Ստորեւ թարգմանաբար ներկայացնում ենք «Լրագրողներ առանց սահմանի» կազմակերպության ֆրանսիական մասնաճյուղի (RSF) կայքում (rsf.org) տեղադրված տեղեկատվական հետեւյալ զեկույցը:
Անցյալ տասնամյակի ընթացքում նախագահ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանը գերնախագահական մի համակարգ է հաստատել երկրում, որը թերագնահատում է մամուլի ազատությունը եւ լրագրողական բազմակարծությունը: Հոդվածը բարձրաձայնում է ընդդեմ մամուլի խաչակրաց արշավանքի չափսերի մասին, որ Էրդողանը, որպես երկրի նախագահ, դեռ մինչեւ 2028 թիվը շաունակելու է ծավալել, 2023 թվի մայիսին երրորդ ժամկետով պաշտոնավարելու իրավունք ստանալու հետեւանքում: «Այդ տասնամյակի ընթացքում տարբեր ճնշումների ենթարկված լինելու պատճառով անկախ լրագրությունն այժմ հստակորեն կանգնած է ամբողջովին վերանալու վտանգի առջեւ: Արդարադատության համակարգի եւ հանրային հեռասփռումների ոլորտներում տեղի ունեցած չարաշահումներն ու եթերային սեփականության դեմ ուղղված ինստիտուցիոնալ սեղմումները խոչընդոտում են ազատ լրատվության հեռարձակմանը: Թուրքիան պետք է զարթնի այս մղձավանջից եւ նոր էջ բացի իր համար: Կոչ ենք անում նախագահին անմիջական բարեփոխումներ կատարել ապահովելու համար անկախ լրատվության գործունեությունը երկրում», նշել է RSF-ի Թուրքիայում գործող ներկայացուցիչ Էրոլ Օնդերօղլուն:
Էրդողանի բռնատիրական վերաբերմունքը լրագրողների նկատմամբ սկսվել է նախքան նրա նախագահ դառնալը: Երբ դեռ վարչապետ էր, Գազի Այնթեպի հակակառավարական ցույցերը Ստամբուլում 2013-ի գարնանն ու ամռանը նշանավորվեցին աննախադեպ բռնություններով: Այդ տարվա մայիս-սեպտեմբեր ամիսներին ոստիկանությունը ավելի քան 150 լրագրողների վրա հարձակում գործեց Ստամբուլում, Անկարայում եւ Իզմիրում, եւ մնաց անպատիժ: Միայն երեք լրագրող փոխհատուցում ստացան կրած վնասների համար:
Էրդողանն ու իր «Արդարություն եւ բարգավաճում» կուսակցությունը (AKP) չափազանց ազդեցիկ էին, երբ նա 2002-ին դարձավ վարչապետ:
Կարողացավ ֆինանսական այնպիսի համակարգ ստեղծել, որ իր «ճանկերում» պահեց լրատվական բոլոր այն ընկերություններին, որոնք դժվարությամբ փորձում էին փակել պետության հանդեպ ունեցած իրենց պարտքերը: Շատերը չդիմացան եւ ի վերջո մամուլի այդ միջոցները հանձնվեցին մասնավոր սեկտորի այնպիսի ընկերությունների, որոնք գործակցում էին կառավարության հետ: Ներկայիս 85 տոկոսից ավելի մասնավոր սեկտորի ազգային (պետական) լրատվական ընկերություններ վերահսկվում են կառավարությունը պաշտպանող կամ նրա հետ մարտավարական շահեր ունեցող ընկերությունների կողմից:
Լրատվամիջոցները, ներառյալ պետական հեռուստատեսությունը (TV), ռադիոն (TRT) եւ ազգային հեռասփռման խորհուրդը (RTՆK) իր բռունցքում պահելու հետեւանքում Էրդողանին հաջողվեց հաղթանակ տանել 2023-ի մայիսին կայացած նախագահական ընտրություններում, որոնք ակնհայտորեն «գունազարդված» էին աչառու լուսաբանություններով:
Լրագրողներին ահաբեկելու կառավարության նախընտրած միջոցներից մեկը դատական հետապնդումների ենթարկելն է բոլոր նրանց, ովքեր փորձում են լուսաբանել երկրում տիրող բռնատիրական կարգերը, հովանավորչությունը, կաշառակերությունը, քաղաքական ճնշումները փոքրամասնությունների (քրդերի) նկատմամբ, եւայլն: Կառավարությանը կամ նրա դաշնակիցներին վատաբանող յուրաքանչյուր հետաքննչական լրագրություն ենթարկվում է հետապնդումների: 2014-ին Էրդողանի նախագահ դառնալուց ի վեր 131 լրագրողներ են կալանավորվել, որոնցից առնվազն 40-ը արդեն մեղավոր են ճանաչվել:
Թուրքիան 2016-ի հուլիսին տեղի ունեցած հեղաշրջման փորձից հետո աստիճանաբար դարձավ լրագրողների համար ամենամեծ բանտը: Սովորական երեւույթ դարձան զանգվածային կամայական ձերբակալությունները, որոնց ընթացքում տուժեցին «Ջումհուրիեթ», «Սյուզսու», «Օզգյուր Գյունդեմ», եւ «Զաման» օրաթերթերի լրագրողները: Ներկայիս կալանավորված են չորս լրագրողներ, որն ամենացածր ցուցանիշն է վերջին ժամանակների համեմատությամբ: Սակայն դատական հետապնդումները մեդիա ոլորտի աշխատակիցների դեմ լայնատարած բնույթ ունեն: Թիրախավորված են հատկապես ճանաչված հետաքննող լրաագրողներ, հեռուստատեսային հաղորդավարներ, ինչպիսիք են` Տոլգա Սարդանը, Մերդան Յանարդաշը, Բարիս Փեհլիվանը, Աբդուրրահման Գյոկը եւ Ֆուրկան Կարաբայը:
Նրանց դեմ հարուցված մեղադրանքների թվում են «ահաբեկչական կազմակերպություններին աջակցելը», «հակա-ահաբեկչական խմբավորումների դեմ պայքարող անձանց բացահայտումը, նրանց տվյալների փոխանցումը ահաբեկչական կազմակերպություններին», «պետական պաշտոնյաներին կամ նախագահին անպատվելը», «պետական ինստիտուտների գործունեությունը սեւացնելը», եւայլն: RSF-ի եւ Bianet.org-ի հաշվարկներով, վերջին 10 տարիների ընթացքում այս վերջին մեղադրանքով տուգանվել են կամ բանտարկվել 77 լրագրողներ: RSF-ի Թուրքիայի ներկայացուցիչ Էրոլ Օնդերօղլուն, լրագրող Ահմետ Նեսինը եւ մարդու իրավունքների պաշտպան Սեբնեմ Քորուր Փենջանջին քրեական պատասխանատվության են ենթարկված մի գործով, որն ութ տարուց ավելի ձգձգվում է: Նրանց մեղադրում են արգելված «Քուրդիստանի բանվորական կուսակցությանը» (PKK) աջակցելու եւ քրդամետ «Օզգյուր Գյունդեմ» թերթի վերաբացումը պահանջող արշավին զորակցելու համար: 2020-ին նրանց ազատ արձակման որոշումը բեկանվեց նախագահ Էրդողանի հրապարակային քննադատության հետեւանքում:
Լրագրողների դեմ վարչակազմի հետապնդումները սահմաններ չեն ճանաչում: Նույնիսկ տարիներ առաջ երկրից հեռացած լրագրողներ Էրկ Աչարերը, Հայկո Բաղդատը եւ Ֆեհիմ Տատեկինը դատական հետապնդումների եւ վարչական ճնշումների են ենթարկված իրենց գործունեության առնչությամբ: Ապացույցները շատ են: Էրդողանն անձամբ է սպառնացել «Ջումհուրիեթ» օրաթերթի նախկին խմբագիր Չան Դունդարին, որ կարողացել է փախչել երկրից: Իր բացակայությամբ նրան դատապարտել են 27 տարի վեց ամիս ազատազրկման 2015-ին՝ «Ահա այստեղ են այն զենքերը, որ Էրդողանն ասում է գոյություն չունեն» («Իշդե Էրդողանըն յոք դեդիգի սիլահլար») վերնագրով հոդված գրելու համար: Էրդողանն այդ ժամանակ ասել է. «Այդ հոդվածը ստորագրողը թանկ է վճարելու»:
Ամբողջովին վերահսկվում են նաեւ սոցիալական առցանց հարթակները: Օգոստոսի 2-ին առանց որեւէ բացատրության անհասանելի դարձավ Instagram-ը: Twitter-ը խափանվել էր 2014-ի մարտին, իսկ Wikipedia-ն 2017-ին` երեք տարով:
Լրատվական ոլորտը 2007 թվին Հրանտ Դինքի սպանությունից ի վեր զերծ էր մնացել քաղաքական սպանություններից, սակայն Էրդողանի նախագահ դառնալուց հետո 5 լրագրողներ սպանվել են, որոնցից 3-ը սիրիացի, իսկ մյուս երկուսից մեկը Բուրսայում, մյուսը` Կոջաելիում գործող: 131 լրագրողներ կալանքի տակ են պահված 48 ժամից ավելի, որոնցից 40-ը մեղավոր են ճանաչված, 77 լրագրող մեղավոր են ճանաչված «նախագահին անպատվելու» հոդվածով:
2014-ին, երբ Էրդողանը նախագահ դարձավ, Թուրքիան RSF-ի 180 երկրների ցուցակում 154-րդ տեղն էր զբաղեցնում: 2023-ին դարձավ 165-րդը, իսկ ներկայիս այն զբաղեցնում է 158-րդ հորիզոնականը:
Թարգմանեց` ՀԱԿՈԲ ԾՈՒԼԻԿՅԱՆԸ
(The Armenian Mirror-Spectator)