ՏԻԳՐԱՆ ԵԿԱՎՅԱՆ, «France-Arme՛nie», juillet 2013, Ֆրանս. թարգմ. Պ. Ք.
Հայաստանի քարտեզի վրա Մեղրին կարծես մեկուսի կետ լինի երկրի ծայր հարավում: Երեւանից 376 կմ հեռու գտնվող քաղաքը երկրի ամենատաք վայրն է եւ փռված է Արաքսի մոտ, Իրանի դիմաց: Այդ չորային լեռնաշղթաների արանքում ժամանակն ասես կանգ է առել:
Նախիջեւանի եւ Արցախի միջեւ ընկած Զանգեզուրը հայ ազգայնականության ամրոց է: Այս լեռներում Դավիթ-Բեկը մարտնչել էր պարսիկների դեմ, իսկ Գարեգին Նժդեհը ապաստան էր գտել Հայաստանի կարճակյաց առաջին հանրապետության օրոք բոլշեւիկների դեմ պայքարելիս: Խորհրդայնացումից առաջ եւ հետո Բաքվի եւ Երեւանի վիճարկած հույժ ռազմավարական այս հողատարածքը այսօր ուշադրության կենտրոնում է Ադրբեջանի հետ տարածքների փոխանակման մեռելածին նախագծի հրապարակումից եւ Հայաստանի հարավը իրանցի ազերիների ոչխարների արոտավայր դարձնելու բանակցությունների ձեռնարկումից հետո:
Դեպի հարավ տանող դժվարին ճամփան
Երեւանից Մեղրի տանող ճանապարհը երկար է, փորձություններով լի եւ նույնիսկ վտանգավոր: Ցերեկային ժամերին բազմաթիվ իրանական բեռնատարներ բավական վտանգավոր ճամփորդություն են կատարում վատ եղանակի պայմաններում, արագ սլանալով անմխիթար վիճակում գտնվող ասֆալտի վրայով: Կարելի է հեշտությամբ պատկերացնել, թե այդ հոգնաբեկ վարորդներն ինչպես են հանգստանում ճամփեզրին թառած, պարսկերեն ճչացող անվանումներ կրող մի քանի սրճարաններում ու պարասրահներում: Սիսիանը, Շաքիի վեհատեսիլ ջրվեժը, Գորիսը, ապա Կապանը անցնելուց հետո Սյունիքում ճամփորդության վերջին փուլը, անկասկած, ամենազարմանալին է: Կապանից հարավ կանաչ անտառների միջով անցնող նոր մայրուղին ընտրելը լավ միջոց է խուսափելու իրանական բեռնատարներից, որոնք նախընտրում են նվազ թվով ոլորաններ ունեցող Քաջարանի ճանապարհը:
Մեղրիի ճանապարհի մոտ գտնվող Շիկահողի բնական արգելոցն ունի հեքիաթային տեսարան: Այնտեղ մուտք գործելը դժվար է, քանի որ գտնվում է 1660 մետր բարձրության վրա: Ջուրն այնտեղ հորդառատ է, իսկ կանաչի երանգներըՙ անսահմանորեն հարուստ: Հայաստանի բնապահպանները պաշտպանում են տեղանքը: Ուղին մեզ թվում է անվերջանալի: Ծառերը վաղուց իրենց տեղը զիջել են քարերին: Կիրճերի միջեւ ընկած վերջին վայրէջքը, որտեղ հորիզոնում առերեւույթ անկենդան լուսնային բնապատկերներ են տարածվում, ներշնչանքի աղբյուր է եղել բանաստեղծ Համո Սահյանի համար:
Վեհատեսիլ մաքրություն ունեցող այդ ընդարձակ տարածքը վայրի է եւ զերծ ամեն մի սահմանափակումից: Հեշտությամբ մոռանում ենք, թե տարածաշրջանը որքան է կտրատվել ու վերաձեւվել սղոցանման սահմանների պատճառով: Նաեւ դժվար է մտածել սարերի լռությունը քանիցս խախտած թնդանոթային որոտների մասին: Նախիջեւանը հեռու չէ. եթե հայկական ուժերը այն վերագրաված լինեին, Երեւանից Մեղրի հասնելը կտեւեր ընդամենը երկուսուկես ժամ:
Վայրէջքը շարունակվում է: Տեսնում ենք մի ամայացած գյուղ: Էլեկտրականություն չունեցող քարաշեն պարզ տներ, լքված եկեղեցի. մեղմ քամին է փչում լեռնային արոտավայր դարձած այս աներեւակայելի եւ մտահոգիչ տեղանքում: Ավելի ուշ ես կիմանամ, որ դա նախկին Շվանիձոր գյուղն է. որ գտնվում է մի քանի տասնյակ կիլոմետր հեռու:
Երեկոյան արեւը պակաս ագրեսիվ է, վխտացող օձերը գրեթե չեն երեւում, եւ առավել բախտավոր անցորդները հնարավորություն ունեն տեսնելու լեռնագագաթներին կանգնած մի քանի քարայծեր: Այս ճանապարհով անցնող ավտոմեքենաները հազվագյուտ են: Մինչ վայրէջքը շարունակվում է, պատրանք է հայտնվում, թե շուտով կհասնենք ծովին: Մոռանում ենք, որ հայոց երկրում ծով այլեւս գոյություն չունի: Արեւոտ ու զգայական Միջերկրական ծովի պատրանքը անհետանում է, երբ առջեւում երեւում է Արաքսի հովիտը: Փշալարերի հետեւում գետն է տանում իր ցեխոտ ջրերը: Փշալարերի այն կողմում Իրանի Իսլամական Հանրապետության մի մռայլ եւ ոչ այնքան տպավորիչ բնապատկեր է: Կապույտ մինարեթները մատնում են բեժ քարերով մի գյուղի առկայությունը, եւ մենք ջանում ենք լուսանկարել այն, թեեւ գիտենք սահմանի լուսանկարման արգելքի մասին: Ծովի բացակայության պայմաններում մեղմ լույս է անձրեւում: Մեղրին արդեն շատ մոտիկ է. դա կանաչ գոգահովիտ է չորային լեռների մեջտեղում:
Դրախտի անկյուն Իրանի սահմանի մոտ
Իրանական դրոշը ծածանվում է մյուս ափինՙ ռուս (կամ գուցե հա՞յ) զինվորների դիտաշտարակների դիմաց: Մեր առջեւ հառնում է մեկ ուրիշ Հայաստան: Վերեւից քաղաքին հսկող Մեղրիի հին ամրոցից (վերակառուցված է 18-րդ դարում) պարզ երեւում են եկեղեցիների գմբեթները, որոնք ինչ-որ չափով հիշեցնում են Իրանում գտնվող Նոր Ջուղայի գմբեթները: Տապի պատճառով առկա է Արեւելքի մի կանխազգացողություն: Կողմնորոշիչները խառնվում են. մենք Կովկասի սահմանագծին ենքՙ ռուսաց Հայաստանի եւ պարսից Հայաստանի միջեւ: Մերթ ընդ մերթ թվում է, թե Կիլիկիայի Քեսաբ գյուղում ենք: Քաղաքը կամ, ավելի շուտ, օազիսը սեյսմիկ տարածքի վրա է: Ծովի մակերեւույթից 600 մետր բարձրության վրա գտնվող բնակավայրը շռայլորեն փոխհատուցում է խոնջացած ճանապարհորդին: Անվանադիր գետի ջրերով ոռոգվող Մեղրին ունի բացառիկ արեւափայլք, տաք կլիմա, որը չափավորվում է մեղմ ձմեռներով: Այստեղ կարծես թե աճում է ամեն ինչ: Կիտրոնից, նարնջից, մանդարինից եւ ելակից հրաշալի մուրաբաներ են պատրաստում: Հայտնի են նաեւ կիվին եւ մանավանդ նուռը, որի համը գնահատվում է ամբողջ երկրում: Մոտ 5 հազար բնակիչ ունեցող Մեղրին նման է աղմուկից ու մոլեգնությունից հեռու քնած խաղաղ արվարձանի: Քաղաքի քարաշեն տներով փողոցներում մեծ թիվ են կազմում շիկահեր եւ բաց գույնի աչքերով երեխաները: Հայացքների անմեղությունը հաստատում է համաշխարհայնացումից զերծ մնացած եդեմական անկյան գաղափարը: Այդուհանդերձ «Լադաներն» աստիճանաբար անհետանում ենՙ իրենց տեղը զիջելով «Մերսեդեսներին»:
Նախկին ԽՍՀՄ սահմանի մոտ գտնվող Մեղրին եւ շրջանը երկար ժամանակ փակ էին օտարերկրացիների առջեւ: Խորհրդային քաղաքացիները պարտավոր էին իրենց բարեհուսությունը ցույց տալ այնտեղ ապրող բարեկամին կամ ազգականին այցելելու համար: Մեզ հյուրընկալող Միշա Ազարյանը խաղաղ ապրում է իր կյանքը: Միայն Աստծուն է հայտնի, թե 1990-ականների առաջին կեսի մութ տարիները որքան տառապանքներ են պատճառել նրան եւ յուրայիններին: Նա հիշում է ադրբեջանցի հայախոս գյուղացիներին, որոնք մինչեւ 1988 թվականը ապրում էին Մեղրիի բարձունքներում: «Նրանք ոչխարների հոտեր էին պահում եւ շատ զավակներ ունենում: Նման աճի պայմաններում նրանք կգրավեին Զանգեզուրը: Նրանք հապճեպորեն հեռացան: Իրենց հետ հակամարտություն չունեինք, բայց երբեք մտքներովս չէր անցել նրանց հետ խառնվել»: Նա անուշաբույր վարդերով երիզված իր պարտեզում կատարյալ տաշվածքով եւ ակնհայտորեն լավորակ փայտերի կույտ է սարքել: Հարցնում եմ, թե որտեղից են այդ փայտիկները:
– Այս փայտը Երեւան-Նախիջեւան-Բաքու նախկին երկաթուղագծից է: Պատերազմը սկսվելուց ի վեր ոչ մի գնացք չի անցնում այստեղով…
– Իսկ իրանցինե՞րը: Կապեր ունե՞ք նրանց հետ:
– Նրանք մեր մոտով չեն անցնում: Նրանց բեռնատարներն ուրիշ ճանապարհ են ընտրում: Սովորաբար ոչ մի իրանցի ոտք չի դնում Մեղրի: Իրանցիներն այստեղ լավ համբավ չունեն, սակայն պետք է խոստովանեմ, որ մենք նրանց շատ ենք պարտական: Ինչպե՞ս մոռանանք մութ տարիների ամենավատ պահին նրանց մեկնած ձեռքը. նրանք միակն էին, երբ այստեղ սով էր: Բոլոր սահմանները փակ էին: Ես դա չեմ կարող մոռանալ:
Միշան հուզված է: Գուցե պատճառը այն մի քանի բաժակ կոնյակն է, որ ինքը հրամցրեց նոր հիպպիական կերպարանքով երիտասարդ գերմանացի հյուրին, որը հեծանվով շրջում է Ասիայում: Նա ակնհայտորեն ուրախ է, որ կարող է մեզ հետ անկեղծ խոսել: Նրան լսելիս ջանում եմ պատկերացնել Հայաստանի նորագույն պատմության ամենածանր պահերին երկրային դրախտի այս անկյանը պատուհասած թշվառությունը:
Ճարտարապետական մեծաքանակ գանձեր
Աշխարհագրական մեկուսացվածության պատճառով Մեղրին ընդունում է սակավաթիվ զբոսաշրջիկների: Վերջիններս սովորաբար կանգ են առնում Գորիսում, որպեսզի իրենց ճամփան շարունակեն դեպի Արցախ: Միշան ինձ պատմում է իր հյուրերի մասին. նրանց մեծ մասը Երեւանում պաշտոնավարող արեւմուտքցի դիվանագետներ են, որոնք, անձնագրերում Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության այցագիր չունենալով, նախընտրում են այցելել Հայաստանի ծայրագույն հարավ: Այլ կարգի հաճախորդներ են ուսապարկերով Իրանում տեղաշարժվող փողազուրկ ճանապարհորդները: «Հայաստան հասնելուց հետո նրանք մտածում են միայն գարեջուր խմելու մասին», ժպտում է Միշան:
Սահմանադուռ լինելուց բացիՙ Մեղրին հայտնի է նաեւ ճարտարապետական գանձերով: 17-րդ դարում կառուցված Սուրբ Մարիամ Աստվածածին եկեղեցին քաղաքի կենտրոնում է, Սուրբ Սարգիս նախկին մենաստանը (նմանապես 17-րդ դար) իր շլացուցիչ որմնանկարներով հանդերձ գտնվում է կից հարթավայրում, որտեղ հին Մեղրին է կամ, ինչպես սովորաբար ասում են, Փոքր թաղը: Փայտաշեն պատշգամբներով հին քարե տների մեծամասնությունը կառուցված է 19-րդ դարում: Որոշ տներ վերականգնված են եւ ունեն փարթամ պարտեզներ: Սալմաստ գավառում ծնված գրող Րաֆֆին դեպի Թիֆլիս ճամփորդելիս որոշ ժամանակ դասավանդել է Սուրբ Սարգիս մենաստանում:
Կարճեւան. Մեղրի բարբառի որոնումներ
Հայաստանի մնացյալ մասից մեկուսացած Մեղրիի շրջանը յուրահատուկ է նաեւ իր բարբառով, որը տարբեր է Գորիսի ու Կապանի բարբառներից եւ նույնքան անմատչելի, որքան Մուսա լեռանը: Մեզ տալիս են Մեղրիի հյուսիս-արեւմուտքումՙ Ագարակի բարձունքին «թառած» Կարճեւան գյուղի անունը, որտեղ, ասում են, ոչ ոք չի խոսում սովորական հայերեն: Մինչեւ Երեւան ճանապարհը երկար է: Ի՞նչ փույթ. հարկավոր է այցելել: Փշալարերի երկայնքով անցնող Ագարակի ճանապարհին հանդիպում ենք հայկական բանակի մի գեր սպայի, որի ճակատից քրտինք է ծորում: «Արաքսում ձուկ որսալու համար ի՞նչ պետք է անել», հարցնում եմ ես: «Սահմանապահներից սովորական թույլտվություն ստանալը բավարար կլիներ», պատասխանում է նա: Դիմացի ափին իրանցի (կամ գուցե ազերի՞) գեղջուկները խաղաղ մշակում են իրենց հողակտորները:
– Այստեղ զինվորները շա՞տ են:
– Շատ-շատ: Ադրբեջանն այստեղից երկու քայլի վրա է:
– Ուզում եք ասելՙ Նախիջեւա՞նը:
– Այո: Պետք է այն ազատագրած լինեինք. դա կհեշտացներ մեր կյանքը:
– Դուք շփումներ ունե՞ք իրանցի սահմանապահների հետ: Ուզում եմ ասելՙ կա՞ արդյոք թմրադեղի խնդիր:
– Ոչ: Փառք Աստծո, այդ աղետը շրջանցել է մեզ: Թմրադեղերն անցնում են Ադրբեջանով եւ Թուրքիայով:
Դպրոցըՙ Հայաստան-սփյուռք կամուրջ
Խճաքարային ճանապարհով մի քանի կիլոմետր անցնում ենք չորային լանջով եւ հայտնաբերում սարերում ննջող մի գյուղ: Ամայի հրապարակի նստարանին նստած երկու ծերունիները մեզ ցույց են տալիս գյուղխորհուրդը, որտեղ դպրոցն է:
Պարապմունքների օր է: Երեք տասնյակ դպրոցականները եւ նրանց ուսուցիչները զարմացած են մեր անսպասելի ներխուժումից: Հայացքներն աշխույժ են, ուսուցչուհիներըՙ հմայիչ, բանավոր խոսքում բարբառի հետք անգամ չկա: Հարկ կլինի սպասել մանկավարժական կազմի համախմբմանը: Դպրոցը իրարանցման մեջ է: Կանխասահմանված մի անձնավորության սպասումով մենք զրուցում ենք հանգստի սենյակում: Անսպասելի հանգուցալուծում. երկարատեւ սպասումից հետո դուռը բացվում է, հայտնվում է նրբաճաշակ հագնված մի տիկին: «Դե, այդ ի՞նձ եք փնտրում», հարցնում է նախկին տնօրենուհի Մելինե Գեւորգյանը, որի 73 տարիները աննկատելի են: Մեղմ հայացքով եռանդուն կինը սրամտելով դիմում է ներկաներից յուրաքանչյուրին. «Տեսքս երիտասարդ է, այնպես չէ՞: Ոչ միայն սարերի օդը, այլեւ մեր լեզվի հանդեպ իմ սերն է ինձ պահում»: Հետո, իմանալով սենյակում մի «արեւմտահայի» ներկայության մասին, նա արտասանում է Միսաք Մեծարենցի բանաստեղծությունները (խոստովանելով արդի հայերենի այդ տարբերակի նկատմամբ իր հակումը) եւ ջերմ ձայնով երգում է «Կիլիկիան»: Ես փշաքաղվում եմՙ լսելով եւ տեսնելով նրա երգեցողությունը Արեւելյան Հայաստանի այս փոքրիկ ու հեռավոր անկյունում: «Գիտե՞ս, կարդացել եմ Շահնուր: Նրա «Նահանջը առանց երգի» վեպը մի գլուխգործոց է: Այն ընթերցելուց հետո ես հասկացա, թե ինչ էր նշանակում հայ լինել սփյուռքում», ասում է նա:
Եթե նկատի ունենանք գյուղի մտավորականների աշխուժությունն ու տաղանդը, նրանք իրենց լավ են զգում: Նրանք հպարտ են իրենց հողով. ժամանակին տեղացիները հանդիսավոր ընդունելություն էին ցույց տվել Գարեգին Նժդեհին դեպի Իրան նրա նահանջի պահին: Մենք կարող էինք մի ամբողջ շաբաթ մնալ նրանց կողքին: Ավա՜ղ, ուշ է. մենք պիտի վերադառնանք: Առկա է լուսանկարչական սարքի առջեւ վերջին անգամ կեցվածք ընդունելու, վերջին անգամ ժպտալու թախիծը: Մենք կրկին ճանապարհ ենք ընկնումՙ քարերն ունենալով իբրեւ ուղեկիցներ: Դեմքերիս ստացել ենք «քնքշանքի հարված»: Խորհում եմ շվեյցարացի գրող եւ մեծ ճանապարհորդ Նիկոլա Բուվյեի նշանավոր արտահայտության մասին. «Ոմանք կարծում են, թե իրենք են ճամփորդություն կատարում. իրականում ճամփորդությունն է, որ ստեղծում կամ քանդում է մեզ»:
Նկար 1. Արաքսը
Նկար 2. Մեղրի
Նկար 3. Շվանիձոր
Նկար 4. Սահման
Նկար 5. Կարճեւանում, կենտրոնում Մելինե Գեւորգյանն է:
