Գրադարանումս ունեցած թանկ գրքերի շարքում է «Հայ արծաթագործ վարպետներ» աշխատությունը՝ հեղինակի՝ ուսումնասիրող եւ ազգագրագետ Հովսեփ Թոքաթի ընծայագրով: Թոքաթի՝ իր հայրերի ծննդավայր Քղիի պատմության, Հայոց մեծ եղեռնի տարիներին հայերի դիմակայության դրվագների, ներկայումս կիսավեր մեր վկայարանների՝ ճարտարապետական կառույցների նկարագրերով եւ լուսանկարչական արձանագրումներով կազմված «Ավերակ Քղին» աշխատասիրությունը ոչ միայն տուրք է իր արմատներին եւ կորսված հայրենիքին, այլ առաջին հերթին՝ լուրջ ներդրում հայագիտության եւ հայրենաճանաչության գործում: Թուրքիայից Ամերիկա անցած գործարար Հովսեփ Թոքաթն ընդգծում է իր ազգանվան իմաստը. հայրական կողմն ունեցել է Անպետյան (իր մեկնաբանմամբ՝ ինքնավար) ազգանունը: Ներկայիս Թուրքիայի տարածքում ապրող ժողովուրդներին իրենց ինքնությունից զրկելու եւս մի քայլ էր սեփական ազգանուններից հրաժարվելու եւ թրքահունչ անվանումներով կոչվելու պարտադրանքը: Հովսեփի հայրն ընտրել էր «Թոքաթ» ազգանունը, որ թարգմանաբար նշանակում է «ապտակ»: Հային հասցրած ապտակի, ստորացման հիշողությունը կրելու ծանրությունն այդ կերպ ուսելով՝ ասես պատգամել էր իր սերունդներին՝ չհաշտվել մոռացության հետ, չենթարկվել օտարների պարտադրանքին:
Հ. Թոքաթի «Հայ արծաթագործ վարպետներ» շքեղակազմ գրքի վերջաբանում կարդում ենք տողեր, որ կարելի է գնահատել ՝ իբրեւ հեղինակի կյանքի նշանաբան, գործելակերպի մղիչ. «Եթե տէր չկանգնինք մեր արժէքներուն, ապագային ոչինչ պիտի ունենանք»: Հայ վարպետների ստեղծած իրերի հավաքչությունն առաջին քայլն էր հայկական արծաթագործության խորն ուսումնասիրության՝ սկսած հնագույն ժամանակներից մինչեւ նորագույն պատմություն: Ուսումնասիրության համար գործածել է հայ եւ օտարազգի հեղինակների գիտական աշխատություններ, շրջագայել, գտել եւ զրուցել հին վարպետների հետ, իր գրառումներով մոռացությունից փրկել մեծանուն արհեստավոր-արվեստագետների անունները: Գիրքը համահավաք եւ, թերեւս, առավել ամբողջական ուսումնասիրությունն է հայոց արծաթագործության թեմայով:
Հ. Թոքաթն իր գործը համեստորեն անվանում է «փոքր» եւ այն նվիրում Եղեռնը վերապրած իր ծնողներին՝ Պետրոս Անպետյան-Թոքաթին եւ Օվսաննա Սարգսյան-Թոքաթին, որոնց հաջողվել էր կորստից փրկել հայկական արվեստի մի քանի աշխատանքներ: Այդ արծաթե իրերը՝ մատնոց, կնոջ գոտի, մորենական պապի (որ Քղիում կամուջ էր կառուցել) մի գործիք եւ գուցե էլի մի-երկու առարկա սիրելի էին դարձել Հովսեփի համար, եւ այդ սերը վերածվել էր լուրջ զբաղմունքի: «Այդ աշխատանքներն այսօր զիս կը մղեն հետազօտութեան,- սա մեջբերում է Հ. Թոքաթի խոսքից,- եւ կամքս կը զօրացնեն՝ ջանալ անմահ պահելու անուններն այն հրաշագործ վարպետներուն, որոնց տաղանդը բաւարար չեղաւ իրենց կեանքը փրկելու այդ դաժան օրերուն»: Խոստովանում է, որ արվեստաբան չլինելով հանդերձ, ինքն անկարող էր անտեսել արծաթագործության բնագավառում մեր ժողովրդի կատարած հրաշագործությունները, անկարող էր չհիանալ եւ չհպարտանալ դրանցով: Համոզված, որ արհեստն ու արվեստը պատկանում են ոչ միայն մի անձի կամ ժողովրդի, այլ համայն մարդկությանը, տեսել էր, սակայն, «թէ ինչպէս մեր յուշարձանները կը կործանուէին կամ կը ձեւափոխուէին, եւ նոյնիսկ փոքր ու նուրբ ձեռագործ աշխատանքներ կը հափշտակուէին հայուն ձեռքէն ու կը վերագրուէին օտարներուն, ահա այդ դառն իրականութիւններուն դիմաց չէի կրնար անտարբեր մնալ»: Թոքոաթն իր ուսումնասիրությամբ ցույց է տվել, ոնց ինքն է ասում, որ «հայը չէ միայն հալածուող ու լացող ժողովուրդ մը», որ հայը նույնիսկ իր ամենադաժան օրերին եղել է մտավորական եւ արհեստավոր, հնարող-կերտող, ուսանող-ուսուցանող:
Գիրքն սկսվում է հայ ժողովրդի պատմության համառոտ շարադրմամբ՝ կից ներկայացվող ժամանակաշրջանների արվեստի, մասնավորապես մետաղե, այդ թվում՝ արծաթե իրերի լուսանկարներով: Հեղինակն առանձին գլուխներով շարադրում է հայոց պատմությունը՝ սկսյալ հնագույն ժամանակներից՝ ընդգծելով, որ Հայաստանը քաղաքակրթության օրրաններից մեկն է: Պատմական Հայաստանի ընդհանուր նկարագրին հաջորդում են նախապատմական շրջանին եւ Ուրարտուին, Երվանդունիների եւ Արտաշեսյան հարստությանը, Արշակունիներին, քրիստոնեության ընդունմանը եւ գրերի գյուտին նվիրված գլուխները: Ապա հաջորդաբար խոսվում է Ավարայրի ճակատամարտի, արաբական տիրապետության շրջանի, Բագրատունիների թագավորության, սելջուկների տիրապետության, Կիլիկյան Հայոց թագավորության, 15-18-րդ դարերի Հայաստանի, եւ առավել մանրամասն՝ Օսմանյան տիրապետության ներքո հայ մշակութային կյանքի մասին: Ինչու՞ է պետք պատմական այս «էքսկուրսը»: Գրքի շարադրանքը երկու՝ հայերեն եւ անգլերեն լեզուներով է, եւ այն հասցեագրված է նաեւ օտարազգի ընթերցողին՝ ներկայացնելով հային ու Հայաստանը, նրա հարուստ մշակույթի բաղադրիներից մեկը՝ արծաթագործությունը:
Գրքում տեղադրված լուսանկարներում արվեստի նմուշներ են, որ ստեղծվել են մեծ վարպետների ձեռքով: Լուսանկարնեի դիտումն անգամ ընթերցող-դիտողի համար այնպիսի տպավորություն է ստեղծում, ասես թանգարանում գտնվի: Այդ առարկաների մի մասը պահպանվում է հայաստանյան թանգարաններում, մի զգալի մասն էլ հեղինակի անձնական հավաքածուից են: Դրանք ջրի արծաթե ըմպանակներ եւ ծխախոտի տուփեր են՝ Վանի համայնապատկերի գծագրումներով կամ այլ զարդապատկերներով, արծաթե գոտիներ են, սուլթանական դրամներ, շաքարի եւ անուշահոտի ամաններ, ծխամորճներ, մտրակներ, ապարանջաններ, մանյակներ, խաչեր, վզնոցներ, խնկամաններ, մյուռոնամաններ, մեղր ու կարագի ամաններ, մրգամաններ, թեյի քամոցներ, հմայակներ, քթախոտի տուփեր, բաղնիքի սանրեր եւ հերակալներ, ակնոցի տուփեր, նշանդրեքի մատանու տուփեր, գրիչներ, թանքամաններ, գինու բաժակներ, դաշույններ եւ այլն, եւ այլն, բոլորը՝ անձեռակերտ թվացող, երբեւէ չկրկնվող զարդանախշերով, փորագրություններվ, խորհրդապատկերներով: Գրքում նաեւ Սուրբգրքյան արծաթե կազմերի պատկերներ են՝ դարձյալ գեղարվեստի անկրկնելի գործեր, որ պահպանվում են թանգարաններում, Մատենադարանում: Գրքում խոսվում է ոսկերչության եւ արծաթագործության մեջ գործածված եղանակների մասին, տրվում են որոշ արծաթե իրերի մանրամասնված նկարագրեր, դրանց վարպետների մասին տեղեկություններ:
Հեղինակը ցավով պատմում է, որ իր պրպտումների ընթացքում հասկացել է՝ հայ արծաթագործության տիտաններից շատերի մասին կենսագրական գրեթե ոչինչ չի մնացել: Մեզ հասած անունները մակագրությունների ձեւով ենվարպետները հաճախ գոհացել են միայն իրենց անվան առաջին տառերն արտադրանքի վրա կնքելով: Իրեն հայտնի վարպետների կնիքների պատկերները եւս տեղ են գտել գրքում:
«Երբ իբր նիւթ ընտրեցի արծաթագործութիւնը, Վանը ինքնաբերաբար եւ առանձնապէս յառաջ եկաւ մտքիս մէջ, տրուած ըլլալով իր անզուգական ու հսկայ սատարը հայ արծաթագործական ժառանգին: Այս ժառանգի բաղկացուցիչ ու կարեւոր կեդրոններէն եղած են նաեւ Պոլիսը, Կեսարիան, Իզմիրը, Իզմիթը, Տրապիզոնը, Կարինը եւ Տիգրանակերտը,- գրում է Հ Թոքաթը:- Աշխատանքս կը վերաբերի գլխաւորաբար Վանի ու շրջակայքի հայկական արծաթագործական այն աւանդներուն, զորս վանեցի վարպետները ծաղկեցուցին Թուրքիոյ սահմաններէն անդին՝ 1915-ի դէպքերէն ետք»:
Հեղինակին հաջողվել է ցույց տալ, որ հայերը եղել են արհեստների եւ արվեստի տարածողներ, եւ ոչ միայն Օսմանյան կայսրության սահմաններում, այլ նաեւ Ռուսաստանում, Պարսկաստանում, Վրաստանում, համայն Եվրոպայում, Արաբական երկրներում, Հնդկաստանում, Միացյալ Նահանգներում: Այս երկրներում հայ արծաթագործ վարպետների ստեղծագործությունները ներկայացնելուն համընթաց՝ հեղինակն անվանացանկերով, հաճախ նաեւ անուն առ անուն հիշատակել է վարպետներին, իր հավաքած նյութերի սահմաններում՝ նկարագրելով նրանց անձն ու գործը, մանրամասներ՝ նրանց կյանքից: Դա աշխատությունը դարձնում է առավել համոզիչ, փաստերով հիմնավորված: Կենդանի պատումով արված նկարագրերը պատմության համար պահպանում են անձանց անուններ, որոնք արծաթագործական դպրոցներ են հիմնել, իրենց «ձեռագիրը» թողել, ունեցել աշակերտներ, որոնք հետագայում եւս երեւելի վարպետներ են դարձել: Մեկ-երկու նախադասությամբ մեջբերենք մի քանիսն այդ բնութագրումներից «Ստեփան Գազանճեան, ծնած Պոլիս, 1928-ին, ուսումը ստացած է Գումքափուի Հայ վարժարանը, ապա Կեդրոնական Ազգային Վարժարանը: Արծաթագործութիւնը սորված է հօրմէն՝ Լեւոն Գազանճեանէն: Լեւոն Գազանճեան ծնած է Տրապիզոն, 1881-ին: 1915-ի դէպքերէն վերապրած ընտանիքին միակ զաւակը: Լեւոն իր կագին արծաթագործութիւնը սորված է իր հոր՝ Խաչիկ Մատտեցի Սիմոնեանէն: Արծաթագործական բոլոր եղանակներուն մէջ հմուտ Սիմոնեան ընտանիքի վարպետները 1850-ական տարիներուն Օսմանեան Պալատին համար կը պատրաստէին նուրբ ճաշակով շարժական կրակարաններ, կաթսաներ եւ ամեն տեսակի պղինձէ եւ արոյրէ առարկաներ: Ստեփան Գազանճեանի գործարանը այսօր կը շարունակէ իր բեղուն աշխատանքը»: «Վարպետ Գրիգոր, որ համեստ եւ խորապէս հմուտ արուեստագէտ մըն է, հետաքրքրուած չէ տնային իրեր արտադրելով, այլ կը նախընտրէ պատրաստել հանրային բնոյթ ունեցող գործեր»: «Սարգիս Ուստա (Սամաթիացի) զինք կը կոչէին Խենթ Սարգիս: Արհեստանոցը իր սրբավայրն էր, իր գործի խենթն էր»: Եվ այսպես՝ բազում անուններ եւ պատմություններ, որ հեղինակը շարադրել է «Պոլսոյ վերջին հայ արծաթագործ վարպետները» գլխում: Բայց գրքի առավել ծավալուն բաժինը նվիրված է Վանա վարպետներին:
«Հայ արծաթագործ վարպետներ» գիրքն անհերքելի փաստագրություն – վկայաբանություն է մեր անցյալի, մեր նախնիների թողած ժառանգության եւ հակահարված է բոլոր այն կեղծարարությունների, որոնցով այդ ժառանգությունը վերագրվում է այլոց:
Հ. Թոքաթն իր հեղինակած եւ հրատարակած գրքերի վաճառքից ստացված հասույթն ընծայել է Հայաստանի սահմանամերձ բնակավայրերում գործող մանկավարժներին:
ՀԱՍՄԻԿ ՍԱՐԳՍՅԱՆ
Հ. Գ.- Հաշվի առնելով աշխարհի գիտական լուրջ հաստատությունների եւ հանրային հետաքրքրությունը «Հայ արծաթագործ վարպետներ» աշխատության հանդեպ՝ այն օրերս վերահրատարկվել է լրամշակումներով եւ այս անգամ՝ երեք լեզվով՝ հայերենով, թուրքերենով եւ անգլերենով:
