Գրող եւ ականավոր թարգմանչուհի (չեխերենից) Նատալյա Արոսեւան (1919-1990)ՙ իմ տատիկը, պատերազմից հետո բազմիցս եղել է Բեռլինում: Պատերազմի ժամանակ նրա ստորաբաժանումը նացիստական Գերմանիայի պարտված մայրաքաղաք չէր հասել, որովհետեւ նրանց տեղափոխել էին Հեռավոր Արեւելք: Սակայն հետո իրավաբան ամուսնուՙ Միրոն Նիսենհոլցի հետ բազմիցս եկել է Բեռլին, իհարկե, արեւելյան: Չգիտեմՙ եղե՞լ են նրանք արեւմտյան հատվածում, չեմ բացառում, բայց հավաստի տեղեկություն չունեմ: ԳԴՀ-ում նրանք շատ-շատերի հետ են շփվել, այդ թվումՙ իրենց գերմանացի ընկերոջ, որն այդ շփումների պատճառով դատապարտվել է եւ բանտում մի քանի տարի անցկացնելուց հետո սկսել է համագործակցել Կարմիր բանակի հետ: Յոթ տարի առաջ հեռախոսազրույց եմ ունեցել նրա հետ, իսկ հիմա նա 101 տարեկան է, ողջ-առողջ է:
Արդյոք Միրոնն ու Նատալյան կարո՞ղ էին 1945-ին պատկերացնել, որ 75 տարի անց իրենց ծոռը կծնվի այդ նույն, բայց միավորված ու ազատ Բեռլինում, դեռ ավելինՙ ծոռը կունենա Գերմանիայի քաղաքացիություն: Ինչեւէ, հենց այդպես էլ եղել է, եւ հիմա Նատալյա Արոսեւայի թոռն ու ծոռը զբոսնում են Բեռլինի նույն փողոցներով, որոնցով անցել է նրանց տատիկը: Խոսում են նույն երկու լեզուներով, որոնցով նա էր խոսումՙ ռուսերեն եւ գերմաներեն (Նատալյա Արոսեւան գերմաներեն սովորել է Մոսկվայի Լիբկնեխտի դպրոցում եւ ռազմաճակատում աշխատել է որպես զինվորական թարգմանիչ): Մենք Պրահայում էլ ենք լինում, նրա մանկության քաղաքում, եւ այնտեղ էլ ենք գնում նրա հետքերով, մոտենում ենք այն վիլլային, որտեղ ապրել է հորՙ դիվանագետ Ալեքսանդր Արոսեւի եւ տատիկիս քույրերիՙ Օլգայի եւ Ելենայի հետ: Հետագայում Օլգան եւ Ելենան դարձան հայտնի դերասանուհիներ:
Նատալյա Արոսեւան կյանքից հեռացավ 1990 թվականի հուլիսին, երբ ես ընդամենը 11 տարեկան էի: Ես նրան հիշում եմ, բայց, իհարկե, կուզեի ավելի լավ ու խորը ճանաչել: Մենք շատ ընդհանուր բաներ ունենք, ես դա միշտ եմ զգում եւ միշտ ունեմ նրա կարծիքի, խորհրդի, խոսքի պակասը: Իսկ վերջերս նրա արխիվում գտա Հայաստանին նվիրված բանաստեղծություն: Ինձ համար դա ցնցում էր, որովհետեւ ես միշտ համակրանքով եմ վերաբերվել Հայաստանին, իսկ հետո, երբ եղա այնտեղ, սիրեցի այն եւ սերն այդ, իհարկե, հավերժ է: Հիմա ես հասկանում եմ, թե որտեղից է ծնունդ առել իմ այդ սերը. իմ տատիկն է սիրել Հայաստանը: Եվ մենք երկուսս էլ գրել-գրում ենք նրա մասին բանաստեղծություններ: Ահա եւս մի ընդհանուր բան: Հետաքրքիր էՙ էլ ինչե՞ր են պարզվելու…
Ես շատ շնորհակալ եմ Նաիրա Խաչատրյանին, որն օգնեց Նատալյա Արոսեւայի բանաստեղծության հրապարակման եւ ամենակարեւորըՙ տեքստի եւ այս համեստ նախաբանի թարգմանության գործում: Եվ խորին շնորհակալություն «ԱԶԳ» թերթինՙ հրապարակման համար:
Նկար 1. Նկարում. Նատալյա Արոսեւան ամուսնու հետ Արեւելյան Բեռլինում, 1980-ական թթ.
ՆՈՐ ՀԵՔԻԱԹ
Ծանր է վիճակն ալեհեր Սեւանի.
մարտիկի վերքերից հոսող արյան պես
լքում է նրան իր կապույտ ուժը:
Չի չափել երբեք ու չի խնայել,
տվել է անսպառ, ինչպես տալիս են սերը,
որ արեւը չայրի դաշտերը,
որ խշշան փարթամ այգիները,
որ քաղաքներում վառվեն լույսերը:
Սեւանն իր ուժը
տվել է մարդկանց:
.
Յոթ սարից այն կողմՙ հեռավոր հեռվում,
աղջնակ-գետակըՙ միշտ ուրախ Արփան,
ոտաբոբիկ թռչկոտում է քարերի վրա:
Ջրե հյուսքերն է կապի մեջ առնում,
իսկ րոպե անց բաց թողնում իսկույն,
ջուր է ցողում, պար գալիս ափին,
զվարթ կարկաչում ողորկ քարերին
եւ իր անհոգ ծիծաղով արթնացնում է
արձագանքը ժայռերի:
.
Եվ մի անգամ սարերից քամին իջավ
գետակի մոտ այս աշխույժ:
Ջրի վրա կախվելովՙ թեւերը լուռ նա ծալեց
ու այսպիսի երգ երգեց.
«Լսի՛ր, Արփա՛ անհանգիստ,
ես վատ լուր եմ քեզ բերել,
ծանր է ցավը Սեւանի,
կապույտ ուժն է հեռանում,
նրա սրտից վիրավոր…
.
Ուժն է կորցնում մեր Սեւանը,
չորացնելու է արեւը բարեբեր հողը,
բերք չեն տալու մեր դաշտերը,
հանգչելու են քաղաքների վառ լույսերը…
Ինչպե՞ս օգնենք, ասա՛, Արփա՛»:
Լռեց աղմկոտ Արփան,
թողեց իր կայտառ ցատկը,
ջինջ ակներից հորդեցին
արծաթ արցունքները:
.
Լացով աղաչեց մեր տխուր Արփան.
«Ա՜խ, փարձանքի մեջ է իմ պապիկ Սեւանը:
Ջինջ ու անարատ իմ արյունը
թո՜ղ նրան նոր կյանք տա,
ետ բերի նրա կապույտ ուժը…
Բայց հեռու է պապսՙ Սեւանը,
յոթ սարից այն կողմ է նրա տունը,
ինչպե՞ս անցնեմ ես այս սարերը,
ո՜նց հասցնեմ իմ թանկ արյունը»:
.
Քամին աղմուկով թափ տվեց թեւերը.
«Ես գիտեմ, գիտեմՙ ոնց օգնեմ դարդիդ,
երեք ուղղությամբ ես լուր կուղարկեմ,
կտրիճներ կգան բյուր հարյուրներով,
որ ճամփա բացեն ալիքիդ համար»:
Երեք ուղղությամբ նա ձայնեց ահեղ,
օգնության կանչեց:
սարերի վրա քամիներ փչեցին,
եւ ասես բյուրավոր բազեներ
կապույտ բարձրունքում թեւածեցին:
.
Մեկ կանչեցՙ եկան հայոց որդիները քաջՙ
գանգուրներըՙ սեւ խաղող,
իսկ աչքերում կրակոտ վառ արեւն էր շողշողում:
Երկրորդ կանչով եկան մարդիկ Հյուսիսիցՙ
մազերի մեջ հասուն հասկի ոսկեգույնը,
իսկ աչքերում ջինջ կապույտը երկնքի:
Երրորդ կանչը ոտքի հանեց Արեւմուտքն ու Արեւելքը
եւ սարերում հավաքվեցին
ընկերներ անթիվ:
.
Միայն հարավից ոչ մեկը չեկավ.
այնտեղՙ հարավում, հողերը գերի են,
այնտեղ ոչ ոք ո՛չ ցանում է, ո՛չ վարում,
միայն ցավն է լուռ շրջում շիրիմների արանքում.
այնտեղ փուշ ու տատասկն են տեր ու տիրականը:
.
Այնտեղՙ հարավում, Արաքսից այն կողմ
Արծաթագագաթ Արարատը ծեր
Մասիս որդուն գետի ափ բերել,
գրկել ու ասում է.
«Նայի՛ր, իմ փոքրի՛կ Մասիս,
տեսնո՞ւմ ես հեռվում կապույտ ցոլանքը:
Նա եղբայրն է իմ, արնակից Սեւանը:
Ասում ենՙ ցավն է պատել նրան,
կապույտ ուժն է կորցնում,
ինչպես վիրավոր մարտիկնՙ արյունը:
Սարերի քամին ինձ լուր է բերել, որ
մեր թոռնուհինՙ ճարպիկ Արփան,
իր արյունն է տալիս նրան:
.
Իմ փոքրի՛կ Մասիս, աչքը քո ջահել
իմ աչքից սուր է, լա՛վ նայիր, ասա՛,
Արաքսից այն կողմ ի՞նչէ կատարվում:
Մի լավ լսի՛րՙ այդ ի՞նչ աղմուկ է
այնտեղ, որտեղ փրփրուն Արփան է»:
Երկար ականջ դրեց ջահել Մասիսը,
Երկար նայեց կրտսերըՙ սարը,
Ու բացականչեց.
.
«Օ՜, հա՛յր իմ: Կար ժամանակ,
որ Բաբելոնում հազար ազգ ու ցեղ,
հավաքվել էին, որ աշտարակ կանգնեցնեն…
Եթե հիշում ես, դեռ ես էլ հարցրի,
թե ինչպե՞ս պիտի հասկանան իրար,
եթե բոլորը տարբեր ծագերից են:
Եվ ճիշտ էի ես. իրենց գործը
նրանք վերջին չհասցրին:
Ինչպե՞ս բացատրեմ ես հրաշքը այս.
հիմա էլ եմ ես տեսնում հարյուր ազգ,
բայց մեկը մյուսին եղբայր է ասես:
Կարծես այնտեղ հարյուր ցեղ չէ բնավ,
այլ արյունակից հարյուր մեկ օջախ:
Հազարաբարբառ խոսք եմ ես լսում,
Բայց ասես միեւնույն լեզվով են խոսում:
Ռուսերենից թարգմանեց ՆԱԻՐԱ ԽԱՉԱՏՐՅԱՆԸ
Գրիգորի ԱՐՈՍԵՎ, գրող, լրագրող, հրատարակիչ, Բեռլին
