Նկարչուհի Թելմա Էմէնին առաջին անգամ հանդիպել եմ 1997-ին, Շուէդիայում ապրածս ամիսներին, այնուհետեւ եւս երկու անգամՙ Ստամբուլում եւ Ստոկհոլմում: Խիստ դրական, ժպտուն, ջերմագին, պոլսահայ ազնուակիրթ ժառանգականութեամբ օժտուած այդ տիկինն այս տարի դառնում է 75 տարեկան: Նրա տոհմում եղել են ուշագրաւ անձինք: Մեծ հօր հօրեղբայրըՙ Սրապիոն վարդապետ Էմինեանը (1823-1854), եղել է Վիէննայի Մխիթարեան միաբանութեան անդամ, 1853-ին հրատարակել է «Բառագիրք երեքլեզուեան գաղղիերէն-հայերէն-տաճկերէն» աշխատութիւնը: Հայրըՙ բնիկ պոլսեցի Լէոն Անդրէ Էմէնը, ստացել է ճարտարապետի եւ իրաւաբանի կրթութիւն, սակայն ողջ կեանքում աշխատել է դեղերի լաբորատորիայում: Հայրական մեծ մայրըՙ Արաքսի Քիւչիւկեան-Էմինեանը, եղել է հագուստներ ձեւաւորող, իսկ մայրըՙ ծագումով Տրապիզոնից Սոնա Էմէնը (ծնեալ Փիւսքիւլեան), եղել է կոսմետոլոգ, նաեւ արհեստավարժ կերպով դաշնամուր է նուագելՙ աշակերտած լինելով պոլսահայ ճանաչուած դաշնակահար Ստեփան Բաբէլեանին:
Թելմա Էմէնը միջնակարգ կրթութիւնն ստացել է Բանգալթիի Մխիթարեան վարժարանում եւ Ավստրիական լիցեյում: 1970-1973 թուականներին ուսանել է Ստամբուլի Գեղարուեստից դպրոցում: 1973-ից բնակւում է Շուէդիայում: Տարիներ շարունակ երկու դպրոցում աշխատել է որպէս նկարչութեան ուսուցիչ, միաժամանակ դասաւանդել մեծահասակների դպրոցի երեկոյեան դասընթացներում: Պարբերաբար մասնակցել է շուէդ նկարիչների ցուցահանդէսներին, երեք տասնեակից աւելի անհատական ցուցահանդէսներ է ունեցել Շուէդիայում, Ստամբուլում, Փարիզում եւ Ֆլորիդայում (ԱՄՆ): Աշխատանքները գտնւում են Շուէդիայի, Հայաստանի, Ֆրանսայի, Շվեյցարիայի, Ավստրիայի, Նորվեգիայի, Նիդեռլանդների, ԱՄՆ-ի, Կանադայի, Եգիպտոսի, Թուրքիայի, Քուվեյթի անհատական հաւաքածուներում…
«Թելմայի արվեստը բոցի խաղ է, երեւակայութեան, գոյնի եւ մոտիվի խաղ: Նա իր կտաւները ներկայացնում է որպէս բանաստեղծական գերիրապաշտութիւն: Թելմայի հիմնական մոտիվներն են մարդկութիւնը, նրա կեանքը, ճակատագիրը: Նրա նկարներում առկայ է ազատության զգացումը եւ հեգնանքը շրջապատող աշխարհի նկատմամբ»,- գրել է Շուէդիայի կենտրոնական թերթերից «Սվենսքա դագբլադեդը» 1984 թուականին:
Թելմա Էմէնի հետ իմ զրոյցում աշխատել եմ պահպանել նրա մայրենի պոլսահայ բարբառը…
-Սիրելի Թելմա, ինչպէ՞ս դարձար նկարիչ:
-Նկարել սկսած եմ վեց տարեկանէս: Սկիզբները ջրաներկով կը նկարէի: Յետոյ հայրիկս ջրանկարներս ցոյց տուաւ թուրք ծանօթ գծագրիչի մը: Ան չհաւատաց, որ միտքէս նկարած եմ ասոնք: Յետոյ Պոլսոյ Գեղարուեստի ակադեմիայէ շրջանաւարտ Անահիտ Աբգարեանէն սորվեցայ իւղաներկի թեքնիքը: Առաջին ցուցահանդէսս Կեդրոնական վարժարանի մէջ էր, 1969-ին, ապա միւս տարիՙ «Մոտըրն Կալէրի», ուր փրոֆ. Շերեֆ Աքտիքին ծանօթացայ:
-Իսկ ինչպէ՞ս յայտնուեցիր Շուէդիայում:
-Փրոֆեսոր Աքտիք տունս կու գար եւ կը դիտէր նկարներս: Օր մը ըսաւ. «Աղջի՛կս, դուն Եւրոպա պէտք է երթաս»: Իր այս խօսքին վրայ հայրիկս Վենետիկի Մխիթարեաններու Սուրբ Ղազար կղզիին վանքը հեռաձայնեց ցուցահանդէսի համար: Եւ այսպէս նախ Վենետիկ, յետոյ Վիեննա գացի: Մխիթարեաններուն վանքէն վարդապետի մը միջոցաւ 1973-ի հոկտեմբեր 3-ին Վիեննայի ակադեմիային սրահին մէջ ցուցահանդէսի օր առի: Երեք ամիս ժամանակ ունէի: Դպրոցէն ամէնէն մոտեռն ընկերուհիս, որ Շուէտի Հալմսթադ քաղաքը փոխադրուած էր, իր քովը հրաւիրեց, ետքն ալ զիս համոզեց Հալմսթադի մէջ ցուցահանդէս մը բանալու: Զատեցի 43 նկար եւ ցուցահանդէսը բացինք Հալմսթադի շատ համբաւաւոր պատկերասրահի մը մէջ: Սակայն բացումին երկրորդ օրը ցուցասրահ երթալուսՙ պարապ պատերու դէմ գտնուեցայ: Ըսին, թէ հոլանտացի հաւաքորդ մը բոլորը գնած է, սակայն վերջը ո՛չ 43 նկարներս տեսայ, ո՛չ ալ անոնց դրամը: Ատոր սպասումով Շուէտ մնացի ու մինչեւ հիմա հոս եմ:
-Իսկ մեզ թւում էր, թէ Եւրոպայում նման բաներ չեն լինում… Ի՞նչ կասես այսօրուայ շուէդական նկարչութեան մասին:
-Շատ մութ ոճ մը ունին եւ միշտ ուրիշ մեծ գծանկարիչներու շուքին տակն են: Ինչպէս առհասարակ Արեւմուտքի մէջ, մաքուր, բառին իսկական առումովը նկարչութիւն չկայ նաեւ Շուէտի մէջ: Արդի շուէտական գծագրութիւնը իմփուլս մըն է: Նկարիչները ճամբայ մը չունին իրենց միտքին մէջ, կը գծեն առանց գիտնալուՙ վերջը ի՞նչ պիտի ըլլայ: Բան մը մէջտեղ ելլէՙ աղէկ, չելաւՙ վրան նորը կը գծեն: Եւ այսպէս շարունակ: Եթէ նկար մը երկար ատեն չյաջողին վաճառելՙ վրան նորը կը գծեն, եթէ ատիկա ալ չվաճառուիՙ ուրիշ մը վրան կը գծեն եւ այսպէս շարունակ…
-Իսկ Թելմա Էմէնն ի՞նչ է արտայայտում իր նկարներում:
-Տարբեր բաներ: Օրինակ, մարդուս ազատութիւնը խանգարող արարքներու հետ իմ անհաշտութիւնս: Ես իմ դարուս մարդն եմ եւ կ ուզեմ, որ ինձմէ ետքը մարդիկ գործերս դիտելովՙ գիտնան, թէ այս ժամանակներուն մարդիկ ա՛յս խնդիրները ունեցած են… Իմ չորս պատիս մէջ սեփական փիլիսոփայութիւնս, սեփական քաղաքականութիւնս կը վարեմ, ուրիշները ընդունինՙ աղէկ, չընդունինՙ իրենց գործն է: Նկարչութիւնը մէկ մասս է, պզտիկութեանս ատենէն ինծի հետ քալող բան մը… Կեանքը կը սիրեմ, մարդիկը կը սիրեմ, աշխարհի անարդարութիւններու հանդէպ չեմ կրնար անտարբեր մնալ, եւ ասոնց վրայ ալ մոթիվներս մէջտեղ կ՚ելլեն…
-Իսկ ի՞նչ եղանակով ես ստեղծագործում:
-Ինծի համար նախ գաղափարը կը ծնի, ետքըՙ վերնագիրը, որմէ ետքն ալՙ պատկերը: Շատ անգամ գաղափար մը կրնայ միտքիս մէջ երկար մնալ, հասուննալ, յանկարծ մեկէն կը սկսիմ գծել: Նոյն ատեն կեանքիս մէջ հոգեկան ներդաշնակութիւն պէտք է ունենամ նկար մը ստեղծելու համար, ըլլայ մեծ թէ փոքր: Անշուշտ, մեծ կտաւներուս համար էսքիզներ կ’ընեմ: Միայն աբսթրաքթ նկարներս կը ծնին յանկարծակի. չես կրնար աբսթրաքթ նկարի մը համար էսքիզ ընել… Արդէն մարդուս իմփուլսն ինքնին աբսթրաքթ է…
-Որպէս ուսուցիչ ե՞րբ ես ապրել ամենամեծ գոհունակութիւնդ:
-2001-ին ամբողջ աշխարհի դպրոցներուն տուած էին «Յառաջիկայի նաւը» կառուցելու խնդիրը, ուր պիտի ցուցնէին, թէ ի՛նչն է կարեւորը յառաջիկայի համար: Ստոկհոլմի Ռեոգսվէդի դպրոցը ինծի յանձնարարեց կատարել այդ ինսթալասիոնը: Կը խորհիմ, որ համագործակցութիւնը կարեւոր է մեզի համար: Ներկայացուցի իմ գաղափարսՙ կապոյտ ժապաւէն մը գծել մեր Վանթեորի թաղապետարանի շուրջը, որ ըրի արուեստակցիսՙ Քյէլ Օլսոնին հետ, 15 քիլոմեթր շրջանով: Բացումին օրը Վանթեոր թաղի դպրոցներուն բոլոր աշակերտները ձեռք ձեռքի տուած կեցան կապոյտ ժապաւէնին վրայ: Ամբողջ աշխարհէն մասնակիցներ կային, նաեւ Հայաստանէն, որ հաւաքուեցանք Ստոկհոլմի «Էրիքսոն գլոբ» արենայի մէջ: Բոլորը 48 ժամուան մէջ շինեցին իրենց ինսթալասիոնները: Երբ վերջացուցին իրենց գործը, ես 15 քիլոմեթր երկարութեամբ ժապաւէնով կապեցի բոլորին աշխատանքները: Նոյն ատենը «Էրիքսոն գլոբ» արենայի մէջ իմ աշակերտներս ցոյց տուին իրենց իւղաներկ նկարները: Աւելի քան 1000 պատկեր գծած էին Ռեոգսվէդ եւ Սնեոսէթրա դպրոցներու իմ աշակերտներսՙ առաջին եւ իններորդ դասարաններէն:
-1984-ին նկարեցիր քո «Մոնա Լիզան»ՙ ամերիկուհի ուսումնասիրող Լիլեան Շուարցից առաջ առաջադրելով այն վարկածը, թէ այն իրականում կարող է եղած լինել Լեոնարդոյի ինքնանկարը…
-Տակաւին 1978-ին «Մոնա Լիզա» մը գծեցի, ուր կնոջ ետեւի փէյզաժը կարծես Մոնա Լիզայի մէջէն կ’անցնէր: Օր մը սենեակին մէջ կիսամութ էր, նկարիս մէջ միայն վառ գոյները կ’»րեւային: Այն ատեն էր, որ երեւեցաւ Լեոնարդո դա Վինչիին յայտնի ինքնանկարը: Շատ զարմացայ, միտքս զբաղիլ սկսաւ այս խնդրով, թէ արդեօք Լեոնարդոն ինքզինք չէ՞ նկարած Մոնա Լիզայի տեսքով: Եվ շուտով ճամբայ մը գտայ վարկածս ապացուցելու: Լեոնարդոյին ինքնանկարը նկարեցի թուղթի մը վրայ, ետքը թուղթը շրջեցի եւ միւս կողմի վրայ դէմքի քանի մը գիծերը քաշելովՙ մէջտեղ եկան Մոնա Լիզային ծանօթ գիծերը… Ատկէ ետք շուէտական հեռատեսիլէն եկան, նկարեցին այս պատմութիւնը, բայց ետքը ինծի լուր տուին, թէ պիտի չցուցնեն, իբր Մոնա Լիզայի արժէքը այդպէսով պիտի իյնայ եղեր: Ատկէ տարի մը ետք շուէտական բոլոր թերթերը գրեցին, թէ ամերիկուհի մը համակարգիչով փորձած է ցուցնել, թէ Մոնա Լիզա Լեոնարդոյին ինքնանկարն է, բան մը, որ ես առանց համակարգիչի արդէն մտածած էի…
-Իսկ ի՞նչ տեղ ունի Թելմա Էմէնը այսօրուայ շուէդ նկարչութեան մէջ:
-Ես Շուէտի արուեստագէտներու միութեան անդամ եղած եմ դատակազմի որոշումով: Եւ միակ դրսեցին եմ միութեան մէջ: Շուէտ նկարիչներու եւ արուեստասէրներու շրջանակ մը զիս կը ճանչնայ, անոնց համար երկար ատեն Թելմա Էմէնը սեւ մազերով իւրայատուկ կին մըն է, տեսակ մը արեւելեան հով: Նոյնը կրնանք ըսել նկարներուս մասին: Նկարելու մէջ խորհելուս կերպն արեւելեան է, շուէտացիի գաղափարովՙ շատ տարբեր կը գծեմ իրենցմէ: Ինչպէս կը տեսնէք, գործածած գոյներս շատ ալ վառ չեն, սակայն շուէտացիի աչքին ատոնք շատ վառ են, եւ այս պատճառով զիս արեւելեան կը նկատեն: Իրենց նկարչութեան մէջ մեծ մասը պաղ գոյներ ենՙ մոխրագոյն, սեւ-ճերմակ… իսկ ինծի համար սեւը գոյն չէ, ճերմակը գոյն չէ, այլՙ գոյնի բացակայութիւն: Յաճախ զիս չեն հասկնար, ուրիշ մեկնաբանութիւններ կու տան նկարներուս: Ես կը հասկնամ, որ շուէտացին երբեք նկարչութեան նիւթ չի դարձներ, օրինակ, ամուսնական անհաւատարմութիւնը: Նոյն ատեն, ես անտարբեր եմ, ըսենք, վիքինգներու առասպելին նկատմամբ, ցանկութիւն չունիմ գծել զանոնք…
-Դու կամ քննադատները որեւէ հայկական բան տեսնո՞ւմ են գործերիդ մէջ:
-Նկարներս ուղղակի հայկական չեն, ես ամբողջ աշխարհի դժուարութիւնները մարդասիրական ոգիով մը կը նկարեմ, սակայն գոյներուս յօրինուածքին մէջ հայկական ջերմութիւնը կը ծագի…
-Բացառութիւն է, թերեւս, քո «Յարգանքի տուրք Գրետա Գարբոյին եւ Ռուբէն Մամուլեանին» կտաւը, որտեղ այդ հոլիվուդեան մեծութիւններին պատկերել ես Շուէդիայի եւ Հայաստանի դրօշների խորքին… Գիտեմ, որ Էմինեան ընտանիքը հետաքրքրական պատմութիւն ունի… Մալթայում նշանաւոր Էմիննեաններ կան, ազգակա՞ն են:
-Այո, աղջկասՙ Մէտիին հետ Մալթայի Էմինեաններու հետ յարաբերութեան մէջ մտանք: 1960-ականներուն Վենեսուելայէն Էմինեան մականունով մէկը հայրիկիս այցելեց Պոլսոյ մէջ եւ հօրս տուաւ թուղթեր իրենց տոհմածառին մասին, որ մինչեւ հայկական թագաւորութեան կը հասնէր: Մեծ-մեծ-մեծ հայրիկներս թագաւորին ամէնէն մօտ զինուորներն են եղեր, որ Մալթա եկած են, յետոյ անոնցմէ մաս մը Թուրքիա անցած է: Այս ամբողջ թուղթերը հայրիկս պահած էր, սակայն անոր մահէն վերջ կորսուեցան… Ընտանիքիս մէջ շատեր մաթեմատիկոս կամ գծագրիչ են եղեր: Քոյրս մաթեմաթիկոս է, իսկ եսՙ գծագրիչ: Հիմա Թուրքիոյ Էմինեաններու ճիւղէն մինակ ես մնացած եմ, աղջիկս եւ անոր աղջիկը: Եւ թէեւ թոռնիկիս հայրը շուէտացի է, սակայն մենք իր մականունն ալ Էմէն գրեցինքՙ քիչ մը աւելի երկարացնելու համար մեր ընտանիքին անունը…
-Երբ 1973-ին Շուէդիա եկար, շատ քիչ հայ կար երկրում: Հիմա նրանց թիւը մեծացել է: Շուէդաբնակ հայերը ճանաչո՞ւմ են քեզ:
-Կան, որ կը ճանչնան: Օրինակ, տարիներ առաջ ես գծեցի Կարօ Յակոբեանի բանաստեղծութիւններու գիրքին կողքը: Քանի մը տարի առաջ Հայաստանի դեսպանատունը ցուցահանդէս ունեցայ: Դեսպան Արտակ Ապիտոնեանը շատ լաւ դիմաւորեց, քանի մը հայեր եկան: Այս տարի ունեցած ցուցահանդէսիս համար նոր դեսպանին հրաւէրագիր տուի, սակայն դժբախտաբար ձայն-ձուն չելաւ: Մենքՙ հայերս, իրար բռնելը պէտք է սորվինք…
-Իսկ ինչի՞ վրայ ես աշխատում հիմա:
-Հիմա ես… գիրք մը կը գրեմ: Ասիկա ըլլալու է ֆիքսիոն մը շուէտերէնով իմ կեանքիս պատմութեան մասին: Ան կը սկսի 19-րդ դարուն, ինչպէս թիւ մէկ աշխարհին ընտանիքը կը հսկէ թիւ երկու աշխարհին ընտանիքները…
