Կառլոս Անթառամյանն իմ հանդիպած միակ մեքսիկահայն է, Մեքսիկայի փոքրաթիվ հայ համայնքի գործուն անդամներից մեկը, որը զբաղվում է այդ գաղթավայրի պատմության եւ հայությանը վերաբերող այլ թեմաների հետազոտմամբ: Անցած ապրիլին Հայաստանում նա ակտիվորեն մասնակցեց Հայոց ցեղասպանության հարյուրամյակի միջոցառումներին, նաեւ որպես դիտորդՙ Արցախի խորհրդարանական ընտրություններին: Երեւանի իսպանական ակումբում նա ցուցադրեց 1957-ին ամերիկահայ Ֆիլիպ Բոյաջյանի նկարահանած «Հայերը Մեքսիկայում» կինոնկարը, որի միակ օրինակը գտնվում է իր մոտ: Մեր հանդիպման ընթացքում Կառլոսին խնդրեցի պատմել իր գործունեության եւ Մեքսիկայի հայ համայնքի մասին:
– Ծնվել եմ 1972-ին, Մեքսիկոյում: Հայրսՙ Էդուարդո Անթառամյանը, նույնպես ծնվել է Մեքսիկոյում, մայրս մեքսիկուհի էՙ իսպանա-հնդկացիական ծագումով: Հայրական մեծ մայրսՙ Վիկտորյան, պոլսեցի էր, իսկ մեծ հայրսՙ Կարապետը, խարբերդցի, Խոշի գյուղից, Փեռիի մոտ, այսօր կոչվում է Արփասար, Դերսիմի մոտ է, տաս օր առաջ այնտեղ էի: Կարապետ պապս Մեծ եղեռնի վերապրածներից էր: Միակ բանը, որ նա պատմում էր, այն էր, որ իր մայրը եւ փոքր եղբայրները ինքնասպան են եղելՙ նետվելով գետը, չդիմանալով ընտանիքի մյուս անդամների կոտորվելուն, պապիս փրկել է մի քուրդ ընտանիք, հետո նա հասել է Հալեպ, որտեղից էլ մեկնել է Մեքսիկա: Այս տարի ես գնացի այդ գետի մոտՙ հարգանքս մատուցելու այնտեղ իրենց վախճանը գտած իմ նախնիներին: Ի դեպ, վեցամյա դուստրսՙ Կալին, իմանալով, թե ուր եմ գնալու, տվեց ինձ իր խաղալիքներից մեկը եւ խնդրեց, որ գետը նետեմ…
Մեքսիկոյի Ազգային համալսարանում ուսանել եմ միջազգային հարաբերություններ, ապաՙ սոցիալական մարդաբանություն Մորելիայում (Միչոական): Թեկնածուական թեզս վերաբերում է Հայոց ցեղասպանության ոգեկոչմանը տարբեր վայրերում: Այդ նպատակով ոգեկոչման արարողություններ եմ նկարահանել Փարիզում, Մոնտեվիդեոյում, Բուենոս Այրեսում, Ստամբուլում, Երեւանում, հարցազրույցներ վարել տարբեր անձանց հետ: Իմ աշխատությամբ փորձում եմ ցույց տալ եւ վերլուծել այն ընդհանրությունները եւ տարբերությունները, որ կան ապրիլքսանչորսյան առաջին ոգեկոչումից (Կոստանդնուպոլիս, 1919) մինչ օրս կատարվող հիշատակի հանդեսների միջեւ. օրինակՙ մինչեւ 1965-ը օրինաչափորեն հիշվում էին մեր զոհերը, սակայն պահանջներ չէր առաջադրվում: Հուսով եմՙ հաջորդ տարի ավարտել այդ թեմային նվիրված իմ գիրքը:
Տարիներ շարունակ ուսումնասիրում եմ նաեւ Մեքսիկայում հայերի ներկայության պատմությունը, հավաքում եմ գրավոր նյութեր, լուսանկարներ եւ տեսանյութ, արդեն նկարահանել եմ այս թեմայով մի փոքր փաստագրական ֆիլմ: Մեքսիկոյում ինկվիզիցիայի արխիվներում հայտնաբերել եմ 1632-ին գրված մի հայերեն փաստաթուղթ, ըստ որի հայազգի Ֆրանսիսկո Մարտինը դիմել է ինկվիզիցիայինՙ մեղքերի համար թողություն ստանալու: Սա, հավանաբար, հնագույն փաստաթուղթն է, որ գրվել է հայոց լեզվով Ամերիկա աշխարհամասում: Նույն արխիվում գտել եմ նաեւ մի քանի փաստաթուղթ 18-րդ դարում ապրած հայորդի Դոն Պեդրո դե Սառատեի մասին, որի անունը հայտնի է