Ալեն-Պարգեւ Նավառա-Նավասարդյանը ծնվել է Փարիզում, բնակվում է Ժնեւում: Ուսանել է Սորբոնի համալսարանում եւ Նյու Յորքի Քոլոմբիա համալսարանում. արվեստի պատմության դոկտոր է, սոցիոլոգիական գիտությունների թեկնածու Իտալիայում եւ Միացյալ Նահանգներում, «Գիտելիքի հրավեր» ընկերակցության փոխնախագահը եւ «Հայստարտ» հասարակական կազմակերպության հիմնադիր նախագահը: Նա ակտիվ կապի մեջ է Հայաստանի իր գործընկերների հետ, նախաձեռնում է տարբեր սոցիալական եւ մշակութային նախագծեր…
– Ալեն, քո երկակի անունն ու ազգանունը հուշում է քո պատկանելությունը երկու ժողովուրդների եւ մշակույթներիՙ արեւմտյան եւ հայկական: Ինչպե՞ս է այս համադրությունը ազդում քեզ վրաՙ որպես մասնագետի եւ անձի:
– Իրոք, ես խառն ընտանիքից եմ. իտալա-ամերիկացի հայրՙ իսպանական եւ մալթայական ծագմամբ ու հայուհի մայր: Ինձ դաստիարակել են իմ մայրական տատիկն ու պապիկը, ուստի հայ մշակույթը եղել է իմ մանկության եւ պատանեկության, անգամ չափահասության ուսման հիմքում: Այնուամենայնիվ, ես ստիպված էի մշակել ինքնության ռազմավարություն, որպեսզի չհրաժարվեմ մորս մշակույթից (բանավոր լեզու, հայկական դպրոց հաճախելը եւ այլն): Ստացածս կրթության շնորհիվ իմ հայկական ինքնությունը երբեք չի եղել տարանջատման վրա հիմնված սկզբունքային ինքնություն: Ես երբեք ստիպված չեմ եղել ընտրություն կատարել տարբեր պատկանելության զգացումների միջեւ: Ակնհայտ էր, որ ինքնություն է կառուցվում: Կար օբյեկտիվ, բայց նաեւ սուբյեկտիվ ինքնություն: Եվ սա տատիկիս ու պապիկիս մեծ նվերն էր ինձՙ ինքնության զգացողության ազատություն, իսկ հավատարմությունը հայկական ինքնությանը իմ իսկ ընտրությունն է:
Այս ընտրության մեջ կա կամավոր մի հարթությունՙ ոչ միայն կոլեկտիվ պատկանելության, այլեւ մասնավոր հետագծի տրամաբանությունը: Ուստիեւ ինձ հարմար են իմ բոլոր «ժառանգությունները»: Ընտանիքիս տված այս ազատությունը էական ազդեցություն է ունեցել կյանքիս ու մասնագիտական ընտրություններիս վրա: Նախ եւ առաջ, որպես պետություն չունեցող մարդկանց թոռՙ ինձ ստիպեցի վերանայել «մշակույթը» ու պատկանել մի խմբի, որը միշտ հանդես է եկել որպես հյուրընկալ երկրում ներգրավվածության օրինակ: Հավատալիքներից ու գործելակերպից բացի մշակույթը բնութագրվում է աշխարհի, անհատների, ընտանիքի եւ այլնի մասին մտածելակերպով: Իմ կրթությունը թույլ տվեց ինձ հասկանալ, որ ես ինչ-որ մեկ մշակութային պատկանելության հայելին չեմ` չդավաճանելով հանդերձ ընտանեկան կապիս: Նարեկացին արձագանքում է սուրբ Ֆրանցիսկոս Ասիզացուն, ինչպես Վահե Օշականըՙ ֆրանսիական էքզիստենցիալիզմին:
Ընդհանրապես, արվեստի պատմության եւ արվեստների հանդեպ իմ ճաշակն ավելի շատ ընտանեկան ժառանգության խնդիր է: Պապս ճարտարապետություն է ուսանել Թուրքիայում, նկարում էր ու ճանաչում էր Փարիզի հայ նկարիչներից շատերին: Տատիկս երաժիշտ էր: Մյուս կողմից, սփյուռքյան ընտանիքում մեծանալը, նշանավորված աքսորով եւ հյուրընկալ երկրին ներգրավվելու դժվարություններով, հաստատ ազդեցություն ունեցել է: Միշտ չէ, որ հեշտ էր հասկանալ բացակայության ու ներկայության, ասվածի ու չասվածի դիալեկտիկան եւ այլ բաներ: Ես միշտ հրաժարվել եմ այն տեղից, որ հայերին հատկացնում էին որպես ծիսականացված հիշողություն ունեցող մի խումբՙ սոցիալական եւ տարածական միջանձնային համակարգում: Մեծ ծնողներիս եւ մորս փորձառության միջոցով ինձ «պարտադրվեց» փոքրամասնությունների պատմությունը: Եվ սա իմ սոցիոլոգիական ուսումնասիրությունների առարկան է:
– Ի տարբերություն սփյուռքում ծնված շատ մարդկանց, նույնիսկ լինելով կես հայՙ դու շատ կապված ես Հայաստանի հետ:
– Ես իսկապես շատ մոտ եմ Հայաստանին, առաջին հերթին իմ ընտանիքի պատմությամբ: 1948-ին մորաքույրս հայրենադարձվել է Հայաստան, սովորել եւ ընտանիք է կազմել այնտեղ: Այսպիսով, մենք Հայաստան էինք գալիս խորհրդային տարիներին, եւ ես այնտեղ ազգականներ ունեմ: Բայց ես նաեւ ստեղծեցի սիրելի ընկերների իմ սեփական ցանցը: Ես տարբեր տիպի գործունեություն եմ ծավալել իմ ընկերակցության եւ այլ խմբերի հետ. դասավանդում, մասնակցություն սոցիալ-տնտեսական նախագծերի, մշակութային ուղեւորություններ: Հայաստանի հետ իմ կապն էական է ինձ համար. տարին երեք-չորս անգամ գնում եմ այնտեղ: Հայաստանն այն վայրն է, որտեղ ես կարող եմ խուսափել ինքնության սփյուռքյան ստանդարտացումից: Դա երկիր է այն ամենով, ինչը որ ներառված է նրա մեջՙ սոցիալական եւ մշակութային տարբերություններ, հանդիպումներ բազմաթիվ անհատականությունների հետ, բազմազանություն: Բայց ես երբեք չեմ գալիսՙ գտնելու «ավետյաց երկիրը», երեւակայության մեջ եղած աշխարհը, հարմարությունների կենտրոնը: Առաջին հերթին այն պատճառով, որ մերժում եմ կենտրոնի եւ ծայրամասի գաղափարը: Կան միայն կենտրոններ, որոնք պետք է միասին աշխատեն: Հայաստանում երբեք չեմ փնտրում միատարրություն, այլ ընդհակառակըՙ կենդանի բնակչության բոլոր տարատեսակները: Իմ դիրքորոշումը, հետեւաբար, միանգամայն պարզ է. ես Սփյուռքի սուբյեկտ եմ, բայց նաեւՙ հայերի միասնական պատմության գործուն մասնակից: Հայաստանն ինձ համար ակտիվ պատկանելության վայր է, ես իմ ժողովրդի մեջ եմ, բախվում եմ տարբեր իրողությունների (հաճելի կամ ոչ), առկա ստեղծագործական եւ մշակութային խմորումներին: Սակայն ամենաակնհայտ օղակը սերն է իմ երկրի եւ իմ ժողովրդի հանդեպ, որը գիտի մեծագույն արժանապատվություն ցուցաբերել բոլոր դժվարությունների մեջ:
– 2007-ին դու հրատարակել ես անգլերեն ուսումնասիրությունՙ «Հայկական բնատեսարանները ժամանակակից արվեստում եւ ճարտարապետության մեջ. խորհրդանիշների բնատեսարան, կառուցված միջավայրի բնատեսարան, երազանքների բնատեսարան» անսովոր վերնագրով: Որպես արվեստի մասնագետՙ հայկական բնատեսարանում ի՞նչն ես առանձնահատուկ համարում ժամանակակից արվեստի եւ ճարտարապետության դիտանկյունից:
– Հասկանալու համար որեւէ ժողովրդի մշակույթը, պատմությունը, գոյության նշանները, անհրաժեշտ է նրա բնական միջավայրի ուսումնասիրությունը: Տեղի տարբերակիչ բնութագրերը (կլիմա, բուսականություն, բարձրություն, բնական պաշարներ եւ այլն) մարդուն դրդում են ճշգրիտ ընտրություններ կատարելու, ինչը հատկապես որոշիչ փաստ է շատ հստակ բնույթով աշխարհագրական տարածքներում, ինչպիսին Հայաստանն է: Օրինակ, տարածքում Արարատ լեռան առկայությունը նշանակալից իրողություն է, ինչպես սուրբ խորհրդանշական իմաստ ունեցող բոլոր սուրբ լեռներինը (Ֆուջիյամա կամ Օլիմպոս)ՙ իրենց ուղղահայացությամբ եւ վեր խոյացման հղացքով: Այն «սուրբ» նշան է: Դա հայկական բնատեսարանի անփոփոխ մասն է: Սակայն դա ենթադրելու է տարածքը «կարդալու» եւ վերլուծելու, անհրաժեշտության դեպքումՙ այն զգայական ընկալումից դուրս ներկայացնելու, սխեմատիզացնելու, գեղագիտական գնահատման ենթարկելու, իմաստներով եւ հույզերով բեռնելու եղանակ: Այսպիսով, բազմակի տրամաբանությունները որոշում են տարածության ընկալման եղանակը: Հավատալիքներ, ակնկալիքներ, մշակութային հղումներ, մտացածին տեղերի նկարում: Գոյություն չունի «կուսական» ընկալում: Հետանկախացման շրջանի սոցիալ-տնտեսական ցնցումներն ի հայտ բերեցին այլ բնատեսարաններ. արդյունաբերական թափոններ, նոր թաղամասերի կառուցում, Երեւանի որոշ պատմական տարածքների ոչնչացումը կամ Ֆիրդուսնոցի պահպանման փորձը: Այս բնատեսարաններն ու դրանց փոփոխություններն ակնհայտորեն կարեւոր են յուրաքանչյուր անհատի ու նաեւՙ արվեստագետների համար: Բնատեսարանը եւ այն, թե ինչպես է այն «ընթերցվում» կամ դրվում արվեստի մեջ, տարբեր է անհատից անհատ, բայց նաեւՙ խմբից խումբ ու ժամանակի ընթացքում անընդհատ փոխվում է: Գոյություն ունի բնատեսարանի պատմականություն: Բնատեսարանը, որի մասին ես խոսել եմ իմ աշխատության մեջ, հետանկախական լանդշաֆտն է, որը կառուցվել է վատ կառավարվող շուկայական տնտեսության մուտքի ժամանակ (առեւտրի կենտրոններ, վատ ծրագրված քաղաքաշինություն եւ այլն), ինչն արվեստագետների համար ստեղծել է փորձառության անսահմանություն: Բնատեսարանը տեսանելի դարձված անձնական եւ ընդհանուր պատմությունն է, եւ հետաքրքրական է տեսնել, թե ինչպես են արվեստագետներն այդ փոփոխությունների վերաբերյալ տեղեկացվածությունը ներկայացնում տեղանքի գիտակցության միջոցով: «Բոլոր բաները ինչ-որ տեղ եւ մեկ տեղում են» (Արիստոտել): Բնատեսարանի հարցն արտացոլում է սոցիալական, տնտեսական եւ մշակութային խնդիրներ: Թաղամասի առանձնահատկությունն ազդում է հավաքական ինքնության վրաՙ ունենալով խորհրդանշական հնչեղություն: Բնատեսարանի մասին խոսելը պարզապես խոսակցություն չէ բնության հետ փոխհարաբերության մասին, դա որոշակի տեսանկյուններից ստացված գլոբալ տեսլական է: Բնատեսարանն անբաժան է այն ընկալող առարկայից: Կառուցված կամ բնական բնատեսարանը նշանագիտական հասկացություն է. այն արժեքներ ստեղծող փոխաբերական ամբողջականություն է, որը պատկանում է տարածքին եւ ոչ միայն պատմությանը: 2007-ի այս աշխատությունը գրվել է արվեստի պատմության ուսանողների հետ ուսումնական ուղեւորությունից հետո. ուսանողներիս բերել էի Հայաստան, որպեսզի նրանք կարողանան դուրս գալ իրենց անցած բնապատկերների պարզ տիպաբանական ընթերցման շրջանակներից: Հասնել աքսիոլոգիական ընկալման մի քանի մակարդակների, մասնավորապեսՙ բնատեսարանը սոցիալական առումով ներկայացնելու համար: Օրինակ, ճարտարապետության եւ, մասնավորապես, Հայաստանի տարածքում գտնվող եկեղեցիների տեսլականը հանրության արժեքների որոշակիացման ձեւ է, թե ինչպես է այս հանրությունը «կառուցում» իր հավատալիքները: Ճարտարապետությունն ու բնապատկերը Հայաստանում ակնհայտ ամբողջություն են կազմում: Բնատեսարանների մեջ ամենից պարզը կամ հիասքանչը անմիջականորեն սոցիալական եւ սուբյեկտիվ եւ օբյեկտիվ, բնական եւ մշակութային արտադրությունն էՙ իրական եւ խորհրդանշական: Որպես օրինակ ես կվերցնեի մի խումբ հայ ուսանողների ուշագրավ աշխատանքը, որ մենք իրականացրինք Երեւանի Երրորդ մասումՙ փաստագրված լուսանկարներով: Մարդաբանական, սոցիոլոգիական եւ գեղարվեստական աշխատանքը բացահայտում է, թե ինչպես սովորական համարվող բնատեսարանը ստանում է խորհրդանշական հարթություն: Այս աշխատանքը դարձել է տարածքի եւ հավաքական ինքնության փոխհարաբերությունը հասկանալու հայեցակարգային շրջանակ: Հարցը ոչ միայն տարածքի տեսողական հիմքի մասին խոսելու, այլեւ տարածքի հետ զգայուն բնույթի դրսեւորումների մասին է, արվեստի եւ գեղագիտական փորձի միջնորդության, բնատեսարանիՙ որպես ապակոդավորող մշակութային տեքստի մեկնաբանմամբ: Նաեւՙ տվյալ տարածքի նկատմամբ սոցիալական գործողություններով հետաքրքրվելու մասին:
– Քո ղեկավարած «Հայստարտ» հասարակական կազմակերպության գործունեության ոլորտը բավական բազմակողմանի է: Ինչպե՞ս ծագեց նման միություն հիմնելու գաղափարը:
– Բանն այն է, որ մեզ անհրաժեշտ է իսկապես ժողովրդավարական Թուրքիա, որը կառերեսվի իր արյունոտ անցյալի հետ եւ կիրականացնի փոխհատուցումներՙ տարածաշրջանում խաղաղություն ունենալու համար: Այդ պատճառով իմ բարեկամ Ալեքսիս Գրիգորյանի հետ որոշեցինք ստեղծել «Հայստարտը»: Իրավիճակը, որն առկա է այսօր երկրում, որը տրամադիր է ավարտելու 1915-ին սկսած գործը (Ցեղասպանագետների միջազգային ընկերակցությունը երկու օր առաջ հայտարարություն է տարածելՙ նախազգուշացնելով հայերի հանդեպ ցեղասպանության ռիսկի մասին), ցավոք, ապացուցում է մեր իրավացիությունը: Թե՛ Ալեքսիսը, թե՛ ես հսկայական փորձ ունենք Թուրքիայում մշակույթի եւ մարդու իրավունքների ոլորտում: Մենք լայնորեն աշխատել ենք արվեստագետների, գրողների, հրատարակիչների, մտավորականության, խոսքի ազատության հասարակական կազմակերպությունների հետՙ պաշտպանելու Թուրքիայում խոսքի ազատության իրավունքը որպես ավելի ժողովրդավար Թուրքիա ունենալու միջոց: Երբ 2007 թվականին ուլտրաազգայնականներից մեկը սպանեց Հրանտ Դինքին, մենք գնացինք նրա հուղարկավորությանը, որին մասնակցում էր 100.000 մարդ: Տասնյակ անգամներ գնացել ենք Թուրքիա, առնվազն մինչ 2016 թվականը, մինչեւ որ իրավիճակն իսկապես վտանգավոր դարձավ երկրում, նաեւՙ օտարերկրացիների համար: Թուրքիան մամուլի ազատության առումով 154-րդ երկիրն է աշխարհում, իսկ Հայաստանըՙ 61-րդ: Հայաստանում առկա են որոշ տաբու թեմաներ, բայց, ընդհանուր առմամբ, խոսքի ազատություն է: Թուրքիայում, ընդհակառակը, խոսքի ազատությունն այժմ վերահսկվում է եւ ուղղորդվում: Լրագրողներն ու իրավապաշտպանները ձերբակալվում են: Զանգվածաբար կեղծ լուրեր են արտադրվում: Խորհրդարանում նոր օրենք ընդունվեց, որը սահմանափակում է Համացանցում խոսքի ազատությունը, որը մինչեւ վերջերս երկրում խոսքի ազատության վերջին հենակետն էր: Հիմա էլ թուրքական լրատվամիջոցները նշում են, որ հայկական կողմն է սկսել պատերազմը, ինչը լիովին կեղծ է: Սեպտեմբերի 27-ին թուրք լրագրողներն Ադրբեջանում էին եւ ուղիղ հեռարձակում էին թուրք-ադրբեջանական հարձակումը: Թուրքիան եւ Ադրբեջանը շատ ագրեսիվ «տրոլներ» ունեն, որոնք սոցցանցերում սարսափ են ցանում: Անգամ եթե մի քանի օր առաջ Ֆեյսբուքը վերջապես ջնջեց ադրբեջանական «տրոլների» 8000 էջ, երեւույթը շարունակում է մնալ զանգվածային:
Մենք ամուր կապեր ունենք Թուրքիայի հետ: Շատերս այնտեղից ենք եկել: Դա մի երկիր է, որը մեզ համար կարեւոր է, որիՙ իրապես ժողովրդավար դառնալը մենք պետք է տեսնենք, եթե ցանկանում ենք երբեւէ խաղաղ ապրել այս տարածաշրջանում: Ես պետք է շեշտեմ «իրապես» բառը: Դա չի կարող լինել սոսկ «կոսմետիկ», այլ կոպեռնիկոսյան հեղափոխության մի տեսակ, որտեղ մենք տեսնում ենք մտածելակերպի իրական եւ հստակ փոփոխություն Թուրքիայում: Այս կետին հասնելու համար հարկ է վերջ տալ անպատժելիությանը, որն այս երկիրը վայելում է Առաջին աշխարհամարտից ի վեր:
– Ուրախալի է տեսնել Արամ Պաչյանի «Ցտեսություն, Ծիտ» վեպի ֆրանսերեն թարգմանությունը եւ հրատարակումը «Հայստարտի» կողմից…
– Ինձ համար կարեւոր է պաշտպանել ժամանակակից ստեղծագործությունը, այդ թվումՙ հայկականը, որոշակի ցանկություն ունենալով մտածել արվեստի, գիտելիքի եւ գործողության կապերի մասին, այնպես որ ես փնտրում եմ ստեղծագործողների, որոնք ինչ-որ կերպ օգտագործում են արվեստի հակադրության ուժը, ձգտում են կամա թե ակամա ստեղծել «միջամտող միտք», ինչպես ասել է Բերթոլդ Բրեխթը: Խոսքը գեղարվեստական ստեղծագործության հակադիր ձեւերի մասին չէ, բայց դա նաեւ կախված է, շատ պարզորեն, իմՙ որպես ընտրող հանդիսատեսի ազատությունից: Բայց ակնհայտ է, որ իմ կրթությունը (արվեստի պատմաբան եւ սոցիոլոգ) ստիպում է ինձ հետաքրքրվել արվեստի եւ հասարակության միջեւ կապով: Արվեստի ո՞ր սոցիալական գործառույթն է խորը փոփոխություններ կրել, օրինակ, հայ հասարակության մեջ: Արվեստն ունի ոչ միայն սոցիալական բնույթ, այլեւ սոցիալական էֆեկտներ: Արվեստը հրաշագործ գործունեություն չէ, ստեղծագործությունը սոցիալական պայմաններում եւ պատմականորեն անհատի կողմից հատուկ պայմաններում իրականացվող արտադրանք է: Ստեղծագործության կառուցվածքը հավաքական ներկայացուցչությունների կառուցվածքի արդյունք է: Արվեստ ստեղծողը գտնվում է սոցիալականի դինամիկ տեսլականի մեջ, բայց նրան բնութագրողը ոչ այնքան սոցիալական իրականության մեջ գրանցվելն է, որքան դրանից բխեցնել մի բան, որը միայն ներուժի վիճակում է: Պաշտպանելու համար ստեղծագործության ընտրությունը սկսվում է ակնհայտորեն սուբյեկտիվ տեսանկյունից: Որպես հանդիսատես կամ ընթերցողՙ ես հավակնում եմ գործընկերոջ, այլ ոչ թե պարզ ստացողի կարգավիճակին, որը պարզապես պետք է տարածի արվեստագետների գործերը: Այս առումով Արամ Պաչյանի գիրքը մարտահրավեր էր մեզ համար: Այն ներկայացնում է սոցիալական հարցաքննության ու օրինախախտման տարածք եւ դուրս է հայ գրական դաշտի նորմատիվությունից: Մյուս կողմից, կարեւոր է թարգմանությունը միջազգային գրականության ոլորտում ոչ գերակշիռ լեզվից: «Հայստարտն» իրականացրեց թարգմանությունը, որպեսզի հետք թողնի հայ ժամանակակից գրականության մեջ, քանի որ այն մշակութային միջնորդության ներուժ ունեցող հզոր գործիք եւ մշակութային փոխանցման մի ձեւ է: Ավելին, շուկայում, որը հիմնականում դարձել է միջազգային, թարգմանությունն անհրաժեշտություն է: Ֆրանսախոս իրապաշտական գեղարվեստական գրականության ոլորտում ընդամենը մի քանի օրինակ կա արդի հայ գրականությունից:
– Ուրի՞շ ինչ ձեռքբերումներ ունեք:
– Ժնեւի գրքի ցուցահանդեսում հայկական տաղավարը, որը հաճախ ճանաչվել է հանրության նախընտրելին: Թուրքիայում խոսքի ազատության մասին համաժողովը, որի ընթացքում, ի թիվս շատերի, ելույթ ունեցավ հայտնի թուրք գրող եւ իրավապաշտպան Ասլը Էրդողանը: Պատվո խորհրդի հիմնումը, որի անդամներն են հրատարակիչ եւ իրավապաշտպան Ռագիպ Զարաքոլուն, սոցիոլոգ Փընար Սելեքը, դերասան, բեմադրիչ Սերժ Ավետիքյանը եւ Միջազգային ՓԵՆ-ի փոխնախագահ ու Թուրքիայի խոսքի ազատության փորձագետ Եվգենի Շուլգինը: Մեր ընտրական դիտորդական առաքելությունները Հայաստանումՙ հայկական ժողովրդավարության ամրապնդման ու խորացման տեսլականով: Աջակցությունը հայկական ՓԵՆ կենտրոնի վերածննդին, նաեւ այս տարի համագործակցությունը Մարդու իրավունքների պաշտպանության աշխարհի ամենամեծ կինոփառատոնի հետ, որտեղ ներկայացվեց Հայաստանի հեղափոխության վերաբերյալ «Ես մենակ չեմ» վավերագրական ֆիլմը: Մեզ համար օրինակ է հանդիսացել Ռագըփ Զարաքոլուն, որը Թուրքիայում Հայոց ցեղասպանության մասին առաջին գիրքը հրատարակեց 1993-ին, իսկ մեկ տարի անց նրա հրատարակչությունըՙ «Բելգեն», հրկիզվեց, ու նա այժմ ապրում է աքսորումՙ Շվեդիայում, շատ այլ թուրք իրավապաշտպանների պես:
– Որո՞նք են «Հայստարտի» ընթացիկ նախագծերը:
– Մենք ունենք ժամանակակից հայ գրական ստեղծագործության եւ Թուրքիայում հրատարակման ազատության հիմնադրամ: Մեր երկրորդ գիրքը թարգմանության ընթացքում է: Նախատեսում էինք սկսել գեղարվեստական գրականության ծրագիր Հայաստանում, որն ունի սոցիալական եւ (կամ) քաղաքական հնչեղություն եւ լույս ընծայել (կամ աջակցել հրատարակությանը) ընտրված լավագույն գործերը: Մեր հիմնադրամի միջոցով ծրագրում ենք զարգացնել կամ աջակցել Թուրքիայում տպագրության ազատությանը: Հաջորդ տարի նախատեսում ենք ռասիզմի դեմ պայքարի մեծ համաժողով (տեսնում ենք, որ հայատյացությունը Հայաստանի եւ Արցախի ներկայիս ադրբեջանա-թուրքական պատերազմի հիմքում է): Առավել եւս, որ ներկա պատերազմը, երբ վտանգված է հայերի գոյությունը, ակնհայտորեն մեծապես խափանում է մեր ծրագրերը: Մենք պետք է մեր ծրագրերն իրականացնենք միջնաժամկետ եւ կարճաժամկետ փուլերի համար: Հայերը մենակ են: Ուստի մենք հանգանակության հսկայական ջանքեր ենք կատարում «Հայաստան» հիմնադրամի համար: Մենք նաեւ առաջնորդում ենք շահերի պաշտպանության եւ հաղորդակցման բոլոր ջանքերըՙ այս պատերազմը դադարեցնելու եւ Արցախի ժողովրդի ինքնորոշման իրավունքը ճանաչելու համար:
– Հայերը մենակ են, եւ մեր միակ հույսը դարձյալ մեր հավաքական ուժն է…
– Ես պատրաստ եմ, շատերի պես, պատերազմից հետո գալ եւ մի քանի ամիս մասնակցել Հայաստանի վերականգնման գործին: Կցանկանայի ընդգծել մեկ բանՙ այս ամբողջ աղետի մեջ մենակ մնացած իմ ժողովրդի արժանապատվությունը: Համերաշխության պատրանքը եւ կարեկցանքի անսովորությունը: «Մեռած մղոնի» լրագրողական «կանոնը» կարծես տարածվում է որոշակի արեւմտյան առաջնորդների, մտավորականների կամ նույնիսկ որոշակի հասարակական կազմակերպությունների համերաշխության կամ կարեկցանքի խոսքում: Կանոնը պարզ է. երկու զոհը Փարիզում կամ Լոնդոնում տեղի ունեցած լուրջ պատահարի պատճառով ավելի ծանրակշիռ է, քան 100 զոհն «աշխարհի ծայրամասում»: Զգացմունքների փոխանակման մեջ ոչ բոլոր զոհերն ունեն նույն արժեքը, բայց Արցախի հայ բնակչությունը կարեկցանքի կարիք չունի, ինչը ծանր միտում է ժողովրդավարական երկրներում, քանի որ այս գործընթացի միջոցով ջնջվում են հակամարտության բոլոր քաղաքական, տնտեսական եւ սոցիալական հարթությունները: «Ես տառապում եմ քեզ հետ»-ը մեծ օգուտ չունի, նույնիսկ եթե զգացմունքները չպետք է անտեսվեն, եթե դրանք վերադարձվեն քաղաքական դաշտ: Մենք, իրոք, նույն աշխարհի բնակիչներն ենք, բայց արցախահայության իրականությունը կարծես թե շատերի իրականությունը չէ, նրանք կարծես մեր գիտակցության դաշտից դուրս են: Եվ տակավին…
Այս հակամարտության չեզոքությունն ապորետիկ է, քանի որ Ալիեւի եւ Էրդողանի կայացրած որոշումները չեն բխում մշակութային կամ պատմական դատարկությունից: Երբ խոսում ենք տարածաշրջանում նոր հնարավոր էթնիկական զտումների մասին, մենք անդրադառնում ենք հատուկ իրադարձություններիՙ Սումգայիթի եւ Բաքվի ջարդերին: Մենքՙ հայկական ծագում ունեցողներս, պետք է լավ գիտակցենք, որ կարեկցանքն ու համերաշխությունը հիմնականում քաղաքական են. որոշակի հանցագործությունների հարաբերականացումը անբարոյականություն է, բայց, մյուս կողմից, ուրիշ հրամայականներ կարծես մեզ թույլ են տալիս հարաբերականացնել Ալիեւի, Էրդողանի ագրեսիան եւ երբեմն նույնիսկՙ Հայոց ցեղասպանության ժխտումը: Այսպիսով, ակնհայտ է թվում, որ արցախահայության գործը չի մտնում այդ հարցում Արեւմուտքի կամ նույնիսկ որոշ ՀԿ-ների համերաշխության «անփոփոխելիների» մեջ: Այս բնակչությունը եւ ադրբեջանական լծից ազատվելու նրա պնդումները չունեն նույն «ակտիվները», ինչ որ մյուս տառապողները, ընդ որում, ամեն ինչը լինելով բացարձակապես օրինական: Ընդհանուր կարծիքի համաձայնՙ առաջվա պես խոսում են էթնիկական բախումներից, եւ այստեղ ունենք ակնարկներով լի մի հասկացություն, որը ձեւավորում է արխաիզմի կեղծ մի փորձություն: Ինձ միշտ զարմացնում է, որ փորձագետների բոլոր ելույթներն այնքան քիչ են վկայակոչում այդ փոքրամասնությունների խմբերի կյանքի իրականությանը խորհրդային ժամանակաշրջանում: Սոցիալական հարաբերություններում բռնության վերաբերյալ անտեղյակությունն ու լռությունը նույնպես այն բազմաթիվ գործոններից են, որոնք դրդել են բնակչության ընդվզմանը:
Բոլոր հայերը պահանջում են մեկ էական բան. որ մեր պատմությունը գրվի պատշաճ ձեւով: Ոչ որպես աշխարհաքաղաքականություն, իրական քաղաքականություն, եվրոպական էներգետիկ անվտանգություն կամ ուրիշ բաներ, քանի որ մենք քաջ գիտակցում ենք, որ այս հակամարտության մեջ տակավին վտանգված են պատմության վերահսկումը, մշակումը եւ դրա լավ եւ ճիշտ ընկալումը:
Այո, ես կգամ օգնելու իմ ժողովրդին վերակառուցման գործում…
ԱՐԾՎԻ ԲԱԽՉԻՆՅԱՆ
