Category: 24 Հոկտեմբերի, 2014

Հարցազրույցըՙ ՍՈՒՐԵՆ Թ. ՍԱՐԳՍՅԱՆԻ

Հարցազրույց արգենտինահայ քաղաքական գործիչ Սերխիո Նահապետյանի հետ

Ամեն անգամ, երբ առիթ է լինում Սփյուռքի ու սփյուռքահայության մասին գրելու, հատկապես Հայոց մեծ ողբերգության հարյուրամյա տարելիցի նախօրեին, ակամա մտածում եմ` անհրաժեշտ է, որ բոլորս մեկտեղենք մեր կորովն ու վճռականությունը, հստակեցնենք յուրաքանչյուրիս անելիքը արդարության վերահաստատման եւ Հայոց պահանջատիրության արդարացի լուծման ճանապարհին: Այսօր շատ կարեւոր է, թե ինչպես է Սփյուռքի համար ներկայանում Հայրենիքը: Շատ սփյուռքահայերի համար նույնքան հարազատ է մեր երկիրը, նրանք նույն ձեւով ուրախանում ու տառապում են նրա լավ ու վատով, աշխարհի տարբեր ծայրերում բնակվելով` նույն ձեւով հպարտանում են մեր հաղթանակների եւ նվաճումների համար: Սակայն ոչ պակաս կարեւոր է, թե ինչպես է Հայաստանում ապրող մեր ժողովրդի համար ներկայանում սփյուռքահայությունն իր ազգային, հասարակական կյանքով, իր անվանի անհատներով, իր կառույցներով ու գործունեությամբ: Համոզված եմ նաեւ, որ հայաստանցին պետք է ճանաչի Սփյուռքը, հասկանա, թե որտեղից է գալիս իր` հեռավոր, երբեմն նույնիսկ երբեք չտեսած հայրենիքին օգտակար լինելու մղումը: Կարծում եմ, որ ամենաառաջնային պատմական անցյալի վերքով հիմնական նմանությունը, որ մեկ դար շարունակ սեղմում է մեր կոկորդը, պիտի փոխարինելու գա հաղթողի, բարգավաճ ու հզոր լինելու, իր ապագան իր ձեռքով կերտողի զգացողությունը:

Այս մտորումներով գնացի իմ լավ բարեկամ, մերօրյա սփյուռքահայ իրատես ու քաղաքական կյանքում մեծ փորձի տեր, հեռավոր Արգենտինայում Հայոց ցեղասպանության իրավատերերի առաջամարտիկ Սերխիո Նահապետյանի հետ հարցազրույցի:

---

– Պատմեք խնդրեմ Ձեր մասին,- դիմեցի նրան ջերմ: Արդեն այն տարիքում եք, որ բավականին անցած ուղի ունեք, փորձ, վաստակ:

– Ծնվել եմ Բուենոս Այրեսում: Հաճախել եմ հայկական դպրոց: Ունեցել եմ ուրախ մանկություն: Պատանեկությունս` շնորհիվ հոգատար ծնողներիս, անցել է մեծիմասամբ հայկական միջավայրում: Բարձրագույն կրթություն ունեմ, սակայն այդ մասնագիտությամբ չեմ աշխատել, քանի որ հայրիկիս պիտի օգնեի մեր ձեռնարկությունը ղեկավարելու ու արտադրությունը կազմակերպելու գործում, հետո էլ (մեղմ ու մի տեսակ մեղավոր ժպտում է) շուտ ամուսնացա, իսկ ընտանիքիս կարիքները հոգալ էր հարկավոր: Դեռ մանկության տարիներին հաճախում էի ՀԲԸՄ-ի միջոցառումներին եւ շուտով ընտրվեցի տեղի ՀԲԸՄ-ի երիտասարդաց ակումբի ատենապետ: Տասնվեց տարեկանում անդամագրվեցի ՌԱԿ-ին: Ի˜նչ տարիներ էին, աշխույժ մրցակցություն կար ավանդական կուսակցությունների միջեւ, յուրաքնչյուրս աշխատում էր ամեն ինչ անել լավագույնս ներկայանալու համար հանրության:

1983 թ. զինվորական իշխանությունների տապալման հետեւանքով Արգենտինայում սկսված բարեփոխումների արդյունքում հնարավոր դարձան կուսակցությունների գործունեությունը: Ես` հավատարիմ աշխարհայացքիս, վաղ տարիքից անդամագրվեցի նորաստեղծ Արգենտինայի Լիբերալ դեմոկրատական կուսակցությանը եւ ակտիվորեն մասնակցում ու նախաձեռնում էի շատ գործառույթներ: Անկեղծ ասած, քաղաքականություն շատ եմ սիրում, մի տեսակ այն իմ տարերքն է, դրա համար էլ ամբողջովին ու եռանդուն սկսեցի աշխատել այդ ասպարեզում: 1989 թ. ընտրվեցի քաղաքային ավագանու անդամ, իսկ չորս տարի հետո աշխատեցի որպես քաղաքի վերահսկողության վարչության պետ: Մեծ հնարավորությունների, գայթակղիչ ու պատասխանատվության բնագավառ էր, սակայն անում էի ամեն ինչ կատարյալ ու անթերի, քանի որ ի դեմս ինձ, մյուսները տեսնում ու կարծիք էին կազմում հայերի մասին: 2005 թ. ընտրվեցի Բուենոս Այրեսի քաղաքային խորհրդարանի (այն երկրի խորհրդարանին գրեթե հավասար, իսկ որոշ դեպքերում նույնիսկ ավելի կարեւոր դերակատարություն ունի) պատգամավոր եւ իմ հեղինակած առաջին օրենքը որ ընդունվեց Հայոց ցեղասպանության ճանաչման մասին էր եւ ամեն տարի ապրիլի 24-ը որպես անմեղ զոհերի հիշատակի օր ճանաչելն էր: 2007 թ. նահանգապետի թեկնածու եւս եղա: Այժմ աշխատում եմ Արգենտինայի մարդու իրավունքների պաշտպանի (օմբուդսմենի) գրասենյակում որպես հաշմանդամների իրավունքների պաշտպան:

– Մի քանի բառով ներկայացրեք արգենտինահայ գաղութի այսօրյա վիճակը եւ զարգացման հեռանկարները:

– Դժվար է ասել որքան հայ է բնակվում Արգենտինայում, որեւէ վիճակագրական տվյալ չկա, պարզապես շրջանառվում է 100 հազար թիվը: Նրանցից ակտիվ համայնքային կյանքով ապրում են 5-6 հազարը: Գործում են յոթ դպրոցներ, որոնցից վեցը` ամենօրյա են: Գաղութում գործում են հինգ եկեղեցիներ, բոլորն էլ էջմիածնական են, այսինքն մեզանում եկեղեցական խնդիր չունենք: Ավելին, վերջերս դադարել ենք տեղ տալ ընդգծված կուսակցականությանը: Ամեն ինչից վեր են դասվում նախ եւ առաջ համագաղութային շահերը, ինչն, անկասկած, դրական երեւույթ է եւ խիստ շահեկան:

Գլխավոր խնդիրը շարունակում է մնալ հայապահպանությունը, ինչն իմ կարծիքով հենված պիտի լինի եւ իրականանա երեք հիմնական սյուների վրա` Հայրենիք, եկեղեցի, բարեգործական միություններ: Անչափ կարեւոր է մամուլի դերակատարությունն իր բոլոր տեսակներով: Արդեն երկար տարիներ է, որ գաղութում հրատարակվում են ՀՅԴ-ի «Արմենիա» եւ ՌԱԿ-ի «Սարդարապատ» պաշտոնաթերթերը: Գործում են 4-5 ռադիոժամեր, երբեմն նաեւ հեռուստաժամեր են տրամադրվում հայեցի հաղորդումներ հեռարձակելու համար:

Ընդհանրապես նկատելի է, որ գաղութն օր-օրի ավելի է հասունանում: Մեր առջեւ խնդիր ենք դրել ավելի շատ երիտասարդներ ներգրավել հայանպաստ գործերում: Իսկ գլխավոր նպատակը` որքան հնարավոր է խելացի շատ հայ երիտասարդներ գտնել, սատարել նրանց լավ կրթություն ստանալու եւ կառավարական համակարգերում բարձր դիրքեր գրավելու գործում, որպեսզի նրանք այնուհետեւ հայանպաստ գործունեություն ծավալեն: Ընդհանուր առմամբ, Բուենոս Այրեսում եւ այլ բնակավայրերում գործող հայկական կազմակերպությունները դրական առումով հրաշալի օրինակ են տեղացիների համար: Մենք միշտ ընդգծում մեր հայ լինելը, հպարտանում ենք դրանով եւ կանենք ամեն հնարավորը այդ զգացումը երբեք չկորցնելու համար: Այս գործում անչափ կարեւոր է Հայաստանի Հանրապետության գոյության փաստը, քանի որ հայ մնալու համար այլեւս միայն պատմությունը բավարար չէ:

– Հետաքրքրական է Ձեր կարծիքը ընդհանրապես Սփյուռքի եւ մասնավորապես նրա ապագայի վերաբերյալ: Զարգացման ինչ ուղիներ եք տեսնում Սփյուռքի համար:

– Նախ եւ առաջ ամեն ջանք պիտի գործադրենք, որ Հայաստանն առաջ քայլի: Գաղտնիք չէ, անշուշտ, որ շատ սպասելիքներ ունենք նրանից, ուստի հարկավոր է անել ամեն հնարավորը, որպեսզի երկիրը ծաղկի ու բարգավաճի: Պայմաններ պիտի ստեղծվեն, որ ժողովուրդը լավ ապրի, աշխատելու, ստեղծագործելու հնարավորություն ունենա: Բոլորս` անկախ աշխարհի որ անկյունում կլինենք, պիտի ձգտենք ու անենք ամեն ինչ, որ յան վերջավորությունը հնչի որպես հպարտության, հզորության, ապագայի խորհրդանիշ:

Հարկավոր է ուշադիր լսել երիտասարդությանը, քաջալերել նրան, որ նոր ու նորովի առաջարկներ ասպարեզ բերի, թարմ շունչ հաղորդի ազգին, նրա մտածողությանն ու գենին գիտության վերջին նվաճումները հասանելի ու յուրացնելի դարձնի: Բնականաբար, սպասում ենք նաեւ, որ մոտ ապագայում հզորացած Հայաստանը նաեւ մեզ օգնի, լուծումներ գտնելու համար Սփյուռքի ու հաճախ կորսվելու եզրին հասած յուրաքանչյուր հային հայ պահելու, Հայրենիք վերադարձնելու, որպես հայ հպարտ լինելու համար:

– Որպես շուրջ կեսդարյա կուսակցական ինչ կարծիքի եք ՌԱԿ-ի եւ նրա ապագայի մասին:

– Ընդհանրապես յուրաքանչյուր գաղութ եւ կուսակցություն պիտի որոշի, թե ինչ ծրագրերով ու քայլերով առաջ ընթանա: Նույնիսկ նույն կուսակցությունը որեւէ գաղութի առանձնահատկություններն հաշվի առնելով պիտի որոշի իր մարտավարությունը: Օրինակ` արգենտինահայ գաղութը եկեղեցու խնդիր չունի, ինչը տարիներ շարունակ եղել է շատ գաղութների կարեւոր մտահոգությունը եւ հոգնեցրել ու զզվեցրել տեղերի երիտասարդությանն ու հեռացրել հայկական միջավայրից: Հարկավոր է սթափվել վերջապես, վերջ տալ նմանաբնույթ վեճերին եւ վեր կանգնել մանր, աննշան ու անպտուղ վեճերից: Անկեղծ զրույցների ժամանակ երիտասարդները մեզ օգտակար դասեր են տալիս ասելով` ձեր վեճերի մեջ մեզ մի ներքաշեք, դրանք մեզ պետք չեն, ավելին` խանգարում են մեզ:

ՌԱԿ-ը Արգենտինայում բոլոր կուսակցականների ջանքերի արդյունքում միաձույլ կառույց է Շրջանային վարչության կարգավիճակով (բաղկացած է Կորդովա, Բրազիլիա, Ուրուգվայ եւ Սան-Պաուլո ակումբներից): Սա չի նշանակում թե բանավեճեր ու քննարկումներ չկան: Կան, իհարկե, սակայն փառք Տիրոջը, դրանք բանավեճերի մակարդակում էլ լուծումներ են ստանում: Կարճ ասած` գերիշխող է բանավեճ բառի առաջին հատվածը:

Կուսակցության ապագայի առումով, խորապես համոզված եմ, որ ամենակարեւոր դերակատարությունը պիտի ունենա կուսակցության հայաստանյան ջոկատը: Նա պիտի դառնա այն առանցքը, որի շուրջը կառուցողական մթնոլորտում համախմբվեն մնացյալ բոլոր ջոկատները: Ես միշտ կհպարտանամ, որ հայաստանյան ՌԱԿ-ը հաջողություններ ունենա, որովհետեւ դրանով կդրվի այն հիմնաքարը, որի հենքի վրա կբարձրանա համախմբված, մանր մունր վեճերից այլեւս ձերբազատված ու քաղաքական ասպարեզում շարունակական հաջողություններ արձանագրող քաղաքական ուժը, որի հետ հաշվի կնստեն բոլորը: ԽՍՀՄ-ի գոյության տարիներին տարբեր զոհողությունների գնով պահում էին կուսակցությունը, սատարում նրան այն համոզվածությամբ, որ շուտով Հայաստանը կդառնա անկախ ու ազատ երկիր, իսկ ՌԱԿ-ը կմասնակցի ընտրություններին, կունենա իր արժանավոր տեղը իշխանական կառույցներում եւ կիրականացնի իր ծրագրային դրույթները, որոնք, համոզված եմ, ամենմոտն են հայ ժողովրդի սրտին ու հոգեբանությանը: Չեմ կարծում, որ որեւէ մեկը սպասում է, թե Սփյուռքից կգան ու քաղաքականությամբ կզբաղվեն հայրենիքում: Անհատներ, իհարկե, կլինեն, բայց միայն անհատներ: Պարզապես հարկավոր է մշտապես կապ պահպանել ժողովրդի հետ, իմանալ նրա ցավն ու հոգսը, լուծումներ գտնել եւ շահել նրա քվեն:

– Այս անգամ ինչ տպավորություններով եք մեկնում հայրենիքից եւ ինչ մաղթանքներ ունեք:

– Եկել էինք արգենտինիայի խոշոր հեռուստատեսային եւ տուրիստական մի գործակալության պատվերով` Հայաստանին նվիրված գովազդային-ճանաչողական ֆիլմ նկարելու համար: Այսօր առավել քան կարեւոր է մեր երկիրը պատշաճ ներկայացնել օտար ափերում: Հատկապես վերջին տարիներին թուրքերի եւ նրանց նմանակ ադրբեջանցիների խավիարանավթային հզոր քարոզչությանը դիմագրավելու տեսանկյունից: Լատինական Ամերիկայում շատերը գաղափար չունեն Հայաստանի մասին, իսկ չորսժամանոց ժապավենը հավուր պատշաճի կներկայացնի ավելի քան հինգհազարամյա Հայաստանն ու հայ ժողովրդին: Նախագծի ակունքներում եւ իրագործման գործում իհարկե կա մեր ակտիվ մասնակցությունը:

Առիթից օգտվելով, ցանկանում եմ շնորհակալությունս հայտնել ՀՀ Էկոնոմիկայի նախարարությանը նախագծի կարեւորությունը խորությամբ ըմբռնելու եւ բոլոր դյուրություններն ապահովելու համար: Եղանք ու նկարահանեցինք գրեթե բոլոր կարեւորագույն տեսարժան վայրերը: Տաս օր շարունակ, երբեմն նաեւ գիշերները, շրջեցինք ամենուր ու նկարահանեցինք: Ֆիլմը պիտի եթեր գնա չորս ծրագրով, մեկական ժամ տեւողությամբ: Կարծում եմ, որ կհաջողենք այն ցուցադրել նաեւ հարեւան երկրներում:

ԶՈՐԻ ԲԱԼԱՅԱՆ

Քառասուն տարի ամուր բարեկամությամբ կապված էինք Սոսի հետ: Սոս Արտաշեսի Սարգսյանի: Ինչ-որ առիթով ասաց, թե ինքն ինձ ավելի հաճախ է զանգում, քան ես իրեն: Պատճառը ներկայացրիՙ «Լիտերատուրնայա գազետա»-ի իմ հրապարակումները: Ընդհանուր առմամբ, իրոք, այնպես էր ստացվել, որ մեր այսպես ասածՙ կենդանի շփումը զիջում էր հեռախոսայինին: Գուցե այդ սովորությունն էր «Կիլիկիա» եւ «Արմենիա» նավերի անձնակազմերի հետ Սոսի հեռախոսային անվերջանալի խոսակցությունների նախապատճառը: Այդ մասին ես մանրամասն պատմել եմ Եվրոպայի եւ աշխարհի շուրջ մեր ճամփորդություններին վերաբերվող գրքերում… Եվ ահա թե ինչի վրա առանձնահատուկ ուշադրություն դարձրինք. Սոսի հետ կանոնավոր խոսակցությունն ինքնին բարձրացնում էր անձնակազմի ոգին: Համենայն դեպս, երբ ոչ երկար ժամանակով կապը դադարում էր, զգում էինք ոչ միայն Սոսի զրույցների, այլեւ նրա զարմանալի ձայնի կարիքը: Հայկական առագաստանավերի վրա Սոսի հետ հեռախոսային շփումներին ես դեռ կանդրադառնամ, իսկ առայժմ խոստովանեմ, որ այսօր նստեցի գրասեղանիս մոտ, որին դրված են արդեն արխիվային դարձած մի ամբողջ կույտ թղթեր ու հուշատետրերՙ ընկերոջս մասին արված գրառումներով: Այն մարդու, որը սիրում էր կյանքը եւ «հարգում մահը»: Չակերտների մեջ վերցրել եմ Սոսի բառերը:

Այո, վերջին տարիներին, վերջին ամիսներին նա մահվան մասին խոսում էր կատարյալ հանգստությամբ եւ, իրոք, որոշակի հարգանքով: Նման դեպքերում ես ամեն անգամ փորձում էի փոխել թեման, բայց բոլոր փորձերն ապարդյուն էին:

Ամեն անգամ բաժանվելուց հետո, տաք հետքերով, ես գրի էի առնում նրա շատ մտքեր հուշատետրում, պատահում էրՙ նույնիսկ անձեռոցիկի վրա: Սոսը միշտ լիակատար հանգստության մեջ էր, հաճախ ժպիտը դեմքին: Եվ ես, շատ էր պատահում, ինքս ինձ հարց էի տալիս, թե արդյոք նրա մասին չէին չափազանց վաղուց անգլիացի գիտնական Ֆրենսիս Բեկոնի ասած բառերը, որը դեռեւս 16-րդ դարում փորձեց արծարծել մահվան թեման, եթե չասենքՙ փիլիսոփայությունը. «Նկատեք, թե որքան քիչ է ազդում մահվան մոտենալը ոգով ուժեղների վրա, քանզի նրանցից յուրաքանչյուրը մինչեւ վերջ հավատարիմ է մնում ինքն իրեն»:

Նա ոչ միայն անհարմար, այլեւ ինչպես ես էի ընկալում, չափազանց վատ էր զգում, տեսնելով, թե ինչպես են բժիշկներն ամեն օր պտտվում իր շուրջ, եւ դա այն դեպքում, երբ բուն բժիշկների հանդեպ մեծագույն հարգանք էր տածում: Մահից ոչ շատ առաջ նա ֆանտաստիկ կամքով ու համառությամբ ժողովեց վերջին ուժերը, ինչպես ասում ենՙ իրեն բուռը հավաքեց եւ վերջին անգամ այցելեց Արցախ, որտեղ փայլուն ելույթ ունեցավ գինու գավաթը ձեռքին, դահլիճի մեռյալ լռության մեջ: Երբեք չեմ մոռանա, թե ինչ երջանիկ դեմք ուներ իմ ընկերն այդ օրը:

Մահվան բառացիորեն նախօրեին ես երկար նստեցի Սոսի մահճակալի մոտ Նա երկար խոսում էր Ղարաբաղի մասին եւ հանկարծ անցավ իր կրքոտ երազանքին, որն ընդհանուր էր դարձել երկուսիս համար: Խոսքը Երեւանում թատրոն կառուցելու մասին էր: Նա այդպես էլ ասաց. «Երկու երազանք, երկու ճակատագիր. Ղարաբաղը եւ իմ թատրոնը»:

Սեպտեմբերի 26-ի վաղ առավոտյան զանգեց նրա կինըՙ Նելլին եւ հազիվ լսելի ձայնով արտաբերեց. «Նա գնաց»: Բավական երկար դադարից հետո ինքս էլ մեծագույն ջանքով պատասխանեցի. «Գնաց, որպեսզի մնա»: Ի դեպ, այդպես էի վերնագրել Հետմահու ակնարկն անմոռանալի Սիլվա Կապուտիկյանի մասին, որը գրել էի «Կիլիկիա» առագաստանավում: Բանաստեղծուհու մահվան լուրն առանք երբ ծովում էինք:

Բոլորովին վերջերս ողջ հայությունով նշեցինք Սոսի մահվան մեկ տարին: Շատերը, ասես պայմանավորված, կրկնում էին նույն բանը. «Մի՞թե արդեն մի ամբողջ տարի է անցել: Թվում է, թե երեկ պատահեց դա…»: Ինչ վերաբերում է ինձ, ապա ընդհանրապես ինձ թվում է, որ նա բոլորովին էլ չի մահացել: Ավելին, հաճախ եմ մտածում, թե բոլորովին վերջերս էր, որ մենքՙ «Արմենիա» առագաստանավի անձնակազմով շնորհավորեցինք Սոսին իր ութսունամյակի կապակցությամբ: Այն ժամանակ, հինգ տարի առաջ, ես արբանյակային հեռախոսով նրա համար կարդացի իրեն նվիրված բանաստեղծությունը, գտնվելով Ատլանտյան օվկիանոսում: Ավ այսօր չեմ հավատում, որ արդեն ամբողջ հինգ տարի է անցել: Ահա եւ որոշեցի, փորփրելով իմ արխիվները, հիշել այդ մարդու, մեր Սոսի բոլորովին էլ ոչ թե մահվան, այլ կյանքի մասին:

1990 թվականի սեպտեմբերի 9-ին Մոսկվայի «Մոսկվա» հյուրանոցում ես քաղաքական հացադուլ հայտարարեցի որպես բողոքի նշան Գորբաչովի կողմից Ղարաբաղում սահմանադրական իշխանության լուծարման դեմ: Հաջորդ օրը ինձ մոտ մտավ Սոսը եւ ամուր ու հաստատակամ տեղեկացրեց, թե ինքն էլ է հացադուլ հայտարարում: Ես կտրուկ դեմ էի հենց միայն այն պատճառով, որ նա ծխող էր: Նմանատիպ քաղաքական բողոքների համաշխարհային փորձը ցույց է տվել, որ ծխողները ծանր են տանում հացադուլը, եւ որ հայտնի են դեպքեր մահվան ելքով: Սակայն Սոսն ամեն օր համառորեն խնդրում էր ինձ: Ես համառորեն չէի համաձայնվում: Բայց պնդակող ընկերս հասավ իր ուզածին: Պարզապես նստեց հյուրանոցի իր համարում եւ հացադուլ հայտարարեց: Ստիպված հանձնվեցի: Դա արդեն սեպտեմբերի 14-ին էր: Նույն երեկո մեծ ու հաստափոր պայուսակով իմ համար մտավ Հայաստանի Գիտությունների ակադեմիայի նախագահ, մեծ աստղագետ եւ ատղաֆիզիկոս Վիկտոր Համազասպի Համբարձումյանը: Նա ինձ նայեց այնպես, որ ես իսկույն հասկացաՙ այստեղ էլ եմ հանձնվելու: Առավոտյան ինձ հայտնի դարձավ, որ հացադուլին միացել են եւս մեկ ԽՍՀՄ ժողովրդական պատգամավորՙ Վաչագան Գրիգորյանը եւ ԼՂԻՄ մարզխորհրդի նախագահ Սեմյոն Բաբայանը:

Ես բոլորովին էլ ինքնանպատակ կանգ չառա Ղարաբաղյան շարժման այդ դրվագի վրա: Բանն այն է, որ արդեն երկու օր անց Սոս Սարգսյանին այցելեց ռուս ականավոր արտիստ Կիրիլ Լավրովը, որը հատուկ եկել էր Լենինգրադից: Ամբողջ երկու ժամ Կիրիլ Յուրեւիչը նստեց Սոսի մոտ վեցերորդ հարկում եւ ապա բարձրացավ իմ ու Համբարձումյանի 13-րդ համարՙ տասերորդ հարկում:

Լավրովի հետ զրույցի ընթացքում խոսք գնաց Սոսի մասին, եւ պահը որսալով, Վիկտոր Համբարձումյանը, դիմելով ԽՍՀՄ ժողովրդական արտիստին, ասաց.«Պետք է հայտնեմ ձեզ, Կիրիլ Յուրեւիչ, որ մեր ողջ ժողովուրդը շատ է սիրում Սոս Սարգսյանին»:

– Իսկ ես գիտեմ, թե ինչու է ձեր ողջ ժողովուրդը սիրում նրան,- ասաց Լավրովը,- համոզված եմ, ոչ միայն ձեր ժողովուրդը, այլ առաջին հերթին ռուս եւ ընդհանրապես ողջ խորհրդային ժողովուրդն է սիրում նրան ոչ միայն այն պատճառով, որ հանճարեղ դերասան է: Ես հաճախ եմ մտորել այդ մասին եւ կարծես թե պարզել եմ այդ սիրո պատճառի բովանդակությունը: Գտել եմ Սոսի հանդեպ սիրո գաղտնիքի բանալին: Դա կուլտուրան է: Նրանից կուլտուրա է տարածվում շուրջը, որը ոչ միայն արտաքնապես է երեւան գալիս շփման ժամանակ, այլեւ ներքին, նույնիսկ խորքային բնույթ ունի:

Այդ երեկո մենք երկար խոսեցինք Սոսի մասին: Ես նույնպես ասացի իմ խոսքը: Եվ նույնիսկ քնից անմիջապես առաջ, դատարկ ստամոքսով (հացադուլի իններորդ օրն էր) ես առաջին հերթին հուշատետրում գրի առա Վիկտոր Համբարձումյանի եւ Կիրիլ Լավրովի զրույցը: Գիտեի, որ ինչ-որ ժամանակ պետք կգա քսաներորդ դարի երկու ականավոր անձանց ոչ միայն այդ հանդիպումը, այլեւ հատկապես այն, թե ինչ էին խոսում նրանք ոչ պակաս ականավոր մարդու, մեր հայրենակցի մասին:

Եվ ահա, կարծում եմ եկավ այդ ժամանակը: Չկա արդեն հայ մեծ գիտնականը, չկան հայ եւ ռուս ականավոր արտիստները: Բայց մնացել է իմ հիշողության մեջ այն հանդիպումը: Մնացել են Սոս Սարգսյանի մասին ասված բառերը: Բառեր սիրո եւ խորին հարգանքի:

Եվ այդ ամենի մասին ես մտածեցի այնօրը, երբ դուրս էի գալիս հիվանդանոցից, որտեղ բժիշկները փրկեցին մի մարդու, որն այնքան պետք էր մեզ: Մեր ժողովրդին: Մեր մշակույթին: Չէ՞ որ ես չէի կարող չհպարտանալ այն օրը, երբ ժողովուրդը նշում էր Վիկտոր Համբարձումնյանի 82-ամյակը: Երբ Կիրիլ Լավրովը գնահատական էր տալիս մեր Սոսին, օգտագործելով ոչ թե պարզապես բառ, այլ «կուլտուրա» տերմինը: Այդպես էլ ասաց. «Նրաՙ Սոսի մեջ ամեն ինչ գալիս է կուլտուրայից. եւ՛ այն, թե ինչպես է նա խոսում, եւ՛ այն, թե ինչպես է լսում, ինչպես է ծիծաղում, ինչպես է վիճում, ինչպես է բարկանում, ինչպես է պահում իրեն բեմում»: Բայց չէր հապաղում անպայման հավելել, թե ինչպես է մտածում Սոս Սարգսյանը, որը մշակույթին էր հանգեցնում ամեն ինչ, այդ թվում եւ մարդու ու մարդկության փրկությունը:

Սոսը երբեք չէր շփոթում կուլտուրան արտաքին փայլի հետ: Նույնիսկ բեմում եւ կինոյում բոլորովին տարբեր կերպարներ մարմնավորելով, ջանում էր մարդու մեջ ընդգծել ամենակարեւորը, ամենափրկարարըՙ մարդկայնությունը: Լիներ դա Մկրտիչը «Եռանկյունուց», թե Ֆեոֆան Պրոկոպովիչը «Միխայլո Լոմոնոսովից», թե նույնիսկ շեքսպիրյան Ջոն արքան: Բոլորովին չարհամարհելով հեղինակային մտահղացումը, նա ներսից ընդգծում էր աշխարհի սեփական ընկալումը իր հերոսի էության միջոցով: Այնպես որ Սոսի մոտ ավելի հաճախ խոսքը խաղի մասին չէր, այլ կյանքի:

Մենք այսօր ողջ աշխարհում խոսում ենք տնտեսական ճգնաժամի մասին, դրա էությունը նեղացնելով ընդամենը ֆինանսական ճգնաժամի շրջանակներում: Ընդ որում չի կարելի չտեսնել, որ արդեն ավելի ու ավելի հաճախ են խոսում այդ փորձանքի ժամկետի ավարտման մասին, որն այնքան սուր է ազդում մեր հանապազօրյա հացի խնդրի վրա: Բայց չգիտես ինչու քիչ են մտածում այն մասին, թե ողջ աշխարհի համար որքան վտանգավոր է վաղուց սկսված մշակութային ճգնաժամը: Հենց այդ մասին էր հաճախ խոսում Սոսն իր զրույցներում: Մնում է միայն նախանձել պլատոնյան եւ սոկրատյան ժամանակներին, երբ փիլիսոփայական շատ աշխատություններ ու հայտնագործություններ ստեղծվում էին զրույցների ընթացքում: Սոսը պարզապես հանճարեղ զրուցակից էր: Նրա մեջ ինչ-որ բան կար Էկզյուպերիից: Քանզի շփումը նրա հետ միշտ ուրախություն եւ երջանկություն էր: Իր պարզությամբ ու պատկերավորությամբ նա կարողանում էր ստիպել զրուցակցին հուզվել: Այդ նա էր, որ 1990 թվականի մարտի 5-ին ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդի նստաշրջանի ամբիոնից հնչեցրած իր ելույթում խոսեց Սումգայիթի եւ Բաքվի մասին, Ղարաբաղի ողբերգության ու ցավի մասին: Նա խոսում էր ոչ բարձր, բայց մեռյալ լռության մեջ (ելույթ էր ունենում առանց թղթի): Մի ինչ-որ պահի նա կանգ առավ եւ հազիվ թեքվելով նախագահության կողմը, որտեղ նստած էր ԽՍՀՄ նախագահ Գորբաչովը, արտաբերեց արդեն բարձրաձայն. «Մի՞թե դուք այդպես էլ չհասկացաք, թե ինչ է կատարվել եւ կատարվում մեր մեծ երկրում: Այդպես էլ չհասկացաք, որ յուրաքանչյուր ժողովուրդ ունի սեփական, ինքնօրինակ մշակույթ եւ միայն միասնության մեջ ենք մենք ներկայացնում համամարդկային արժեքներ: Ամեն ինչ սկսվեց նրանից, երբ մենք մշակույթը սկսեցինք դիտարկել որպես վերնակցորդ, մինչդեռ այն հիմք է բոլորի եւ ամեն ինչի համար, այն մարդկային կյանքի էությունն է: Արդյոք դա չհանգեցրեց նրան, որ մշակույթ ենք համարում ընդամենը, ասենք, շեքսպիրյան կրքերը բեմում կամ քանդակների կախարդական գծերն ու ձեւերը: Այնինչ մշակույթի հիմքում ընկած է գթասրտությունը, որի բացակայությունն էլ հանգեցրեց Սումգայիթի, իսկ հիմա ահաՙ նաեւ Բաքվի»:

Ես երբեք չեմ մոռանա այդ րոպեները: Նիստերի Կրեմլյան դահլիճում քար լռություն էր իշխում, քանի դեռ Գորբաչովը մի ինչ-որ ձայնարկությունից հետո ցածրաձայն ու բազմիմաստ արտաբերեց «Դա՜-ա»:

Սոսը, հաճախ հիշատակելով, որ հայ թատրոնի պատմությունը գալիս է դարերի խորքից, եւ որ Հայաստանը մեծ դերասանների հայրենիք է, անպայման ավելացնում էր. «Ասես հայկական արյան հենց բուն կազմում դեպի թատրոնը ձգող մի ինչ-որ բան կա»: Նա գտնում էր, որ ոչ թե մտավորականությունը, այլ ողջ ժողովուրդն է իր դերասաններին ընկալում որպես ազգային ոգու մարմնավորում:

Ճիշտ էր ասում: Մի կողմ թողած կեղծ համեստությունը, խոսում էր նաեւ իր մասին: Մանավանդ երբ թեման ոգին էր: Ես երջանիկ էի, երբ ղարաբաղյան դժնդակ տարիներին համոզվեցի, որ այն ժամանակ Գարեգին Նժդեհը ամենից շատ մեջբերվող մեր հայրենակիցն էր: Այդ նա էր գտնում, որ ոգին գործուն զենք է: Եվ երբ մեծ զորահրամանատարն ու փիլիսոփան, ես կասեի նաեւՙ հրապարակախոսը, պարզապես պարտավորեցնում էր մեզ բոլորիս շարքեր կազմել եւ մարտն սկսել նրանից, որ ինքդ քո մեջ հաղթես սեփական պարտությունը, հաղթահարես ինքդ քեզ, մենք հասկացանք, որ վրա է հասել մեր ժամանակը:

Ղարաբաղյան շարժման առաջին իսկ օրերից Սոսը, լեգենդար Սիլվայի նման մտավ պայքարի շարքեր:

Քչերն են այսօր հիշում, որ արդեն մի քան օր անց այն բանից, երբ սումգայիթյան հաշմված փախստականների հոսքը թափվեց Երեւան, Սոսն իր բնակարանը վերածեց իսկական շտաբի: Նելլիի հետ այն ժամանակ ապրում էր Սուրբ Սարգիս եկեղեցուց ոչ հեռու:

Ամեն օր վաղ առավոտից նրա դռան մոտ հերթ էր գոյանում: Սումգայիթցի փախստականները լուռ խռնվում էին բակում: Սոսի եւ տաղանդավոր նկարիչ Սարգիս Մուրադյանի հետ սկզբում այցելեցինք Հայաստանի Մինիստրների խորհրդի նախագահ Ֆադեյ Սարգսյանին, ապա ուղղվեցինք Էջմիածին, Ամենայն հայոց կաթողիկոս Վազգեն Առաջինի մոտ: Հաջորդ օրը Էջմիածինը Պետական բանկի հաշվին փոխանցեց ավելի քան երկու միլիոն ռուբլի (այն ժամանակ դա ահռելի գումար էր): Մի քանի ուսանողներ կամովին ցանկություն հայտնեցին աշխատել Սոսի շտաբում: Յուրաքանչյուրի սեղանին համակարգիչ էր դրված: Գրի էին առնում անունները, անձնագրերի համարները, հանձնում ստացականներ, որոնք նախապես մեզ ուղարկում էին բանկից: Դա շարունակվեց մի քանի ամիս: Շուտով Ֆադեյ Սարգսյանը հասավ ամենագլխավորին. ԽՍՀՄ-ի տարբեր տարածաշրջաններից նրա խնդրանքով մեզ ուղարկեցին ֆիննական տնակների ահռելի քանակի կոմպլեկտներ, որոնք իսկույն ուղարկեցինք Ստեփանակերտ: Մի քանի անգամ Սոսի եւ Սիլվա Կապուտիկյանի հետ մեկնեցինք Արցախի մայրաքաղաք եւ տեսանք, թե ինչպիսի բուռն աշխատանք էր տանում այնտեղ Ստեփանակերտի քաղաքապետ Մաքսիմ Միրզոյանը: Կարճ ժամկետում նա համենայնդեպս կարողացավ քաղաքում կառուցել մի ողջ թաղամաս, որն այդպես էլ կոչվում էՙ Սումգայիթյան: Եվ այդ ամենի մեջ կար Սոս Սարգսյանի ոգին: Նրա տան դռանը ինչ-որ մեկն այն ժամանակ կավճով գրել էր բառեր Սողոմոնի առակից. «Ավերված անպարիսպ քաղաքը նույնն է, թե մարդըՙ ոգուց զուրկ» (Հին Կտակարան):

Ես բոլորովին չեմ կասկածում, որ ճակատագիրն Աստծո կամքով ինձ մոտեցրեց Սոսին: Հիմա, երբ նա այլեւս չկա, չափից ավելի լավ գիտեմ, թե որքան պետք էր մեր ժողովրդին նրա ոգին: Չէ՞ որ դեռ վաղուց է ասված, թե աղեղը կոտրվում է լարումից, իսկ ոգինՙ թուլանալուց: Դրանում ինքըՙ Սոս Սարգսյանը համոզեց մեզ բոլորիս, հանճարեղաբար մարմնավորելով Ձորի Միրոյի եւ Նահապետի կերպարները:

Մի ողջ տարի է, ինչ Սոսը մեզ հետ չէ: Այդ ընթացքում մենք իմացանք, որ նրա կյանքը անչափելիորեն վսեմ էր: Այդ հավանաբար նրա մասին է ասել հին աշխարհի իմաստունը. «Միակ բանը, որ հիրավի վեհացնում է մարդկային կյանքը, դա ուրիշի կյանքը սեփական կյանքից ավելի սիրելու կարողությունն է»: Նա հեռացավ, թողնելով իր կյանքի պես վսեմ, ես կասեիՙ խորապես մտահղացված երազանքՙ Սոսի թատրոնի մասին: Ցավոք, չհասցրեց իրագործել: Ահա թե ինչի մասին պետք է մենք մտածենք այսօր: Եվ մտածել գործուն կերպով, ինչպես միշտ անում էր ինքը: Մեծ դերասանը, մեծ մարդը, որի համար չկար այլ երջանկություն, բացի կատարված պարտքի վեհությունից:

ՍԱՄՎԵԼ ՄԵԼՔՈՆՅԱՆ

Մոտենում է Հայոց ցեղասպանության հարյուրամյա տարելիցը: Հսկայական անելիքներ կան տեղեկատվական դաշտում: Վերջերս Հայաստան-Սփյուռք համաժողովի ժամանակ ՀՀ նախագահի աշխատակազմի ղեկավար Վիգեն Սարգսյանը հանգամանորեն ներկայացրեց բոլոր այն պլանները, որոնք տարելիցի միջոցառումների օրակարգում են: Ընդգծենք կարգախոսըՙ «Հիշում եմ եւ պահանջում»: Իհարկե, արդեն մեկ դար էՙ հայ ազգը տարբեր ամբիոններից ու միջազգային հարթակներից հայտարարում է, որ չի մոռացել: Գալիք տարում մի փոքր ուրիշ կլինի. մենք լռությամբ կհարգենք միլիոնավոր անմեղ նահատակների հիշատակը, իսկ մեր փոխարեն կխոսի… անմոռուկը (forget-me-not): Սրանք երկու կարեւոր տարրերն են, որոնց ասելիքը մեր մեկդարյա պահանջն է: Բայց սովորական դարձած մի երեւույթ ծառս եղավ այս հարցի շուրջ. մինչ նախագծի հեղինակները մամուլի ասուլիսներում բացատրում էին, որ անմոռուկ ծաղիկը աշխարհի տարբեր լեզուներով նույն իմաստի թարգմանությունն ունի, առաջացավ ըմբոստացողների բանակ: Նրանք չվարանեցին իրենց հերթին պրպտել բառարաններն ու հակասելՙ ֆրանսերենով էլ այդ ծաղիկը «myosotis» է կոչվումՙ մկան ականջ: Բառախաղերը մի կողմ: Ո՞վ էր այն առաջինը, որ հայտարարեցՙ անմոռուկը տարիներ շարունակ եղել եւ մնում է մասոնական շարժման խորհրդանիշ: Հայտարարեց ու ալեկոծեց ընդդիմախոսների բողոքը:

Հիշեցնենք, որ շատ ավելի վաղ ձեւավորվել էր Հայոց ցեղասպանության 100-րդ տարելիցին նվիրված միջոցառումները համակարգող պետական հանձնաժողով: Այն հայտարարել էր խորհրդանիշների մրցույթ, որում հաղթող ճանաչվեց «Շարմ» ընկերությունը: Մի խումբ բանախոսներ ու լրագրողներ փորձում են հաղթանակը կապել քաղաքական էլիտայի շրջանում խնամիական կապերի հետ: Բայց հանձնաժողովը վստահեցնում էՙ ամեն ինչ կատարվել է անաչառ: «Շարմ»-ը ունեցել է երեւակայությունՙ ծաղկի հինգ պսկաթերթերը նույնացնելու այն հինգ մայրցամաքների հետ, որտեղ Ցեղասպանությունից հետո հանգրվանեցին մազապուրծ հայերը: Ծաղկի չորս հիմնական գունային բաղադրիչները եւս խորհրդանշական են: Մեջտեղում դեղինով պատկերված են Ծիծեռնակաբերդի հուշահամալիրը խորհրդանշող տասներկու մույթեր: Ինչեւէ, անմոռուկը մասոնական է, թե՞ ոչՙ այլեւս կարեւոր չէ, որովհետեւ արժանացել է թե՛ նախագահականի, թե՛ Մայր աթոռի հավանությանը: (*)

Արդեն ասացինք, որ հարյուրամյակի հիմնական գործողությունները դուրս են գալու տեղեկատվական ասպարեզ: Կարեւոր է Փի Ար ասվածը: Սրա շրջանակներում է պատրաստվել եւ շարունակում են պատրաստվել նշված ծաղկի տեսքով կրծքանշաններ, իսկ գույներովՙ ժապավեններ: Թողարկվելու են երկգույնանիՙ սեւ ու սպիտակ պաստառներ: «Առաջինը, որպես սգո եւ հիշատակի օրվա նշան, օգտագործվելու է Ապրիլի 24-ին, երկրորդըՙ ամբողջ տարվա կտրվածքով»,- ասվում է «Շարմ» ընկերության տեղեկատվական տեսանյութում: Դժվար է ըմբռնելՙ ինչ է նշանակումՙ ամբողջ տարվա կտրվածքով, եւ ինչպես են հեղինակները պատկերացնում պաստառի տարեկան օգտագործման մեխանիզմը:

Իհարկե, տեսանելի է այն աշխատանքը, որ տարվում է նախապատրաստական փուլում: Արդյունքների մասին դատելու համար վաղ է: Թե ինչ տպավորություն կթողնի այս ամենը աշխարհի վրա, զրուցեցինք «Հայկական Փի Ար ասոցիացիա» գիտատեղեկատվական ՀԿ նախագահ, ԵՊՀ ռադիոհեռուստատեսային ժուռնալիստիկայի ամբիոնի դոցենտ Աստղիկ Ավետիսյանի հետ.

– Եթե խորհրդանիշներին հանրային կապերի տեսանյունից նայենք, ապա գույնի եւ սիմվոլի ընտրությունը մասնագիտորեն ձեւակերպված ու արդարացված է: Իսկ այդ ծաղիկը միշտ ունեցել է իր յուրահատկությունը: Կապ չունիՙ այն ինչպես է ընկալվել, որովհետեւ այսօր արդեն կընկալվի այնպես, ինչպես մենք կներկայացնենք:

Ինչ խոսք, շատ ավելի մեծ Փի Ար է սպասվում արտաքին քաղաքականության դաշտում: Իսկ ժամանակն ինքը ցույց կտաՙ տապալված «ֆուտբոլային դիվանագիտությունից» հետո որքանով հաջողված կլինի «անմոռուկի դիվանագիտությունը»: Եթե թուրքերը ծնկեցին, ուրեմն հաղթանակը մերն է, եթե ոչՙ գրողի ծոցը ծնկեն…

(*) Ավելացնենք մեր, ավելի շուտՙ մեր թերթի փարիզաբնակ բարեկամներից մեկի նկատողությունըՙ «Եվրոպայում եւ Մ. Նահանգներում մասոնականությունը այլեւս մոդա չէ. փոխարենը մոդա է «գեյ»ականությունը»: Ծ.Խ.: