ՍՎԵՏԼԱՆԱ ԳՈՒԼՅԱՆ
Սկիզբը նախորդ համարում եւ վերջ
– Ինչպե՞ս եք ընտրում սցենարները: Եվ առհասարակ, ո՞րն է ձեզ համար լավ սցենարը:
– Դա այն գրական նյութը, թեման, տրամաբանությունը, տրամադրությունը, հուզվածությունն ու «ջերմաստիճանն» է, որը մոտ է իմ այսօրվա տրամադրությանը, իմ այսօրվա «ջերմաստիճանին»:
– Նկարահանման տեսախցիկի մեջ նայո՞ւմ եք:
– Ո՛չ: Երբե՛ք: Իմ բոլոր ֆիլմերը նկարել են երկու օպերատորՙ Սերգեյ Իսրայելյանն ու Կարեն Մեսյանը: Ես ամբողջովին վստահում եմ նրանց: Տեսախցիկի մեջ նայելու նվազագույն ցանկություն էլ չունեմ: Դրվագ կառուցելը նրա՛նց մասնագիտությունն է: Նրանք գիտեն իմ ոճը, իմ գործելու եղանակը: Ես նրանց լիովին վստահում եմ:
– Սիրո՞ւմ եք դուբլեր նկարել:
– Ոչ, փորձում եմ դրանք հնարավորինս կրճատել: Դուբլեր ինձ մոտ լինում են միայն տեխնիկական պատճառներով:
– Նկարահանումների ժամանակ ձեզ վստա՞հ եք զգում:
– Նկարահանումներին սովորաբար գալիս եմ նյութով լցված, այն բանով, ինչ որ պիտի նկարահանեմ: Բայց երբեմն հանկարծ հասկանում եմՙ մի բան այն չէ, մեկ ուրիշ բան այնպես չէ: Նկարահանումների վերջում ես կիտրոնի պես քամված եմ լինում, լիովին դատարկված: Ենթադրենք, երեւակայությանս մեջ դրվագն արդեն պատրաստ է, այսինքնՙ նկարահանված: Նկարահանումների ժամանակ պարզվում է, որ դերասանը մրսած է, ջերմում է: Դրվագը մի քիչ այլ է ստացվում: Կամ էլ սկսում եմ նկարահանել դրվագը, իսկ դեկորի ներկերը դեռ չեն չորացել: Նորից այնպես չէ, ինչպես ես էի որոշել: Դա ինձ «չորացնում է»: Ես ինձ կողոպտված եմ զգում:
– Նկարահանումներից առաջ փորձեր անո՞ւմ եք:
– Ո՛չ: Ինձ համար ավելի կարեւոր է, որ դերասաններն զգան իրենց հերոսների դրությունը, այդ վիճակն անցկացնեն իրենց միջով: Մինչեւ նկարահանումները ես շատ եմ շփվում իմ դերասանների հետ, այդ ընթացքում հասցնում ենք ամեն ինչի մասին խոսել, ճշտել հերոսների բոլոր հնարավոր վիճակները: Փորձերի անհրաժեշտություն չենք զգում ո՛չ ես, ո՛չ իմ դերասանները: Մենք այնքան ենք ապրում ապագա ֆիլմով, որ սկսում ենք «նույն օդը շնչել», մենք մոռանում ենք եղանակների եւ ոճաձեւերի մասին: Դերասաններն այնքան են մտերմանում, որ ինձ թվում էՙ եթե այդ պահին ստուգվի մեր արյունըՙ այն բոլորի մոտ նույն խմբի կլինի:
– Հոգնու՞մ եք նկարահանումների ժամանակ:
– Ո՛չ: Նկարահանումների ժամանակՙ ո՛չ: Հոգնում եմ մինչեւ նկարահանումները: Նկարահանումները սովորաբար սկսում եմ «կողոպտված» եւ դատարկված վիճակում: Մի դերասանի փոխարեն, որին շատ էի ուզում տեսնել ինչ-որ դերում, ստիպված եմ նկարել ուրիշին: Արեւ չկա, դեկորներն այն չեն: Թեեւ նկարահանումների ընթացքում աշխուժանում եմ, երկրորդ շնչառություն է բացվում:
– Եթե հանգամանքներն այնպես դասավորվեին, որ անհրաժեշտ լիներ մասնագիտությունը փոխել, ո՞րը կընտրեիք:
– Կինոն ինձ համար պարզապես մասնագիտություն չէ: Կինոն մեծ թվով մարդկանց հետ սեփական մտքերը, զգացմունքները կիսելու հնարավորություն է: Ես միշտ զգում եմ դրա կարիքը: Հավանաբար դա կլիներ մի մասնագիտություն, որն ինձ կտար այդ հնարավորությունը, գրականություն թե գեղանկարչությունՙ չգիտեմ:
– Վերջին տարիներին ձեզ ո՞ր ֆիլմն է հատկապես դուր եկել:
– Բոլորովին վերջերս կրկին դիտեցի Չարլի Չապլինի ֆիլմերը եւ նորից սիրահարվեցի դրանց: Նա ինձ ամենամոտն է: Հատկապես «Բեմեզրի լույսերը» եւ «Մեծ քաղաքի լույսերը»: Կինոյում կան անուններ, որոնց տաղանդի առջեւ գլուխ եմ խոնարհումՙ Բերգման, Ֆելինի, Տարկովսկի: Բայց նրանց մոտ ես «գեր-» կամ «թեր-» եմ տեսնում: Դա ինձ խանգարում է: Չապլինի մոտ ամեն ինչ հավասարակշռված է, ամեն ինչ կատարյալ:
– Ես գիտեմ, որ ձեր ստեղծագործական կյանքում մեծ տեղ է գրավում ձեր «երիտասարդ զավակը»ՙ Կինոդերասանի թատրոնը: Այդ թատրոնի ներկայացումներին դահլիճը միշտ լիքն է: «Թումանյանի հեքիաթները» բեմադրությունը մեծ իրադարձություն է Երեւանի մշակութային կյանքում: Այնպիսի զգացում է, որ մեր քաղաքին այդ ուրախ, հեգնական, զվարթ, ինչ-որ խայտաբղետ երեւույթն էր պակասում:
– Ամեն ինչ պարզ է: Մեր թատրոններում ինչ-որ կերպ արմատակալել է վսեմ-նրբին ոճը: Եվ հանկարծ… կարկատած վերմակ (բեմադրության մեջ միակ ձեւավորումը կարկատած վերմակն է): Մենք բոլորովին այլ ոճ ենք առաջարկումՙ միակը, անմիջականը եւ դրանով հանդերձՙ բացարձակ գեղարվեստական: Մեր դերասանները պարզապես թատրոնի աշխատողներ չեն: Նրանք մեծ, համերաշխ, ամուր ընտանիքի անդամներ են:
– Հենրիկ Մալյանի գլխավորությամբ:
– Կարելի է եւ այդպես:
– Աղասի Այվազյանի անունը հանդիպում է ձեր համարյա բոլոր ֆիլմերի մակագրերում…
– Ինձ ու Աղասի Այվազյանին կապում է ավելի մեծ բան, քան ընկերությունը: Ես եւ Աղասին անբաժան ենք դեռ Հայրենական պատերազմի ժամանակվանից: Այդ տարիներին Աղասիի հետ գործարանում խառատ էինք աշխատում: Այնտեղ պայմանները հեռու էին ռոմանտիկ լինելուց: Բայց մենք այնտեղ գտանք կուտակվածն արտահայտելու միջոցը, սկսեցինք հրատարակել ձեռագիր «ԱԼՈ» պարբերականը: Մենք ե՛ւ հեղինակ էինք, ե՛ւ խմբագիր, ե՛ւ նկարիչ: Մենք զարմանալիորեն, կես բառից իրար հասկանում էինք: Այն ժամանակ, իհարկե, նույնիսկ պատկերացնել չէինք կարող, որ միասին աշխատելու ենք կինոյում:
– Ամենաշատը մարդկային ո՞ր հատկանիշներն եք գնահատում:
– Եթե մարդ հումորի զգացում ունի, ես նրան շատ բան կներեմ:
– Ուսանողների հետ աշխատելիս հաճույք ստանո՞ւմ եք:
– Ոչ թե պարզապես հաճույք, այլ մեծագո՛ւյն հաճույք: Ես պարապուրդներ եմ ունենում, որոնք երբեմն մի քանի տարի են տեւում:
– Հենրիկ Սուրենովիչ, ինչո՞ւ է ձեր մակարդակի կինոբեմադրիչը պարապուրդներ ունենում:
– Միշտ չէ, որ պատճառներն առարկայական են: Ինչեւէ, վերադառնանք ուսանողներին: Պարապուրդների ժամանակ ես ամբողջովին մեկուսացած եմ ստեղծագործական գործընթացից: Ըստ իս, եթե մարդ գոնե մեկ անգամ գտնվել է ստեղծագործական գործընթացումՙ ցանկացած տարիքում, վեց թե 60, նա այլեւս երբեք չի կարող դրանից հրաժարվել, անկախ այն բանից, թե ինչ է անումՙ ֆիլմ է նկարահանում, նկարում է, թե երաժշտություն է գրում: Եթե ես զբաղված չեմ նկարահանման հրապարակումՙ «ստեղծագործում» եմ լսարանում, ուսանողների հետ պարապմունքների ժամանակ: Տասնյակ երիտասարդներ նստած են իմ շուրջը, եւ չորս տարվա ընթացքում մենք ստեղծագործում ենք: Նրանք ընդօրինակում են իմ փորձը, գիտելիքները, զգացմունքները: Եվ ես ոչ միայն սովորեցնում եմ նրանց, ես ինքս էլ եմ սովորում: Սովորում եմ երիտասարդությունից, որն ավելի սերտորեն, անքակտելի է կապված աշխարհին: Եվ այդ գործընթացը միաժամանակ է ընթանումՙ սովորեցնում եմ եւ սովորում: Գուցե հենց այնտեղ ապրում եմ այն զգացումները, որոնք ինձ տրված չէ որեւէ այլ տեղ ապրել: Հենց այստեղ եմ բեմադրում բոլոր այն ներկայացումները, որոնք այս կամ այն պատճառով չեմ կարողացել բեմադրել: Ես թատրոնից եմ եկել կինո: Բայց երեւակայությանս մեջ ես ստեղծեցի ուրիշ, իմ գեղեցիկ թատրոնը: Այդպիսի թատրոնում ես հաճույքով ներկայացումներ կբեմադրեի: Ես կնախընտրեի աշխատել փոքր, լավ թատրոնում, քան թե մեծ, ամենալավ կինոարվեստանոցում:
– Կարծում եմՙ չեմ սխալվի, ասելով, որ ձեր ֆիլմերում երաժշտությունը շատ կարեւոր տեղ է զբաղեցնում: Դա հատկապես նկատվում է «Հայրիկ» կինոնկարում, որը, ինչպես շատ քննադատներ գրում էին ֆիլմի առաջին ցուցադրումից հետո, հայ կինոյում նշանային դարձավ: Կինոֆիլմում հնչող երգը ստացավ իր անկախ կյանքը:
– Ըստ սցենարիՙ երգը գիտեր միայն գլխավոր հերոսի հայրը: Հենց նա էլ այն կատարում է տեսարաններից մեկում: Իրականում դիտորդները լսում են Հայրիկ Մուրադյանի ձայնը: Ընդ որում, ինչպես նա է խոստովանում, այն ծնվել է Բաղրամյան պողոտայով զբոսնելիս, նկարահանումների միջեւ ընկած ընդմիջման ժամանակ:
– Չե՞ք ափսոսում, որ ձեր աղջիկը գնաց ձեր հետքերով:
– Ո՛չ: Չեմ ափսոսում: Բայց շատ կարեւոր է, թե այդ «հետքերը» նրան ո՛ւր կհասցնեն: Նա շատ խելացի եւ զգացմունքային աղջիկ է, հումորի ուժեղ զգացումով: Շատ լավ նկարում է: Չեմ սիրում, երբ ծնողները գովում են երեխաներին: Հիմա խոսում եմ նրա մասին, ինչպես հայրըՙ դստեր, իսկ որպես կինոբեմադրիչ խոսում եմ որպես մի մարդու մասին, որն իրեն պատրաստում է աշխատանքի եւ արվեստի համար: Իսկ արվեստի աշխարհից ավելի գեղեցիկ աշխարհ չկա:
– Այժմ ինչի՞ վրա եք աշխատում:
– Արդեն վերջացել է սցենարի գրման աշխատանքը, եւ շուտով կսկսվի նախապատրաստական շրջանը: Սցենարը գրված է հիասքանչ գրող Վահան Թոթովենցի պատմվածքի հիման վրա: Դեպքը տեղի է ունենում գավառական փոքր քաղաքում, որտեղ, ինչպես մեկ կաթիլ ջրում, արտացոլվել են մինչխորհրդային Հայաստանի կենցաղն ու բարքերը: Ֆիլմի հիմքում սիրո պատմություն էՙ սովորական, եւ դրա հետ մեկտեղՙ մյուսներից ինչ-որ բանով տարբեր: Դա պատմություն է մարդու հոգեւոր գեղեցկության մասին: Հերոսի կյանքին հետեւում ենք մանկությունից մինչեւ հասունություն, ուստի, երեւի թե, այդ դերի համար պետք է երեք դերակատար վերցնել: Հերոսը ծանր մանկություն է ունեցել: Այդուհանդերձ, հասուն տարիքում էլ նա զգում է հասարակության աստիճանավորման ամենացածր աստիճանին գտնվող մարդու կյանքի դառնությունը: Կյանքը նրան միացնում է իր պես դժբախտ եւ հասարակության նույն աստիճանում գտնվող աղջկա հետ, եւ հենց նրա հետ է նա երջանկություն ու մեծ սեր գտնում: Այս ֆիլմը նման չէ մինչեւ հիմա արածս գործերին: Դա մելոդրամա չէ, ավելի շուտ մելոդրամիզմին խառնված կատակերգություն է: Ընդհանրապես, ինձ թվում է, որ Թոթովենցն ամենահետաքրքրական հայ արձակագիրն է:
– Ինչո՞վ եք բացատրում դեպի հայկական կինո երիտասարդ դերասանների ասպիսի թույլ հոսքը:
– Այո՛, ճիշտ եք: Մեր դերասանների մեջ նոր անունները, դերասանական անհատականությունները շատ քիչ են: Գուցե ես էլ եմ մեղավորՙ որպես կինոբեմադրիչ: Սակայն ինձ մոտ դերասանների խնդիրը մի քիչ այլ է: Ես դերասանների որոշակի խումբ գիտեմ, որոնք ինձ համար հետաքրքրական են, եւ ես դժվար եմ դուրս գալիս այդ հետաքրքրությունների շրջանակից: Չնայած իմ յուրաքանչյուր նոր ֆիլմում կա մի նոր, անհայտ դերասան: Իսկ «Նվագախմբի տղաները» ֆիլմում ես ու Հենրիկ Մարգարյանը, առհասարակ, 13-14 նոր, ոչ հայտնի դերասանների էինք վերցրել: Հետո նրանք բոլորը հայտնի դարձան: Ես երբեք դերասաններին չեմ ընտրում ըստ արտաքին հատկանիշների: Ես պետք է միանգամից զգամ դերասանի մտերմությունը, յուրօրինակ հարազատությունը նրա հետ: Մեր արյան բաղադրությունը պետք է նույնը լինի: Իսկ ինչ վերաբերում է առհասարակ հայ կինոյում դերասանների խնդրին, ապա, իհարկե, հայ կինոյի անցյալի հետ համեմատած, երբ նա իր առաջին քայլերն էր կատարում, ժամանակի ընթացում դերասանները դարձել են պակաս հետաքրքրական: Հետագայում կատարվեց դերասանների, ըստ իս, շատ վտանգավոր, «հայկականացում»: Դա հատկապես զգալի դարձավ 50-ական թվականներին: Դերասաններին բեղեր, մորուք էին սոսնձում, երբեմն նույնիսկ բերանը ծխամորճ էին դնում, եւ դա բավարար էր հայի կերպար ստեղծելու համար: Առաջին հայացքից ոչ մի սարսափելի բան չկա: Ի վերջո, տիպականությունը բոլոր ժամանակներում կինոյում իր որոշակի տեղն է զբաղեցրել: Բայց տիպականությունը հնարավորություն չէր տալիս դրսեւորել մեր կյանքի եւ կենցաղի ազգային ոգին:
Երիտասարդ, հիանալի դերասաններիՙ դեպի կինո գալու գործընթացը, որը սկսվեց «Պեպո» ֆիլմից եւ շարունակվեց ընդհուպ Հայրենական մեծ պատերազմը, հանկարծ ընդհատվեց, շղթայում խզում եղավ, եւ օղակները միացնելու բոլոր ջանքերն ապարդյուն էին: Իսկ հիմա ձեւականորեն ինչ-որ բան արվում է, բայց այդ բոլոր փորձերը քիչ արդյունավետ են: Կինեմատոգրաֆիստների միությունում գործում է կինոդերասանի արվեստանոց: Բոլորն աշխատում են շատ ոգեւորված, խանդավառ, նույնիսկՙ լուրջ: Բայց դա նրա՛նց լրջությունն է, այլ ոչ թե դրանով զբաղվող ինչ-որ ատյանների լրջությունը: Այդ երեխաները պարապմունքներն ավարտում են արվեստանոցումՙ ու վերջ: Նրանցով այլեւս ոչ ոք չի զբաղվում: Նրանք դառնում են «հաշմանդամ»: Ոմանց հաջողվում է նկարահանվել դրվագներում, եւ նրանց դերասանությունը դրանով ավարտվում է: Ըստ էությանՙ նրանց ապագայով ոչ ոք չի հետաքրքրվում: Ինձ թվում էՙ խնդիրը կլուծեր կինոդերասանի թատրոնը: Մենք արդեն մի քանի տարի է խոսում ենք այդ մասին, բայց գործը խոսքից այն կողմ չի անցնում: Ինչ-որ ատյաններում (անհայտ է, թե ո՛ր) այդ թեմայով խոսակցությունն ավարտվում էՙ խնդիրը բերելով սկզբնական անլուծելիության, անորոշության վիճակին: Բայց չէ՞ որ վաղը, մյուս օրը Խորեն Աբրահամյանը, Սոս Սարգսյանը, Արմեն Ջիգարխանյանը այլեւս չեն կարողանալու որոշակի տարիքի դերեր կատարել: Հենց այդ ժամանակ հայկական կինոն աղետի առջեւ կկանգնի:
– Վստահ եմՙ բազում նամակներ եք ստանում: Դրանցից հատկապես ո՞րն է ձեզ հուզել:
– Ես իսկապես շատ նամակներ եմ ստանում: Եվ դրանցից յուրաքանչյուրն ինձ համար թանկ է եւ հետաքրքրական: Թեկուզ այն բանի համար, որ այն մի մարդուց է, որը մի որոշակի պահի ինձ հետ իր մտքերով կիսվելու անհրաժեշտություն է զգացել: Վերջերս ստացածներից ես կառանձնացնեի երեքը: Մեկը մի վրդովված հանդիսատեսից էր, որին դուր չէր եկել իմ «Նահապետը»: Այն ինձ շատ անհանգստացրեց: Ես պատասխանեցի նրան, եւ նույնիսկ ուզում էի խոսակցություն ծավալել «Ֆիլմ» թերթի էջերում: Բայց ինչ-որ պատճառով այն տեղի չունեցավ: Երկրորդը բանտից էր: Դա շատ հուզական նամակ էր, որի հեղինակը գրում էր, որ «Նահապետ» ֆիլմը դիտելովՙ իր կյանքում շատ բան է հասկացել եւ ազատ արձակվելովՙ կփորձի նորովի ապրել: Նամակում այսպիսի տողեր կան. «Ֆիլմի դիտումից հետո մաքրման մեծ անհրաժեշտություն զգացի: Առաջին անգամ մոտս ծագեց մաքրման մասին միտքը: Առաջին անգամՙ բանտում անցկացրածս ութ տարվա մեջ»: Նամակն այնքան ազդեց ինձ վրա, որ ցանկացա հանդիպել այդ մարդուն: Բայց չստացվեց: Եվ երրորդըՙ մի փոքր նամակ երրորդ դասարանում սովորող մի աղջնակից: Շատ հուզիչ, սրտաշարժ նամակ էր: Ես արդեն երկար տարիներ գիրք եմ գրումՙ 33 նորավեպից բաղկացած, յուրատեսակ ֆիլմՙ թղթի վրա. նորածնի առաջին քայլերը, առաջին վիշտը, ստացած առաջին «երկուսը», առաջին սերը: Ամեն ինչ առաջին անգամ, ամեն ինչ առաջին դեմքից: Այս գրքում կփորձեմ պատասխանել այն բոլոր հարցերին, որոնք տրվել են ինձ ուղղված նամակներում:
– Շատ շնորհակալ եմ հարցազրույցի համար, Հենրիկ Սուրենովիչ: Ինձ համար շատ հետաքրքրական էր ձեզ հետ զրուցելը: Վստահ եմ, որ ընթերցողներն էլ չեն ձանձրանա:
1980 թ., Ռուսերենից թարգմանեց ԳԵՎՈՐԳ ԱՍԱՏՐՅԱՆԸ
Նկար 1. Հենրիկ Մալյան
Նկար 2. Հենրիկ Մալյան, Շառլ Ազնավուր, Սոս Սարգսյան, Ալբերտ Մկրտչյան
