Ե՛Վ ՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆ, Ե՛Ւ ՀԱՅՐԵՆԻՔ, Ե՛Ւ ՄՇԱԿՈՒՅԹ

ՆԻԿՈԼԱՅ ՇԱՀՆԱԶԱՐՅԱՆԸ

Հարցազրույց «Աղբյուր» ամսագրի գլխավոր խմբագիր ԹԱԴԵՎՈՍ ՏՈՆՈՅԱՆԻ հետ

Մեր պետական քաղաքականությունը պետք է լինի պետականությունն ու հայրենիքը համատեղելը, դրանք միասին ընկալելու համար ատաղձ ստեղծելը:

– Ըստ Ձեզ, ի՞նչ է նշանակում ապրել:

– Մի օր ինձ բռնեցի այն փաստի վրա, որ կարծես թե ես իմ ամբողջ կյանքում ոչ թե ապրում եմ, այլ պատրաստվում եմ ապրելու: Հետո նկատեցի, որ այս կյանքում լավ ապրելու հույսը շատերին է ապրեցնում: Բայց մենք պետք է ապրենք նաեւ ԱՊՐԵԼՈՒ պատրաստվելով: Դրա համար ԱՊՐԵԼ է պետք նաեւ այստեղ: Ինձ դա այնքան էլ չի հաջողվում, միայն, թերեւս, գրելիս…

– Մերօրյա հասարակությունը, եթե կարելի է այսպես ասել, ի՞նչ հերոսի, ի՞նչ առաջամարտիկի, ի՞նչ քաղաքացու «կարիք» ունի:

– Ընդհանրապես, չեմ սիրում այն ժամանակները, երբ հերոսի կարիք կա, ինձ համար խնդիր է քաղաքացու ստեղծումը, այսօր խնդիր է հենց հերոսներին պաշտպանելը: Ինչքա՜ն անպաշտպան են մեր Արցախյան ազատամարտի հերոսների գերակշիռ մասը, նրանց ընտանիքները: Զոհված տղերքի ընտանիքները, եթե մենք մեզ հարգում ենք, որեւէ խնդիր չպետք է ունենան, թե չէՙ ասում ենք փող չկա, այնինչ երկրում միլիոնատերեր, միլիարդատերեր կան: Ուրեմնՙ փող կա, դրամ կա, բաշխումն է սխալ:

– Ձեր կյանքի մի մեծ մասը նվիրել եք «Աղբյուրին»: Տարիների հեռվից ինչքա՞ն է փոխվել ամսագիրը, եւ ինչքա՞նՙ դուք…

– Արդեն գրեթե երեսուն տարի աշխատում եմ «Աղբյուրում», որ նախկին «Պիոներն» է: «Աղբյուրում» բոլորն ինձ պես «հնաբնակներ» են, մենք անկեղծորեն մտածում ենք «ժառանգներ» գտնելու մասին, ուզում ենք, որ գան երեխաների համար աշխատել սիրող երիտասարդներ, բայց, ցավոք, առայժմ կարծես թե դա քիչ է հնարավոր: Պատճառը, թերեւս, այն է, որ աշխատավարձերը, մեղմ ասած, ցածր են, ոչ մի երիտասարդ 30-40 հազար դրամ աշխատավարձով չի ուզենա աշխատել:

Ամսագիրն, իհարկե, փոխվել է, գլխավոր փոփոխությունն այն է, որ եթե նախկինում ավելի շատ էջեր հատկացվում էին գրողներին, երեխաների համար գրված ստեղծագործություններին, այժմ ծավալի գերակշիռ մասը տրամադրվում է հենց երեխաներին եւ նրանց ստեղծագործություններին:

Ես էլ եմ փոխվել, բայց այսօր «Աղբյուրի» համար ավելի քիչ չեմ աշխատում, քան նախկինում: Ընդհակառակը, կյանքը, միջոցների բացակայությունը ստիպում են, որ անես ոչ միայն խմբագրի, այլեւ սրբագրիչի, համակարգչային աշխատողի եւ այլ գործեր: Այս առումով կարող եմ ինքս ինձ հեգնել. ես ունիվերսալ գլխավոր խմբագիր եմ:

– Ովքե՞ր են եղել «Աղբյուրի» ակունքներում, ովքե՞ր են աճել, բարձրացել «Աղբյուրի» արահետներով:

– Ակունքներում Եղիշե Չարենցն է, Ստեփան Զորյանը, իր առաջին քայլերն «Աղբյուրում» է արել Վիկտոր Համբարձումյանը, մեր ամսագրին են շաղկապվում այնպիսի անուններ, ինչպիսիք են Ավետիք Իսահակյանը, Հովհաննես Շիրազը, Սիլվա Կապուտիկյանը, Անահիտ Սահինյանը, Վախթանգ Անանյանը, Վազգեն Տալյանը, Հայրապետ Հայրապետյանը, Մկրտիչ Կորյունը, Մինասը, Սուրեն Ստեփանյանը, Վահագն Դավթյանը, Գեւորգ Էմինը, Հրանտ Մաթեւոսյանը, Գրիգոր Խանջյանը, Պերճ Զեյթունցյանը, Լեւոն Հախվերդյանը, Հայկ Խաչատրյանը, Ռաֆայել Իշխանյանը, Հայկազ Պողոսյանը, Վալտեր Արամյանը, Կալենցները, Ֆելիքս Գուլանյանը, Հակոբ Հակոբյանը, թող ներվի, եթե ինչ-որ մեկին մոռացա…

– Ձեր ակունքները…

– Իմ ակունքները Մշո դաշտում են. ես ծնվել, մեծացել եմ Երեւանում, բայց այդպես էլ ինձ երեւանցի չեմ զգացել: Իմՙ երեւանցու պատկերացումը երեւի այլ է, քան, ասենք, Ռուբեն Հախվերդյանի, Մանարյանի, Ֆորշի եւ այլոց, ովքեր այսօր նաեւ Երեւանն են երգում: Ես ինձ մշեցի եմ համարում, բայց սկզբունքորեն դեմ եմ այն մտածողությանը, որը, «Էրգի՜ր, էրգի՜ր» ասելով, մոռանում է այս հողը, որի վրա կանգնած ենք, թույլ չի տալիս Հայաստանի Հանրապետությունը որպես լիարժեք հայրենիք զգալ: Մեզ, ցավոք, թվում է, թե հայրենիքը միայն այն էր, որ մնաց գետի մյուս կողմում, եւ այդ հայրենիքի մորմոքով անուշադրության ենք մատնել մեր պետությունը: Մեր այսօրվա պետության քաղաքականության մի կարեւոր թեւը ուղղված է դեպի կորուսյալ հայրենիքի, Եղեռնի միջազգային ճանաչման խնդիրը, բայց շատ կուզեի, որ կրկնակի ուժով քաղաքականության մյուս թեւը աշխատեր փրկված մեր այս մի կտոր քարուհողը որպես հայրենիք զգալու եւ ծաղկեցնելու համար: Մեկ-մեկ ինձ թվում է, թե շատերի համար սա միայն պետություն է ու ոչ հայրենիք: Մեր պետական քաղաքականությունը պետք է լինի պետականությունն ու հայրենիքը համատեղելը, դրանք միասին ընկալելու համար ատաղձ ստեղծելը:

– Ստեղծագործող եւ պաշտոնյա (գլխավոր խմբագիր): Նաեւ դասախոս: Այս երեք «դերերը» ինչպե՞ս են համատեղվում-համերաշխվում: Պետական այրերի, քաղաքական գործիչների մասին Ձեր կարծիքը (ըմբռնումը):

– Այսօր «Աղբյուր» ամսագրի գլխավոր խմբագիրը լինելը պաշտոնյա լինել չէ, ծառա լինել է: Ես ե՛ւ համակարգչային աշխատանք եմ կատարում, ե՛ւ սրբագրություն, ե՛ւ բոլորի հետ բեռնակրություն եմ անում ամսագրի հերթական համարի տպաքանակը տպարանից բերելիս, մի խոսքով… Ես պաշտոնյա չեմ, չեմ էլ եղել նույնիսկ այն ժամանակ, երբ դեռ կառավարական հեռախոսներ կային, նոմենկլատուրային առավելություններ, պաշտոնյա չեմ նախ բնույթով, եթե պաշտոնյա լինեի, ինձ հետ արդեն երեսուն տարի աշխատող կոլեկտիվը ցրիվ կգար, որովհետեւ խմբագրության աշխատակիցները պաշտոնական վերաբերմունքից հեռու մարդիկ են, եւ հիշածս ժամանակահատվածում ծանր օրեր շատ են եղել, ու դրանք կարող էին պատճառ դառնալ, որ կոլեկտիվը պառակտվեր: Փառք Աստծո, դա տեղի չի ունեցել: Մենք ընկերներ ենք, եւ խմբագրությունում իմ ասածը հարգվում է այնպես, ինչպես մեծի… Ինձ հարգում են նաեւ իմ մասնագիտական կարողությունների համար: Ես գրող եմ ու խմբագիր, եւ խմբագրի մշտառկա պատասխանատվությունը տեքստի նկատմամբ դժվարացնում է իմ բանաստեղծական գիրը:

Թե ինչպիսի դասախոս եմ, գիտեն միայն ուսանողները:

Ինձ համար պետական այրի խորհրդանիշ են Ալեքսանդր Մյասնիկյանը, Աղասի Խանջյանը, ում հանճարեղ Չարենցն է երգել («Այս գաղթական կանանց ընտանեկան սուգով…»), Արշակ Երկրորդը, Վռամշապուհը, Վասակ Սյունին, Գայլ Վահանը, Արամ Մանուկյանը: Այս ծանր օրերին ունե՞նք արդյոք նման «տրամաչափի» այրեր, այնպիսիք, որ պաշտոն ստանալուց հետո այնքան հարստություն չունենան, որքան երկրի բյուջեն է կամ ավելի: Քաղաքական գործիչներ այսօր չունենք: Իշխանություններից առաջարկված աթոռը, տաքուկ անկյունը մեր քաղաքական գործիչներին արագ ձեռնասուն են դարձնում… Ուրեմնՙ այն մարդիկ չէին, ինչ որ իրենց էին ներկայացնում…

– Տարիների հոլովույթով անցած Ձեր ո՞ր գործերը (հոդվածներ, շարքեր), ո՞ր հրապարակումներն եք հատկապես կարեւորում, ինչո՞ւ…

– Բանաստեղծություններիս ժողովածուները, հատկապես «Երկրից հետո»-ն , «Մայրերու հրեշտակները», «Երկնքից առաջ»-ը, ուսումնասիրություններիցՙ «Կորյունի տեքստը եւ հայ գրի առեղծվածը», քանի որ ե՛ւ ասելիքի, ե՛ւ մեթոդաբանական առումով, կարծում եմ, նորություն է, կարեւորում եմ նաեւ տեքստի եւ հայերենի լեզվամտածողական համակարգի վերաբերյալ հոդվածներս:

– Գրող եւ հասարակություն. գրական ասպարեզի վերափոխման-վերաարժեքավորման համար ի՞նչ նախադրյալներ, նախապայմաններ եք տեսնում: Գրողը կարո՞ղ է մասնակցել մեր հասարակության ձեւավորմանը, ժողովրդավարության հաստատմանը:

– Գրականությանը, մշակույթին ընդհանրապես պետական մոտեցում, հովանավորություն է պետք: Պետությունը գրական մամուլին, գրականությանը, նկարչությանը, երաժշտությանը պետք է տա եւ, ներեցեք, երբեք չպահանջի, որովհետեւ պահանջելու դեպքում էլ ոչինչ չի փոխվի, կփոխվի տալու դեպքում. եթե լինի լավ գրականություն, նկարչություն, երաժշտություն, դրանք իրենց ավելի լավ կզգան, եթե տվյալ պահին չլինեն, ուրեմն կընթանա պրոցեսը. սա եւս անչափ կարեւոր է: Ասպարեզը վերափոխելը ես չեմ հասկանում, բայց վերարժեւորելու հրամայական կա: Կարծում եմ մինչեւ օրս էլ դեռեւս ճիշտ գնահատականներ չեն տրվել մեր պատմության շատ կարեւոր հարցերի, դեմքերի. շատ գրական երկեր նորից ընթերցվելու, նոր կերպ, նոր դիտակետից ընթերցվելու կարիք ունեն: Իմ համոզմամբՙ այսօր գրականությունը (ե՛ւ դասական, ե՛ւ արդի) մշակութաբանական համատեքստում եւ ենթատեքստում ընթերցելու հրամայական կա, որպեսզի ամեն օրագիր-օրատետր տպագրող իրեն գրող չկարծի եւ իրեն հատուկ, ինչպես սովորաբար նման անձնավորություններին բնորոշ է, մարտնչող «քաղաքացիական» ակտիվությամբ բաղեղի նման չփաթաթվի իրական գրականությանն ու չխեղդի իսկական գրողինՙ հանրության երեսին թռչելով, երեսից կախվելով, խաղալով գրողի, մտավորականի անվան հետ:

Գրողը ակտիվ հասարակական, քաղաքացիական դիրքորոշում պետք է ունենա նախ իր գրականության մեջ, եւ նրան քարկոծել, թե ինչու միտինգի չի մասնակցում, ճիշտ չէ: Նա, որպես քաղաքացի, փողոց դուրս գալ կարող է, բայց, որպես գրող, ավելի կարեւոր է, որ մնա «տանը»:

Գրական ասպարեզում դեռեւս իշխում են օտար գրականություններին կապկելու գործընթացները: Պոեզիայում դեռեւս Բարաբային ենք ընտրում, Քրիստոսին պաշտում ենք խաչվելուց հետո միայն: Եթե հեռուստատեսությանը պետք է մի որեւէ ժամանակակից բանաստեղծի խոսք լսել, «աշխարհագրությունը» երկու կինարմատից այն կողմ չի անցնում. այսօր տեսնում ենք, չէ՞, բոլոր հեռուստահաղորդումներին հյուր են նույն անձինք, ովքեր, երեւի, լրագրող կամ առավելապես հրապարակախոս պետք է լինեին: Ժողովուրդն էլ նայում, ասում էՙ սա՞ է բանաստեղծը: Նրանք ժողովրդավարության անվան տակ օգնում են «միջազգային», անհայրենիք գաղափարներ տարածելուն, իսկ ես կարծում եմ, որ նման ժողովրդավարությունը մեզ պետք չէ, մեզ պետք է ուժեղ պետականություն, բանակ, գիտություն եւ մշակութային ինքնաճանաչում, կրկնում եմ, մշակութային ինքնաճանաչում. վերջինս մեզ կօգնի ապրելՙ ինքներս մեզ հարազատ մնալով: Ժողովրդականությունը մասսայի իշխանության գաղափարն է, բայց չէ՞ որ այդ մասսայի մեջ խելոքներն ու իմաստունները թվով ավելի քիչ են, հազարից մեկը, երկուսն են, իսկ երկրի ճանապարհը որոշում են այդ հազարները: Ես կարծում եմՙ ամեն մարդ քվեարկելու իրավունք չպետք է ունենա: Եթե մարդն ուզում է քվեի իրավունք ձեռք բերել, ասենք, պետք է գոնե բարձրագույն կրթություն ունենա, կամ ցենզը կարելի է ավելի խստացնել: Թե չէ դոկտորը մեկ քվե ունի, եւ մեկ քվե ունի մի կիսահարբեցող, որ ութերորդ դասարանը հազիվ է ավարտել: Դեմոկրատիան կամ ժողովրդավարությունը, փաստորեն, միջոց ու զենք է, որ մասսայի վրա իշխող մեկը կարողանա իշխել երկրի վրա:

– Իսկ ի՞նչ նախասիրություններ (հոբի, հակում եւ այլն) ունեք:

– Երաժշտություն եմ սիրում, ու ինձ թվում է, թե իմ բանաստեղծությունը երաժշտությունն է ստեղծելՙ մեր միջնադարյան, Կոմիտասի, Եկմալյանի, Մոցարտի, Շուբերտի, Բախի: Երգեր եմ գրել, նույնիսկ ֆոնդային ձայնագրություններ ունեի: Ափսոս, «հազար» տարի էՙ կիթառին ձեռք չեմ տվել: Բարդերի արվեստն իմը չէ: Ես լուրջ չվերաբերվեցի դրան, թեեւ իմ երգերը բավականին սիրված էին իմ շրջապատում: Ես բանաստեղծ եմ, ու թվում էՙ չկա էլ ուրիշ վախճան:

Շատ եմ սիրում երգել: Սիրում եմ երգչախմբային արվեստը, երգել եմ համալսարանի «Կոմիտաս», Երեւան քաղաքի «Հայրեն» երգչախմբերում, երգել ենք նույնիսկ Իտալիայի բեմերում: Երգում եմ տոհմիկ երգեր, Սայաթ-Նովա, մեկ-երկու ազգագրական երգ, «Երգում են գրողները» մրցույթի հաղթողն եմ: Երգում եմ, որովհետեւ մի լավ խոսք ունեմՙ ով չի երգում, նրա երգը երգված է:

Շատ-շատ եմ սիրում տիեզերքին վերաբերող գիտելիքը, երբեմն ինձ թվում է, թե կթողնեմ ամեն ինչ եւ վերջապես կսկսեմ զբաղվել միայն տիեզերքով, աստղաֆիզիկայով:

Սիրում եմ նաեւ նկարչությունը: Հայաստանում այնքան լավ նկարչություն կա, որ եթե մեր պետությունը զբաղվի գեղանկարների արտասահմանյան ցուցահանդես-վաճառքով, երկրի բյուջեն ահագին կհարստանա:

– Ձեր կարծիքովՙ ի՞նչը կարող է Հայաստանի համար դառնալ (լինել) ազգային գաղափար: Կա՞ որեւէ բան (իդեալ), որին անվերապահորեն հավատում եք:

– Հայերեն խոսքը չկեղծելը, հայոց լեզվով միայն ճշմարտություն ասելը, այսինքնՙ մեր մտածողությունն ու հոգեբանությունը չփչացնելը: Հայաստանը մեկ օրում կարթնանա, եթե բոլորս սկսենք միայն ճիշտ խոսել, չկեղծել: Ոչ թե գեղեցիկ խոսել, այլ ճիշտ: Մենք մտածում ենք լեզուն գեղեցիկ պահելու, բայց չենք մտածում լեզուն կեղծիքից հեռու պահելու մասին: Թող հասարակ հայերը, մեր պետական այրերը, բարձր պաշտոններ զբաղեցնողները չկեղծեն մեր լեզուն, եւ Հայաստանը կծաղկի. պարզ, միջոցներ, հսկա ներդրումներ չպահանջող ուղի եմ ցույց տալիս…

Հավատում եմ մարդու մեջ մարդկայինի ու աստվածայինի հաղթանակին, ինչքան էլ ինձ հուսահատեցնեն Հայաստանից հեռացողները: Թեեւ… իմ համոզմամբՙ իսկական հայը միշտ Հայաստանում է, նա ուր էլ լինի, միշտ Հայաստանում է…

– Ձեր ամենանվիրական երեք ցանկությունները աշխարհին, մարդուն, երկրին:

– Աշխարհին մաղթում եմ սպառազինվելու փոխարեն զարգացնել տիեզերքի յուրացմանն ուղղված աշխատանքը, փնտրել այլ բանական էակների, որոնց գոյությանը հավատում եմ, գտնել նրանց, որպեսզի փարատվի այս Երկրի ծանր մենությունը:

Մեր երկրի՞ն… նախՙ զոհված ազատամարտիկների ընտանիքների յուրաքանչյուր անդամի ամեն ամիս նպաստ տրամադրել գոնե նախարարների աշխատավարձի չափով, որոշումը հենց այսպիսի տեքստով էլ կայացնել. դա կլինի գրեթե «քաղաքական» որոշում: Ծերերին այնքան թոշակ տալ, որ պահանջված ուտելիք, թոռնիկներին նվերներ կարողանան գնել: Մյուս ցանկությունների հնարավորությունները թողնում եմ ավելի վառ երեւակայություն ունեցողներին:

Ներեցե՛ք… մեկ ցանկություն եւսՙ ընտրությունների ֆոնին. կուզենայի, որ մեր երկրում օրենքը սահմաներ բաց, ոչ գաղտնի քվեարկություն, որպեսզի մեր հայրենիք-պետության բախտը որոշեն ուղղամիտ ու համարձակ մարդիկ, նրանք, ովքեր չեն վախենում իրենց տեսակետն արտահայտելուց:

Հարցազրույցը վարեց