պատմագրությանը: 54 արխիվային փաստաթղթերում հիշվում են 18-րդ դարում Ֆիլիպիններում ապրած հայերը (քանի որ այդ ժամանակ Ֆիլիպինները Նոր Իսպանիայիՙ Մեքսիկայի գաղութն էր): 19-րդ դարից գտել եմ հրաշալի մի պատմական դեմքիՙ Հակոբ Հարությանին, որի մասին մենագրություն եմ պատրաստում: Նա հալեպցի էր, 1883-ին մեկնել է ԱՄՆ, մինչեւ 1889-ը ծառայել ամերիկյան բանակում, այնուհետեւ եկել Մեքսիկա, եղել հանքախույզ, մի քանի հանք է հայտնաբերել, այդ թվումՙ Մեքսիկայի մեծագույն ոսկու հանքը: Երբ սկսվել է Մեքսիկական հեղափոխությունը, նա օգնել է հեղափոխականներին, մտերմացել հեղափոխության առաջնորդիՙ Ֆրանսիսկո Մադերոյի հետ (պահպանվել է նրանց համատեղ լուսանկարը): Հետագայում նա դարձել է գեներալ, ծառայել դիկտատորական կառավարությանը, կռվել Զապատայի, Պանչո Վիլյայի դեմ: Երբ կառավարությունը պարտվել է, նրան աքսորել են Նյու Օռլեան, իսկ կյանքի վերջին տարիներին ապրել է Դոմենիկյան Հանրապետությունում: Հակոբը եղել է իսկական հայ մարդ: Դոմենիկյան Հանրապետության մի փոքր քաղաքում գտնվող նրա մեծ տունը կոչվել է Կասա դել Արմենիոՙ Հայի տուն (այժմ այն քաղաքապետի տունն է): Ես կապի մեջ եմ գեներալ Հարությանի թոռանՙ Ռուդի Հարությանի հետ (ի դեպ, նա սեւամորթ մոր զավակ է), որը Դոմենիկյան Հանրապետությունում զբաղվում է զբոսաշրջային լրագրությամբ:
Մեքսիկայում մեր համայնքը միշտ եղել է փոքր, երբեք չի ունեցել ենթակառույցներՙ եկեղեցի, դպրոցներ. միայն որոշ ժամանակ գործել են Հայ հեղափոխական դաշնակցության եւ Հայկական բարեգործական ընդհանուր միության մասնաճյուղերը: Սակայն 20-րդ դարում մենք ունեցել ենք մի շարք հետաքրքրական դեմքեր, որոնք կարեւոր դեր են ունեցել ինչպես համայնքի, այնպես էլ առհասարակ Մեքսիկայի հանրության համար: Արդեն հիշածս անուններին ավելացնեմ երեք ականավոր կանանցՙ պարուհի եւ գրականագետ Արմեն Օհանյանի, աստղագետ Պարիս Փիշմիշի եւ արձակագիր Էմմա Դոլուխանովի անունները:
Կարեւոր է ասել, որ ներկա շրջանում, 1940-ից մինչեւ 2000-ականների կեսը, Մեքսիկայի հայերը մեկուսացած են եղել միմյանցից: Սակայն երբ Ադրբեջանի դեսպանատունը մայրաքաղաքում կանգնեցրեց Հեյդար Ալիեւի հուշարձանը, տեղի հայերը համախմբվեցին եւ սկսեցին պայքարել հուշարձանի ապամոնտաժման համար (ինչը, եթե հիշում եք, տեղի ունեցավ երկու տարի առաջ): Նաեւ հիսուն տարվա մեջ առաջին անգամ մեքսիկահայերը ոգեկոչեցին Ապրիլի 24-ը: Անցած տարի Հայաստանի կառավարությունը դեսպանատուն բացեց Մեքսիկոյում, եւ տեղի հայերս վերջապես հավաքատեղի ունեցանք: Մեր դեսպանը Մեքսիկա հրավիրեց Լոս Անջելեսի հայերի հոգեւոր առաջնորդին. հավանական է, որ ապագայում մի փոքր եկեղեցի հիմնադրվի Մեքսիկոյում: Ցեղասպանության հարյուրամյակի կապակցությամբ գործունեություն ծավալեցինք Մեքսիկոյում եւ Էնսենարայում, երկրի լավագույն թանգարաններից մեկումՙ Հանդուրժողականության թանգարանում կազմակերպեցինք Մեծ եղեռնին նվիրված ցուցահանդես, նաեւՙ ռումինահայ գրող Վարուժան Ոսկանյանի դասախոսությունը: Մենք նաեւ ծրագրել էինք Հայոց ցեղասպանության մասին ֆիլմերի փառատոն, որը տեղի չունեցավՙ Թուրքիայի դեսպանատանՙ Մեքսիկայի արտաքին գործերի նախարարության վրա բանեցրած ճնշման պատճառով: Հատկանշական է, որ Մեքսիկան այսպիսի ժխտողականություն է ցուցաբերում Հայոց ցեղասպանության հարցի նկատմամբ: Մենք նաեւ պայքարում ենք Մեքսիկայի կառավարության կողմից Խոջալուի դեպքերը որպես ցեղասպանություն որակելու որոշման դեմ: Ադրբեջանի դեսպանը հակահայկական պրոպագանդա է կատարել ոչ միայն Մեքսիկայի սենատորների եւ կառավարության անդամների, այլեւ Կոլումբիայի, Պանամայի, Հոնդուրասի, Կոստա-Ռիկայի իշխանությունների շրջանում, այդ երկրների պետական այրերին հրավիրել են Բաքու: Մի խոսքով, խավիարային դիվանագիտությամբ փորձում են իրենց կողմը գրավել այն երկրներին, որտեղ չկան հայեր եւ հայկական լոբբի: Արդյունքումՙ Կոլումբիան եւս ճանաչել է Խոջալուի դեպքերը որպես ցեղասպանություն: Սա կարեւոր խնդիր է, որի մասին պետք է իրազեկ լինենք եւ որի դեմ ամեն կերպ պետք է պայքարել: Ի դեպ, նշեմ, որ իրականում Կենտրոնական Ամերիկայի որոշ երկրներում ցրված են ապրում հատուկենտ հայերՙ Գվատեմալայում, Նիկարագուայում, Կուբայում. այս մասին հոդվածով հանդես է եկել Հոնդուրասում բնակվող Պեդրո Պողոսյանը:
Զարմիկիս հետ Մեքսիկոյում հիմնել եմ մի փոքր հրատարակչություն, որ կոչվում է «Այբբենգիմ»: Հրատարակել ենք Մեքսիկայի հայերին վերաբերող «Արարատից Պոպոկատեպետլ» (2011) գիրքը, մյուսը Համբարձում Չիթճյանի հուշերի իսպաներեն թարգմանությունն է: Վերջինս Մեքսիկայում հրատարակված առաջին գիրքն է, որ վերաբերում է Հայոց ցեղասպանությանը: Կազմակերպեցինք գրքի շնորհանդեսը, մեքսիկական տարբեր հանդեսներում գրախոսականներ տպագրվեցին: Այսպիսով մենք աշխատում ենք ինչպես հանրային, այնպես էլ կառավարական մակարդակով ճանաչելի դարձնել Հայոց ցեղասպանությունը:
Այժմ Մեքսիկայում բնակվում է 1500-2000 հայ: Թերեւս հազար հոգին Եղեռնից փրկվածներիՙ 1923-1928 թթ. եկածների սերունդն է: Մնացած հազարը այլ երկրներից եկած հայեր են, նաեւ Հայաստանից, որ եկել են 1991-ից սկսած: Նրանց ճնշող մեծամասնությունը տարբեր մասնագիտությունների տեր մարդիկ ենՙ գիտնականներ, ճարտարապետներ, երաժիշտներ, նկարիչներ: Մեքսիկոյի Ազգային համալսարանում այսօր 10-15 հայաստանցի մասնագետներ կանՙ ֆիզիկոսներ, աստղագետներ, բժիշկներ: Այնպես որՙ այն կրթական բարձր մակարդակ ունեցող հայաստանյան նոր համայնք է: Սա ինչ-որ առումով տխուր է, քանի որ այս մարդիկ աշխատանք չեն գտել Հայաստանում եւ ստիպված են եղել հասնել մինչեւ Մեքսիկա: Երբեմն Մեքսիկայում հայեր են հաստատվում նաեւ այլ երկրներից. առանձնացնեմ հիանալի նկարիչ Վաչե Գեովջելյանին, ծնունդով Ադիս Աբեբայից, որը բնակվում է Պացկվարո քաղաքում: Այստեղ իսպաներեն չեն խոսում, բնակիչները միայն հնդկացիներ են, Վաչեն էլ ամուսնացել է հնդկացի կնոջ հետ…
