«Ո՞վ է տեսել, որ ռեժիսորը ֆիլմ նկարի այնպես, ինչպես կամենում է…»

Հաջորդ տարի Փարաջանովի ծննդյան 100-ամյակն է: Այդ առթիվ (եւ ոչ միայն) հրատարակության եմ ներկայացնում հորս՝ կինոբեմադրիչ Լաերտ Վաղարշյանի (1922-2000) 1968 թվականին գրած անվերնագիր մի հոդվածը Սերգեյ Փարաջանովի «Նռան գույնը» ֆիլմի նկարահանման վերաբերյալ: Այն ուշագրավ է պաշտոնյա-արվեստագետ հարաբերության ներկայացման տեսանկյունից եւ ցույց է տալիս, թե ինչպես կոնյուկտուրայից վեր կանգնած արվեստագետ պաշտոնյան կարող էր նպաստել մեծ արվեստի գլուխգործոցի ստեղծմանը: Այն էլ՝ խորհրդային խստագույն ժամանակներում… Ճշմարիտ է Վաղարշյանը՝ կարծելով, որ Փարաջանովի բախտը բերել է, քանի որ ֆիլմը նկարահանվեց տնօրեն-ռեժիսորի օրոք:

ՄԱՐԻՆԱ ՎԱՂԱՐՇՅԱՆ

Նկարչուհի

***
 
Բոլոր ժամանակներում է հայտնի եղել, որ արվեստագետները միայն այն դեպքում են արարում, երբ անկեղծորեն ոգեշնչված են թեմայով ու ամեն ինչ անում են այնպես, ինչպես կարող են, ինչպես ընդունակ են:

Բայց ահա թե ինչ տեղի ունեցավ ինձ հետ մի անգամ: Ես «Հայֆիլմի» տնօրենն էի: Փարաջանովը, այն ժամանակ արդեն համաշխարհային համբավ ունեցող ռեժիսոր, նկարահանում էր «Սայաթ-Նովա» ֆիլմը: Երբ նա ինձ պատմում էր, թե ինչպես է պատրաստվում ֆիլմը նկարել, եւ երբ ես նայում էի ֆիլմի համար նրա արած փորձերը, արդեն իսկ զգում էի, որ տեղի է ունենում այն հազվագյուտ երեւույթը, որը կարող է ծնել հրաշք՝ արվեստի գլուխգործոց: Ես փորձում էի Փարաջանովին զերծ պահել ամեն տեսակի մանրուքներից, որպեսզի չխաթարեմ այն սրբազնագործությունը, որում գտնվում էր հազվագյուտ տաղանդի ռեժիսորը:
Տնօրենի ողջ իշխանությամբ ես անողոքաբար ոչնչացնում էի այն ամենը, ինչը կարող էր հանկարծ աններդաշնակություն կամ կեղծիք ներմուծել ռեժիսորի գործունեության մեջ, քանի դեռ նա ստեղծում էր ֆիլմը:

Ես ստեղծում էի բոլոր պայմանները, որպեսզի Փարաջանովը կարողանար որքան կարելի է խորը ինքնարտահայտվել, էկրանի վրա որքան կարելի է վառ բացահայտել արվեստագետի իր աշխարհը: Ես համոզված եմ, որ օգնեցի նրան ստեղծել այժմ բոլորին հայտնի գլուխգործոցը: Եթե չլինեին իմ ջանքերը, ֆիլմը ոչ միայն չէր լինի այդպիսին, այլեւ կարող էր ընդհանրապես լույս աշխարհ չգալ: Ի՜նչ խորամանություններով, մանիպուլյացիաներով, դիվանագիտությամբ, երբեմն ուղիղ խաբեությամբ, սպառնալիքներով ու էլ ինչո՛վ ասես ես չէի պաշտպանում նրան ամեն տեսակի քննադատությունից, հետապնդումներից, վեճերից, որոնք Փարաջանովն իր անհավասարակշիռ բնավորությամբ հաճախ առաջ էր բերում:

Կարելի է ասել, որ սա հազվագյուտ դեպք էր, երբ ռեժիսորը հնարավորություն ուներ ստեղծել այնպիսի գործ, ինչպիսին ուզում էր, աշխատել այնպես, ինչպես իրեն հարմար էր: Ողջ խումբը եւ ողջ ստուդիան ես ենթարկել էի նրա անհատականությանը, հարմարեցրել նրա բնավորությանը: Ես ինձ թույլ էի տալիս միայն վարել ստեղծագործական վեճեր, որպեսզի նրան պահեմ մշտական գրգռմունքի մեջ, եթե հանկարծ նկատում էի, որ նա ընկճվել է, վհատվել է կամ բավարար չափով ակտիվ չէ:

Ես համարում էի, որ Փարաջանովի բախտը բերել է, քանի որ ֆիլմը նկարահանվում էր տնօրեն-ռեժիսորի օրոք:

Ես գտնում էի, որ այլ կերպ վարվել չեմ կարող. չէ՞ որ ես պարզապես տնօրեն չէի: Ի դեպ, նշեմ, որ Սայաթ-Նովայի մասին ֆիլմի թեման ես եմ Փարաջանովին տվել, երբ Երեւան գալով՝ նա հայտնեց մեզ մոտ ֆիլմ նկարելու իր ցանկության մասին: Ես նրան նվիրեցի Սայաթ-Նովայի գրպանի հատորիկը՝ հետեւյալ գրառմամբ. «Սիրելի՛ Սերգեյ, հուսով եմ ու հավատում եմ՝ այս հրաշալի մարդու մասին արժանի ֆիլմ կանես: Եվ այն պիտի առաջին հերթին լինի «խալխի նոքարի» բանաստեղծությունների պես գեղեցիկ»:

Այս ամենը գրում եմ հպարտությամբ, այն գիտակցությամբ, որ լինելով տնօրեն՝ արել եմ օգտակար գործ, օգնել եմ ընկերոջս լավ ֆիլմ ստեղծել:

Եվ ահա թե ինչ հրաշալի կերպով այդ ամենն ինձ համար ավարտվեց: Ֆիլմը, ինչպես եւ սպասում էի, լարվածություն առաջ բերեց: Երբ այն դիտեցին Կինեմատոգրաֆիայի կոմիտեում, սարսափեցին, մերժեցին, արգելեցին. ոտքի ելավ մեր մադամ խմբագրուհին ու վրդովմունքով բղավեց.

– Ամեն ինչում Վաղարշյա՛նն է մեղավոր: Այդ նա՛ թույլ տվեց Փարաջանովին նկարահանել ֆիլմն այնպես, ինչպես նա կամենում էր: Ո՞վ է տեսել, որ ռեժիսորը ֆիլմ նկարի այնպես, ինչպես կամենում է:

Ավելի լավ վարձատրություն ես չէի սպասում:

Իմ ջանքերն ամբողջովին գնահատված էին:

ԼԱԵՐՏ ՎԱՂԱՐՇՅԱՆ

Մոսկվա, 1968 թ. Մայիս

Ռուսերենից թարգմանեց ԱՇՈՏ ԳՐԻԳՈՐՅԱՆԸ