկեք երեխաներին) կազմակերպության գործադիր տնօրեն Քեյվին Ուոտկինսը , ավելացնելովՙ «Դժվար է ճշգրիտ թվեր նշելը, բայց մոտ 10 միլիոն փախստական երեխա, գլոբալ առումով, կա՛մ դպրոց չի հաճախում ընդհանրապես, կամ էլ ստիպված է կիսատ թողնել ուսումը»:
Դեռ բավական չէ, որ երեխաները չեն կարողանում դպրոց հաճախել Սիրիայում ռմբակոծությունների պատճառով. որոշ երկրներում դպրոցնե՛րն են դարձել դիտավորյալ ավերումի թիրախ, որպեսզի չկրթված երեխաներին ետ տանեն դեպի… խավարի դարաշրջանները:
Այսպես, «Բոկո հարամ» կոչվող իսլամական արմատական կազմակերպությունը Նիգերիայում ավերել է ավելի քան 1,400 դպրոց: Սաուդյան ռմբակոծությունների հետեւանքում Եմենում ավերվել է մոտ 1000 դպրոց:
Ուոտկինսն այդ հարձակումները որակել է «պատերազմական հանցագործություններ»:
ՄԱԿ-ը հայտարարել է, որ փաստահավաք մի խումբ է ստեղծում, որպեսզի հետագայում պատասխանատվության կանչի Սիրիայում կատարվող պատերազմական հանցագործությունների հեղինակներին: Մեծ Բրիտանիայի Մետրոպոլիտեն ոստիկանությունը սկսել է հետաքննել եմենյան հակամարտությունում Սաուդյան Արաբիայի գործած պատերազմական հանցագործությունները: Նիգերիայում հետաքննություն է անցկացնում Միջազգային դատարանը:
Նման փաստահավաք առաքելությունները, ի վերջո վերածվում են «քաղաքական ֆուտբոլի», որի ընթացքում ուժեղ ու հզոր պետությունները օգտագործում են այդ տվյալները պատժելու համար իրենց թշնամիներին: Վավերական փաստերի ոչ մի քանակություն չի կարող ազդել Սաուդյան Արաբիայի վրա, որը վերջերս 110 միլիարդ դոլարի ռազմական պայմանագիր կնքեց Մ. Նահանգների հետ եւ տարածաշրջանում ավերածություններ գործելու Թրամփի վարչակազմի թույլտվությունը ստացավ: Ավելին, կարծես չբավականանալով տարածաշրջանի արյունահեղությամբ, խոսակցություններ են շրջում, որ Իրանում նախատեսվում է «վարչակարգի փոփոխություն» իրականացնել Թրամփի համախոհների կողմից:
Թուրքիան իր սեփական քաղաքական խաղերն է ի գործ դնում սիրիական փախստականներին օգտագործելով որպես սակարկության միջոցի: Ըստ տեղեկությունների 2,9 միլիոն փախստականներ ապաստան են գտել Թուրքիայում: Անկարայի կառավարությունը լայնորեն բացեց իր դարպասները, որպեսզի փախստականներով հեղեղի եվրոպական երկրները, մինչեւ որ վերջիններիս կառավարությունները խնդրեցին նրան դադարեցնել հոսքը: Թուրքիան դրա դիմաց կարողացավ Եվրոպայից կորզել 3 միլիարդ դոլար: Փոխանակ պատժելու Թուրքիային փախստականների խնդրի գլխավոր մեղավորը լինելու համար, Եվրոպան փաստորեն միայն կարողացավ այդքան մեծ գումար տրամադրելով նրան լռեցնել:
Թուրքիան վարժեցրեց, զինեց եւ սանձազերծեց «Իսլամական պետության» ծայրահեղականներին, որպեսզի ապակայունացնեն Սիրիան, պատճառ դառնալով փախստականների ներկա անմխիթար վիճակին:
Երբ թուրք լրագրողները վերջերս բացահայտեցին, թե ինչպես են թուրք զինվորականներ ISIS-ին զինամթերք մատակարարում, իշխանությունները նրանց դավաճաններ որակեցինՙ «պետական գաղտնիքը» հրապարակ հանելու համար: Ուրիշ ոչ մի երկրում լրագրողներն այնքան խիզախ չէին գտնվել բացահայտելու համար իրենց կառավարությունների կեղտոտ գործերըՙ պատերազմներ հրահրելու, սով ու թշվառություն տարածելու եւ փախստականների խնդիրներ առաջացնելու աշխարհով մեկ:
Քաջ գիտակցելով քաղաքականության բնույթը, հեռանկարում մարդու ձեռամբ ստեղծված այս ողբերգություններին ոչ մի ավարտ չի նշմարվում: ՄԱԿ-ը, ոչ-կառավարական կազմակերպությունները (NGO-ները) եւ բարի կամքի տեր մարդիկ համապատասխան լծակներ չունեն այս իրադրությանը վերջ տալու համար:
Պատերազմները հրահրվում են, երկրները մասնատվում, փախստականները հեղեղում են աշխարհը, երեխաները շահագործվում են եւ սպանվում: 65 միլիոն սպի է դրոշմված համայն մարդկության խղճի վրա, որը կարծես անզգա է դարձել ցավալի իրականության նկատմամբ:
Կառավարություններն են մեղավոր, եւ նրանց հնազանդ լրատվամիջոցները, որոնք չեն համարձակվում քողազերծել ստեղծված ողբերգության արմատները: Իսկ աշխարհի մյուս հատվածը հանգիստ խղճով քնում է գիշերները հեռուստատեսության ալիքը փոխելուց կամ իրենց համակարգիչների էկրաններին մեկ ուրիշ, ավելի հաճելի պատմությունների հետ հաղորդակցվելուց հետո:
Թարգմ. Հ. ԾՈՒԼԻԿՅԱՆԸ
Նկար 1. Հոդվածագիրը Մարկատեում եւ Եփրատ գետի կամրջի վրա: Ուղեկիցը մատներով փորում է հողը 1915թ.-ի հայ նահատակների ոսկորներ հավաքելու:
