Նշխարներ մերձավոր սփյուռքից

Բաթումահայության հոգեւոր հանգրվանը

Օգոստոս, 2021 թվական: Մշակութային ծրագրով մեկնել էի Բաթում, որն իմ հիշողության մեջ դաջվել է դեռ մանուկ տարիներին, երբ առաջին անգամ՝ 1959 թվականին եղա այնտեղ: Գիտեի, որ Բաթումի հին ու կենտրոնական թաղամասերից մեկում հայկական եկեղեցի կա: Ցանկանում էի տեսնել եկեղեցին, զրուցել տեղի հոգեւորականների հետ, զգալ Բարձրյալի շունչը…

«Սուրբ Փրկիչ» եկեղեցին հայապահպանության խորհրդանիշ եւ հոգեւոր կենտրոն է բաթումահայերի համար: Նրանք այստեղ են գալիս ոչ միայն հոգեւոր սնունդ ստանալու, այլեւ ամուր պահելու կապը մայր հայրենիքի հետ: Պահպանվել են ավելի քան հարյուրամյա վաղեմության հայալեզու աղբյուրներ, որոնք վկայում են եկեղեցու հիմնադրման մասին: Կառուցվել է 1879 թվականինՏեր Կոստանդին Տեր-Ստեփանյան քահանայի ջանքերով: Եկեղեցին սկզբնական շրջանում եղել է փայտաշեն, սակայն շատ արագ քայքայվել է: 1887 թվականին նոր եկեղեցու կառուցման անհրաժեշտություն է առաջացել: Տեղի ծխական քահանա Կոստանդին Տեր-Ստեփանյանի ջանքերով հասարակությանը հայտնի անձինք ձեռնամուխ են եղել եկեղեցու կառուցման համար անհրաժեշտ դրամահավաքին, սակայն նյութական միջոցների անբավարարության պատճառով շինարարական աշխատանքներն իրականացվել են զգալի ընդհատումներով եւ տեւել գրեթե քառորդ դար:

1891-ի դրությամբ եկեղեցին կիսաշեն էր, իսկ 1898-ին շինարարությունը շարունակելու միակ հույսը բաքվաբնակ մեծահարուստ հայերի օժանդակությունն էր: Համապատասխան միջոցներ հայթայթելու նպատակով ծխատեր քահանա Մեսրոպ Մելյանը գործուղվել է Բաքու: Եկեղեցու շինարարությանը նյութական մեծ օժանդակություն է ցուցաբերել նաեւ հայտնի մեծահարուստ եւ ազգային բարերար Ալեքսանդր Մանթաշյանցը: Վերջապես, 1899 թվականին եկեղեցու շինարարությունը ավարտվել է, որի համար ծախսվել է շուրջ քսանհինգ հազար ռուբլի:

1900 թվականի դեկտեմբերի 12-ի թիվ 1330 կոնդակով Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Մկրտիչ Խրիմյանն իր օրհնությունն է տվել նորակառույց եկեղեցուն: Նույն թվականի դեկտեմբերի 17-ին եկեղեցու օծման արարողության կապակցությամբ հրավեր է ուղարկվել կաթողիկոսին:

Խորհրդային տարիներին Բաթումի «Սուրբ Փրկիչ» եկեղեցին 1923 թվականի ապրիլի 26-ին փակվել է: Այդ է վկայում պահպանված փաստաթուղթը. «…այսօր, ամսոյս 26-ին, առաւոտեան ժամի մօտաւորապէս 10-ին կառավարութիւնը կնքեց հայոց Ս. Փրկիչ եկեղեցին: Պատճառը խորհուրդիս անյայտ է»:

1930-1958 թվականներին եկեղեցին վերածվել է կինովարձույթի պահեստի: 1959 թվականին խորհրդային իշխանությունները ցանկացել են քաղաքի, այսպես կոչված, բարենորոգման նկատակներով քանդել եկեղեցին: Տեղի հայ բնակչությունը, սակայն, կազմակերպել է ստորագրահավաք եւ նամակ-դիմում հղել Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Վազգեն Առաջինին՝ խնդրելով միջամտել, որպեսզի դադարեցվի եկեղեցու քանդումը: Մայր Աթոռից Բաթում են ժամանել հոգեւորականներ Վահան եպիսկոպոս Քալանթարյանը եւ Հովհաննես սարկավագը՝ Սուրբ Էջմիածնի գրավոր խնդրանքը փոխացնելու Աջարիայի Գերագույն Խորհրդի նախագահ Ալեքսանդր Թխիլիաշվիլուն: Եկեղեցին փակվել է, իսկ քաղաքային իշխանությունները բավարարվել են եկեղեցու մետաղյա պարիսպները քանդելով: Եկեղեցին ետին պլանում թողնելով՝ նրա աջ ու ձախ կողմերում բարձրահարկ շենքեր են կառուցվել: Ավելի ուշ, 1959-1991 թվականներին, այն վերածվել է աստղադիտարանի:

1992 թվականի մարտի 3-ին քաղվարչության որոշմամբ եկեղեցու շենքը փոխանցվել է Աջարիայի հայերի «Վերածնունդ» բարեգործական միությանը: Նույն թվականից տեղի հայության նյութական միջոցներով սկսվել են եկեղեցու վերանորոգման աշխատանքները, որոնք ավելի լայն թափ են ստացել 1996-2000 թվականներին: Այնուհետեւ եկեղեցին վերաբացվել է ու վերսկսել իր ամբողջական գործունեությանը:

Բաթումի «Սուրբ Փրկիչ» հայկական եկեղեցին իր ակտիվ գործունեությունը դրսեւորել է Վիրահայոց թեմի առաջնորդ Տեր Վազգեն եպիսկոպոս Միրզախանյանի առաջնորդության առաջին իսկ տարիներին: 2007 թվականին բացվել է «Սուրբ Փրկիչ» եկեղեցուն կից «Սուրբ Մեսրոպ Մաշտոց» կիրակնօրյա դպրոցը:

2015 թվականին Վիրահայոց թեմի առաջնորդի ղեկավարությամբ Բաթումում իր գործունեությունն է սկսել «Ալեքսանդր Մանթաշյանց» կրթամշակութային եւ երիտասարդական կենտրոնը, որը նպաստում է ազգային մշակույթի զարգացմանն ու հայկական ինքնության պահպանմանը:

…Եկեղեցու ճակատագիրն էլ, ավա՜ղ, նման է ժողովրդի ճակատագրին: Աստծու տաճարը, սակայն, ավելի զորեղ է: Ու եթե բարբարոս ձեռքը նույնիսկ փորձում է ավերել որմերը, գմբեթից պոկել խաչը, եկեղեցին դարձնել կինովարձույթի պահեստ կամ աստղադիտարան, միեւնույնն է՝ անհնար է սպանել ոգին, որովհետեւ ոգի՜ն է հավերժականը, իսկ մնացյալն անցողիկ է…

…Խոհերով պարուրված մտնում եմ «Սուրբ Փրկիչ» հայկական եկեղեցի: Դիմում եմ մոմավաճառողուհուն` ցանկանալով իմանալ ո՞վ կա հոգեւորականներից:

-Տեր Արարատն է հոգեւոր հովիվը,- պատասխանում է մոմավաճառողուհին,- այս պահին տեղում չէ, վաղն այստեղ կլինի:

Որոշեցի հաջորդ օրը կրկին գնալ եկեղեցի ու հանդիպել Տեր Արարատին, որը Բաթումի «Սուրբ Փրկիչ» եկեղեցու, Աջարիայի, Գուրիայի եւ Իմերեթի հայության հոգեւոր հովիվն է:

Առավոտյան պատարագի կարգն իրականացնում էր հենց ինքը` Տեր Արարատը: Ի՜նչ լավ է, որ խնկաբույր պատարագից հետո խաղաղված հոգով կզրուցեմ նրա հետ:

Պատարագն ավարտվել էր: Մոմեր վառող մարդիկ հետզհետե դուրս էին գալիս եկեղեցուց: Ես մոտեցա Տեր Արարատին, ասացի՝ ուզում եմ մի քանի րոպե զրուցել:

-Սիրո՛վ, սիրո՛վ,- ասաց նա:

Մենք ծանոթացանք, մտերմացանք: Տեր Արարատին պատմեցի իմ գրական ու հյուպատոսական գործունեության մասին եւ նվիրեցի գրքերիցս մի քանիսը:

-Հաջորդ տարի Ձեզ կհրավիրենք Բաթում, կհյուրընկալվեք «Ալեքսանդր Մանթաշյանց» կենտրոնում, բաթումահայ աշակերտների համար հանդիպում կկազմակերպենք Ձեզ հետ,- առաջարկում է Տեր Արարատը: -Մենք շատ ենք կարեւորում հայ մտավորականի, մասնավորապես՝ գրողի խոսքը:

Սիրով ընդունեցի հրավերը՝ Բաթումում կրկին հանդիպելու ակնկալությամբ:

* * *

Մեկ տարի անց կրկին Բաթում եմ եկել: Նախապես  կապվել էի Տեր Արարատի հետ, տեղեկացրել նրան այցիս մասին:  Նա շատ ուրախ էր, որ պիտի իրականացնենք նախորդ տարվա՝ համաձայնեցված մեր մշակութային ծրագիրը:

Ծովափնյա ավտոկայանում դիմավորեց Տեր Արարատը: Տաք մի զգացողություն էր համակել ինձ:

-Պարոն Սիմոնյան, ձեզ համար լավ ծրագիր ենք պատրաստել,- ասաց նա: -Ըստ պայմանավորվածության, բաթումահայ դպրոցականների համար «Ալեքսանդր Մանթաշյանց» կրթամշակութային եւ երիտասարդական կենտրոնում նախատեսված է երկու հանդիպում: Ցանկանում ենք նրանց պատմեք ձեր ստեղծագործական ծրագրերի եւ ուղեւորությունների, մշակութային գործունեության, հրատարակած գրքերի եւ, անշուշտ, հայապահպանության կարեւորության մասին: Մենք այդ ձեւով ենք փորձում ապահովել նրանց կրթական մակարդակը, հայ պահել օտարության մեջ եւ փրկել ուծացումից:

Տեր Արարատի հետ զրույցն ավելի ոգեւորեց ինձ, մանավանդ, երբ խոսքը հայապահպանությանն է վերաբերում: Հասկացա, որ հրաշալի հոգեւորական լինելուց զատ նաեւ հայրենասեր հայորդի է: Այսօր մեզ օդի ու ջրի պես անհրաժեշտ է ամենուր սփռել հայապահպանության գաղափարը հայաբնակ բոլոր վայրերում, մանավանդ, երբ վտանգված է Հայաստանի ճակատագիրը, երբ անհայրենիք բարբարոսները թակում են մեր հայրենիքի դուռը, երբ իրեն քաղաքակիրթ հորջորջող աշխարհը խուլ է, համր ու կույր, նաեւ` անտարբեր մեր արնածոր ցավերի հանդեպ…

-Գնացե՛ք հանգստացե՛ք, երեկոյան կհանդիպենք եկեղեցում,- ասում է բարեկամս:

Երեկոյան, ըստ պայմանավորվածության գնում եմ եկեղեցի` հանդիպելու Տեր Արարատին: Այդ երեկո «Ալեքսանդր Մանթաշյանց» կենտրոնում պիտի խոսեի իմ անցած գրական ուղու, ճամփորդությունների, հյուպատոսական առաքելության ու հրատարակած գրքերիս մասին: Կենտրոնում, ուր պիտի տեղի ունենար հանդիպումը, հավաքվել էին դպրոցահասակ հայորդիներ ու նրանց ուսուցիչները: Նախ Տեր Արարատը «Հայր մեր»-ով սկսեց հանդիպումը, որից հետո ինձ հրավիրեց վարելու միջոցառումը: Մոտ մեկ ժամ տեւողությամբ հանդիպումը հետաքրքրության բազում պահեր պարգեւեց ներկաներին: Ինչպես խոստացել էի, իմ գործունեությունից զատ, խոսակցության առանցքային թեման հայրենասիրությունն էր, առանց որի անհնար է պահպանել ինքնությունը եւ գոյատեւումը: Հետո բազմաբնույթ հարցեր եղան, որոնց սիրով պատասխանեցի: Ուրախ էի, որ Տեր Արարատն իր հոգեւոր առաքելությունից զատ հայապահպան գործ է կատարում` համախմբելով տեղի հայությանը:

Մեկ ժամն արդեն լրացել էր: Մասնակիցներն ինձ հարցեր էին ուղղում, հետաքրքրվում, թե երբ եմ նորից այցելելու Բաթում:

Այդ օրը ավելի շատ հայրենասիրական ոգով բանաստեղծություններ կարդացի: Աշակերտներն իրենց հերթին կարդացին բանաստեղծություններ իմ գրքերից, որոնք նախապես ուղարկել էի Տեր Արարատին:

«Ալեքսանդր Մանթաշյանց» կենտրոնում թեւածում էր հայ խոսքը: Ես զգում էի, որ ներկաներին այստեղ էր բերել հայրենիքի հանդեպ կարոտը, հայ գրողի խոսքը լսելու ցանկությունը:

ԲԱԲԿԵՆ ՍԻՄՈՆՅԱՆ