Մեքսիկոյից բացի հայեր են ապրում նաեւ Տիխուանայում եւ Էնսենարայում: Այնտեղ է ապրում Խրիմյան Հայրիկի գերդաստանի շառավիղներից մեկը, որին է պատկանում քաղաքի «Արարատ» ռեստորանը: Ակապուլկոյի, Կերետարոյի եւ Չիուաուայի սիմֆոնիկ նվագախմբերում շատ հայաստանցիներ են աշխատում: Անցած փետրվարին Մեքսիկայի քաղաքներից մեկում մահացավ պատմաբան Մանուել Սարգիսյանցը, որը Հայդելբերգի համալսարանի պրոֆեսոր էր, մեծ ինտելեկտի տեր մի անձնավորություն, որը խոսում էր յոթ-ութ լեզվով: Նա ծնունդով Ադրբեջանից էր, մեծացել էր Թեհրանում, պատմություն էր ուսանել Գերմանիայում եւ Չիքագոյում, հեղինակ է անգլերեն աշխատությունների, որ վերաբերում են Անդրկովկասի պատմությանը, Ֆիլիպինների, Բիրմայի հեղափոխությանը եւ այլն: Այսօր մեքսիկահայերից կարող եմ հիշել նաեւ սալսա երգի մեծ ճանաչում ունեցող կատարող Սիրաք Բալոյանին (որի գինեգործ ընտանիքը, ի դեպ, իր արտադրած գինիներից մեկն անվանել է «Սիրաք»), կինոդերասանուհի Ռոսա Գլորիա Շաղոյանին, որի նախնիները Մեքսիկա են եկել դեռ 19-րդ դարի սկզբին, բանաստեղծուհի Նելլի Քյոսեյանին, Մեքսիկոյի Ազգային համալսարանի երբեմնի ռեկտոր Խոսե Սարուխանին, որի որդինՙ Արտուրո Սարուխանը, ժամանակին եղել է Մեքսիկայի դեսպանն ԱՄՆ-ում, Ավետիս Ազնավուրյանին, որը եւս Մեքսիկոյի համալսարաններից մեկի ռեկտորն էր եւ այլն:
Այժմ մի փոքր խմբով կատարում ենք մեքսիկահայության անցյալին վերաբերող լուսանկարների մշակումը, փորձում ենք ճշտել լուսանկարների անձանց ինքնությունը եւ մի նոր գիրք հրատարակել Մեքսիկայի հայության վերաբերյալ: Պետք է թվայնացնենք նաեւ «Հայերը Մեքսիկայում» ֆիլմը, որը կարեւոր վավերագիր է մեր պատմության համար:
Հայաստանում եմ երրորդ անգամ: Առաջին անգամ 2003-ին էր, հետոՙ 2004-ին. այդ ժամանակ ունեցա հայերենի առաջին դասերս: Այս տարի, ինչպես նշեցի սկզբում, նախ եղա Արեւմտյան Հայաստանում: Պապիս ծննդավայր Խոշիում հարցազրույցներ նկարահանեցի տեղացի քրդերի հետ: Մինչեւ հիմա մենք խոսեցրել ենք վերապրածների, պետք է սկսենք նաեւ հարցազրույցներ այն քրդերի եւ թուրքերի հետ, ովքեր նույնպես պատմում են, թե իրենց պապերն ինչ են արել հայերին: Ի դեպ, քրդերի մեջ տարածված խոսք է, որ երբ մեկը տխրում է, նրան ասում ենՙ «այդ հայկական հայացքով ինձ չնայես»: Քրդերը լավ տեղյակ են Ցեղասպանությանը: Երբ Թունջելիում էի եւ մի քրդի ասացի, որ ես հայ եմ, որը եկել է գտնելու իր պապի գյուղը, նա անմիջապես ինձ ասացՙ շատ լավ, ես կլինեմ քո վարորդը, քեզ անվճար կծառայեմ, քանի որ գիտեմ, թե իմ պապը ի՛նչ վատ բաներ է կատարել ձեր հանդեպ, ես պետք է սրբեմ իմ վատ կարման… Չորս օր նա մշտապես ինձ հետ էր, ամեն կերպ օգնում էր: Համբարձում Չիթճյանի գրքում կար այդ տարածաշրջանի քարտեզը, որտեղ նշված էր նաեւ մերՙ Անթառամյանների տունը, ուստիեւ ես գտա իմ պապական օջախը, ավելի ճիշտՙ այն, ինչ մնացել էր նրանից: Մի քուրդ ասաց, որ հավանաբար այդտեղ որոշ հողակտորներ պատկանել են պապիս, եւ եթե ես ուզում եմ, ինքը կարող է գնալ գյուղապետի մոտ եւ ասել, որ այդ տարածքներն ինձ վերադարձնեն: Այնուհետեւ ավելացրեց, որ այդտեղ ամեն ինչՙ գետը, ծառերը, թռչունները, բոլորը հայկական են, եւ մենք կարող ենք վերադառնալ այնտեղ: Բայց հարց է առաջանում, թե վերադարձողներ կլինե՞ն երբեւէ: Ես ինքս կվերադառնա՞մ արդյոք այդ շատ փոքր գյուղը… Չգիտեմ, այս մասին իրոք մտածել է պետք…
