Հոգեւոր Հայաստանի կարոտով

Այսօր ապրում ենք առանց Հոգեւոր Հայաստանի եւ կարոտում նրան: Արդեն մի քանի տասնամյակ այս սիրո նահանջն զգալիորեն վտանգում է մեր գոյապահպանությունը: Գիտակցում ենք մեր պարտությունը ռազմի դաշտում, սակայն անհաղորդ ենք, լուռ ու անտարբեր հոգեւորի պարտություններին: Կարծում եմ՝ հայերիս վերջին ռազմական անհաջողությունների աքիլլեսյան գաշապարը ոչ միայն անբավարար զինվածությունն էր եւ, մանավանդ, ադրբեջանա-թուրքական, նրան սատարող ուժերի խմբակային ֆաշիզմը, այլեւ մեր հոգեղեն թուլակամությունը, ի բացառյալ երիտասարդ զինվորների, որոնք անանձնական, լուսավոր տեսլականով փորձեցին պաշտպանել հայրենիք ու ժողովուրդ՝ ի տարբերություն որոշ եսասեր զորավարների: Մեր հազարամյա պատմության մեջ Ավարայրն է ուսուցանող օրինակ, որտեղ պահպանեցինք մայրենի լեզուն, հավատք եւ ազգային ինքնությունը: Չմոռանանք Ավարայրը, նա այսօր էլ մեզ հետ է: Ավարայրի հոգեւոր դասերն ապրում են: Մենք ամեն օր Ավարայրում ենք ճակատագրի բերումով: Բանաստեղծն ասաց՝ «Նույն արճիճից են ձուլում, իմացիր, գնդակն ու տառը»: Վկայություններ կան, որ երկրորդ աշխարհամարտի ժամանակ հայ մարտիկները, մի պահ դադար առնելիս, խրամատներում Դերենիկ Դեմիրճյանի «Վարդանանքն» էին կարդում. գիրքը՝ գեղարվեստական-հոգեւոր մշակույթը կռվում էր եւ հաղթում:

Մեր թիկունքում բացառիկ հարուստ հոգեւոր մշակույթ կա՝ գիտություն, արվեստներ, գրականություն, որ պետականազուրկ դարերում ապահովեց հայ ժողովրդի գոյությունն ու շարունակելիութունը «Հայոց լեռներում, դժար լեռներում»: Մեր ավանդական թշնամիները ի վերջո պիտի հասկանան՝ հայ ժողովուրդը չի խոնարհվում, նա Արարատ է, որ բարձրաձայն ու հպարտորեն կանգնած է հավերժության մեջ: Այո՝ «Բարբարոսներ շատ կգան ու կանցնեն անհետ, արքայական խոսքը մեր կմնա հավետ»: Լեզուն, խոսքը, ասել է՝ Բանը, հոգեւոր մշակույթը: Դարերի հոլովույթում մեր արքաներն ու իշխանները գիտակցում էին մշակույթի կարեւորությունը եւ լուսավորիչ այրերին սիրեցին ու սատար եղան: Մովսես Խորենացին «Հայոց պատմություն» գրեց իշխան Սահակ Բագրատունու պատվերով, հավերժացրեց հայ անցյալն ու ներկան եւ շատ կարեւոր խորհուրդներ ասաց ապագայի մասին: Ներկայիս մեր ո՞ր մի իշխանը դաս առավ Բագրատունուց, ոչ ոք, ոչ ոք: Եվ մեր այս ծուլությունն ու անգիտությունը մի՞թե ողբերգություն չէ: Պատմության քառուղիներում մենք այլոց հող չնվաճեցինք, եղանք մեր աստվածատուր լեռներով ինքնաբավ, ուրիշ ազգ ու ցեղերի արյուն չթափեցինք՝ հակառակ նրանց, որ մեր վիրավոր արյան եւ հոգու մարդասիրությունն է, խաղաղություն, ստեղծարար աշխատանք երազեցինք, առաքինի, լուսավոր մի աշխարհ, որտեղ մարդս մարդուն ոչ թե գորշ գայլ է, այլ բարեկամ ու ընկեր, աշխարհին խոսք ուղղեցինք մեր բնույթին ներհատուկ հոգեղեն բառ ու բանով եւ… հաճախ, շատ հաճախ մնացինք միայնակ:

Ինձ չի տխրեցնում այս միայնությունը, կարեւոր է, որ դու լինես դու, ազգը լինի իր նման: Հավատում եմ, մի օր, թեկուզ հազար տարի հետո, մեր ժամանակն էլ կգա ու բարձրաձայն կերգի ի լուր մարդկության: Բայց որպեսզի դա իրականություն դառնա, անհրաժեշտ է յուրաքանչյուր ժամ հոգեւոր սերմեր ծաղկեցնել մեր գոյության դաշտում, ինչպես մեր նախնիք, որոնք սիրով եւ ոչ ատելությամբ հարաբերեցին աշխարհին, ոմանց պես չեղան գայլ ու վանդալ: Միտքը, հոգին, մարդասեր զգացմունքը մեր հզոր զենքերն են գոյության պայքարում, եւ սա, հավատացեք, երեւակայական դիտարկում չէ. վկա է հայոց պատմությունը, որից մենք այսօր, ցավոք սրտի, անհրաժեշտ դասեր չենք քաղում: Ընտանեկան պալատներ ենք կառուցում, երկնասլաց հյուրանոցներ, քանդելով, փոշիացնելով հայրենյաց տունը:

Արեւելահայ կողմում աշխարհի Հովհաննես Թումանյանը «Վերնատուն» ստեղծեց, որտեղ հավաքվում էր ժամանակի հայ գրողների ընտրանին: Ոմանք այս անունը պայմանավորեցին բանաստեղծի տան «վերին հարկով»: Հիմարություն: Այնինչ այստեղ զրուցում էին գրական, ազգային, հասարակական հարցերից՝ վերին, բարձրագահ գաղափարների տուն էր նախ եւ առաջ ու հիմնականում, Հոգեւոր Հայաստանի մի դպրոց: Վահան Տերյանը հանդես եկավ հրապարակային զեկուցումներով՝ «Հայ գրականության գալիք օրը» եւ «Հոգեւոր Հայաստան», որոնց նկատմամբ Թումանյանը դրսեւորեց հատուկ հետաքրքրություն: «Մեզ «Հոգեւոր Հայաստան» է պետք,- ասում էր Տերյանը,- որովհետեւ հաճախ մենք զրկվել ենք նյութական Հայաստանից, բայց չենք ոչնչացել՝ որովհետեւ անմեռ ենք պահել մեր լեզուն, մեր գիրն ու գրականությունը, մեր մշակույթը… Հայրենիք եւ հայ մշակույթ – սրանք անբաժանելի են, միմյանցով պայմանավորված»: Աշխարհի արեւմտա-հայ կողմում եւս Հոգեւոր Հայաստանի բուրավետ ծաղիկներ երեւացին՝ «Նավասարդ» եւ «Մեհյան» հրատարակությունները, Դանիել Վարուժանի, Հակոբ Սիրունու, Կոստան Զարյանի եւ այլ ստեղծագործ մտավորականների գործուն մասնակցությամբ: Հոգեւոր Հայաստանի անհրաժեշտության գիտակցությունը համասփյուռ բնույթ ուներ եւ մի զգալի չափով հակակշիռ եղավ Ցեղասպանությանը՝ ոչ միայն բարոյապես, այլեւ, գուցե ավելի, ցուցանեց ապրելու, յաթաղանի դեմ հոգեղենությամբ կռիվ տալու մեր ժողովրդի կամքը:

Երբ ետ ես նայում, տեսնում ես որքան փշոտ է հոգեւոր Հայաստանի անցած ճանապարհը, այն նման է մեր ժողովրդի ապրած կյանքին: 1937 թվական, մի խորհրդանշական տարի հայոց պատմության մատյանում, ինչպես եւ 1915-ը: Հոգեւոր Հայաստանի նորագույն իշխանը՝ Եղիշե Չարենցը, որ գալիս էր դարերից եւ գնում էր դեպի ապագան, երեւանյան բանտում ենթարկվեց կտտանքների ու մահացավ: Նրա տաղանդավոր սերնդակիցները գնդակահարվեցին կամ աքսորվեցին Սիբիր: Ով քծնանք արեց «ժողովուրդների հորը», ապրեց ու բարգավաճեց: «Աքիլլեսին Հոմերն երգեց, Ռուստամ Զալին՝ Ֆիրդուսին, ոսկեզօծվեց հազար փառքով Բոնապարտի փառքը սին», բայց դու, հայր, ուրիշ ես, բոլորից ճշմարիտ եւ հանճարեղ: Նաիրի Զարյանը սա ասաց շքեղաշուք Կրեմլում, կայսրության գրողների համագումարի ժամանակ, Ստալինի ներկայությամբ:

Այո, Հոգեւոր Հայաստանն անցնում էր փշերի միջով, որը շարունակվեց նաեւ այսպես կոչված ձնհալից հետո, համեմատաբար ազատ տասնամյակներում: Կայսրության գաղափարագար գեներալներն ավելի ստրկության կողմն էին, քան մտքի եւ հոգու ազատության, որի կրողը գլխավորապես ստեղծագործ մտավորականությունն էր: Ստրուկներին հեշտ է ղեկավարել եւ հանգիստ ու ապահով քնանալ, թաքուն թե բացահայտ ազատամիտներն են վտանգավոր ընդդիմադիր եւ թշնամի: Եվ ահա, խնդրեմ, կրեմլյան անբեկանելի որոշումներն ազատամիտ մամուլի ու ֆորմալիզմի մասին, որ սեւ-մութ ամպերով ծածկեց ամբողջ կայսրության երկինքը, որի ծիրում նաեւ Հայաստանն էր: Ըստ էության ազգային մշակույթների, նաեւ Հոգեւոր Հայաստանի դեմ ուղղված մի ահեղ շարժում՝ հանուն սոցռեալիզմի կեղծ ու պատիր գաղափարաբանության:

Բորիս Պաստեռնակին պաշտոնապես արգելվեց ստանալու իրեն շնորհված Նոբելյան մրցանակը: Տարբեր հանրապետություններից բազմաթիվ գրողներ, այդ թվում նաեւ ամենայն հայոց տիկին Սիլվան, նզովեցին մեծ գրողին: Երբ նա վախճանվեց, «Լիտերատուրնայա գազետայում» տպագրվեց ընդամենը մեկ տող. «Մահացել է Լիտֆոնդի անդամ Բորիս Պաստեռնակը»: Հայ որոշ գրական քննադատների ու արվեստաբանների համար ֆորմալիզմը դարձավ գեղարվեստական այս կամ այն աշխատանքը դագանակելու գործիք: Այդպես մերժվեցին շատ ստեղծագործություններ, եթե նույնիսկ ռեալիստական էին: Յաշա Խաչիկյանը դոկտոր դարձավ աբստրակցիոնիզմը մերժող իր ուսումնասիրությամբ, որտեղ չկար եւ ոչ մի աբստրակցիոնիստ նկարչի անուն ու գործ: Մարդը չգիտեր ինչ է աբստրակցիոնիզմը, նրա համար կուբիզմն ու սյուռեալիզմն էլ էին աբստրակցիոնիզմ, «գլուխն էր մտցրել գաղափարի մեջ եւ ոչ թե գաղափարը գլխի»՝ ինչպես կասեր Թումանյանը: Խորհրդային Միության երաժշտական դաշտի մեծ եռյակը՝ Շոստակովիչ, Պրոկոֆեւ, Արամ Խաչատրյան, հռչակվեցին ֆորմալիստներ: Այս տխուր մտայնությունն այսօր էլ իրեն երբեմն ի ցույց է անում, մենք, դեռեւս, լիովին ձերբազատված չենք փշոտ «տեսաբանությունից»: Վաղուց փշերը մաշեցնելու, ավելի ճիշտ՝ քոքահան անելու, միտք ու հոգով վերակառուցվելու ժամանակն է, սակայն մենք այստեղ եւս ծույլ ենք ու անհամարձակ, սպասում ենք ու սպասում, թե երբ կգա Գոդոն, իսկ նա չի գալիս, հետեւաբար մենք ենք մեր Աստվածը, եթե մենք մեզ չմաքրենք թունոտ փշերից, ուրիշ ոչ ոք մեզ չի փրկի: Կարող ենք փրկվել, քանզի, ինչպես ասացի, մշակութային գիտելիքն է մեր արյան մեջ շնչում դարեր շարունակ, ջրալի կաթում անգամ սերուցք դառնում եւ մեզ ապրելու շունչ ու շնչառություն տալիս:

Այսօր ունե՞նք հոգեւոր մշակույթ: Ինչ-որ չափով ունենք, Համո Սահյանի սերունդը վկա, որը կյանքից հեռացավ, սակայն մնաց: «Ինձ բացակա չդնեք» – ասաց նա հետնորդներին, բայց դնում ենք մեր կույր աչքով եւ կարճամտորեն, այժմ էլ որոնելով Թումանյան, Տերյան, Իսահակյան, Չարենց, Բակունց, Թոթովենց, Մահարի, եւ չգտնելով կարծում, թե մշակույթ չունենք, անցյալում է մնացել: Այնինչ մշակույթ երեւույթը տեւական ընթացք է, որ, բնականաբար, շարունակվում է ծովային մեծ թե փոքր ալեկոծումներով եւ տեղատվությամբ, մշտապես գալիս են նոր գրիչներ, կոմպոզիտորներ ու նկարիչներ եւ աստվածային շատ թե քիչ շնորհներով, ավելի կամ պակաս հաջողությամբ երգում մեր արժանապատիվ արյան երգերը, մեծավ մասամբ մտածական, զգացմունքային ու դրամատիկ: Մարտիրոս Սարյանով հայ կերպարվեստի դուռը չփակվեց, ինչպես նաեւ Չարենցը չկողպեց իր շքեղաշուք գրականության դուռն ու լուսամուտը գալիք երգասանների առջեւ եւ խորհուրդներ տվեց նրանց: Սա այնքան հասկանալի մշակութային իրողություն է, որ ոմանք չեն հասկանում:

Այսօր մեր լայն հասարակությունը գտնվո՞ւմ է իսկական մշակույթն արժեւորելու մի բավարար մակարդակի վրա. դժվարանում եմ «այո» ասել, ավելի շուտ՝ «ոչ»:

Արդեն քանի տասնամյակ մեր իշխանությունները, որ անկախություն, ազատություն, ժողովրդավարություն են հռչակել, գիտակցո՞ւմ են Հոգեւոր Հայաստանի դերն ու նշանակությունն ազգապահպանության գերագույն-գլխավոր ճանապարհին առնվազն գյուղատնտեսության կամ սպորտի կարեւորության մակարդակով… Երկրորդ աշխարհամարտի օրերին իմաստուն վարչապետ Չերչիլը կառավարության նիստում առաջարկություն արեց զգալապես ֆինանսավորել եւ ուժեղացնել Անգլիայի մշակութային դաշտը: Նիստին ներկա գեներալներից մեկը փորձեց առարկել. «Սըր, ախր պատերազմի մեջ ենք»: Եվ Չերչիլը պատասխանեց. «Մենք կռվում ենք հոգեւոր մշակույթով ու հանուն նրա»: Դաս ասաց: Ֆրանսիական բանակը որպեսզի գերմանական ռմբակոծությունից փրկի Արեւմուտքի մշակութային կենտրոն Փարիզի ճարտարապետությունը, գիտակցաբար նահանջեց, եւ թշնամին քաղաք մտավ առանց ռմբահարումների, Փարիզը պահպանվեց Ֆրանսիայի եւ մարդկության համար: Իհարկե, հայերիս հանգամանքն ուրիշ է, պիտի կռիվ տանք, որ ապրենք, մեզ ավելի դաս ու դպրոց է Անգլիայի վարչապետի բանաձեւումը՝ ոչ միայն զենք-զինամթերք, այլեւ, գուցե ավելի, Բանը՝ հոգեղենություն եւ մշակույթ: Սակայն անհնարին է շատերից չերչիլություն ակնկալել, նա մեկն է, բացառիկ, նրա խոսքին կարելի է միայն ականջալուր լինել, բայց ես, դու, նա, շատեր խուլ ենք, իսկ խլությունը հիվանդություն է, ինչ-որ տեղ հայ ազգային հիվանդություն: Հասկանալի է, հոգեւորի սերմերը մշակույթի նվիրյալներն են ցանում, պետությունն ու հասարակությունն էլ պարտավոր են ստեղծել ծաղկման պարարտ հող՝ որպեսզի բերքը առատ լինի: Իսկ մեր պետական այրերն այստեղ այնքան ծույլ են ու անտարբեր:

Չգիտեն ով ով է, նյութակա՞ն Հայաստան են ուզում, թե՞ հոգեւոր, Դելալյանի նման հիանալի կոմպոզիտորին մոռացել են, ընտիր գրող Վիգեն Խեչումյանը՝ մոռացության մեջ, Արմենակ Շահմուրադյանը մոռացված, Գոհար Գասպարյանի հանճարեղ ձայնը հազվադեպ է հնչում, բանջարեղենինը՝ ամեն օր, շատեր գտնվում են մութ ու խոնավ արխիվներում: Անվերջ ժպտում եք, պարոն Դումանյան, ինչի՞ վրա եք ժպտում, քիչ ժպտացեք՝ ծիծաղելի չլինելու համար ձեր ղեկավարած կրթությունն ու մշակույթը տխուր, ամպամած, կաթվածահար  վիճակում են:

Պատմում են, թե մշակույթի նախկին նախարարներից մեկն իր աշխատասենյակում արվեստագետների խորհրդակցության մի պահի, մեկ էլ աչքը գցում է Հովհաննես Չեքիջյանին. «Ներկայացեք,- դիմում է նրան,- ո՞վ եք»: Այստեղ էլ մեկնաբանությունն ավելորդ է:

Պատմություն չգիտենք: Ներկան չենք ճանաչում: Հասարակական բովանդակություն ունեցող որոշ երեւույթներում, ինչ-որ բան ապացուցելիս հեռանում ենք արժեքայնության բարձր չափանիշներից, ինչպես դա մեկ անգամ, մեկն էլ քիչ չէ, արեց Նիկոլ Փաշինյանը, մեջբերելով գավառամիտ լրագրող ու ոտանավորչի Իգնատ Մամյանին, որին անպատասխանատու եղա եւ իր գավառից բերեցի Երեւան՝ «Գրական թերթի» պատասխանատու քարտուղար: Իսկ նրա նախորդներից Կարեն Դեմիրճյանը Պարույր Սեւակ էր հիմնավորապես հիշատակում՝ ապացուցելու ներկայումս մեր կյանքի նորոգման անհրաժեշտությունը: Այսուամենայնիվ ես վարչապետ Փաշինյանի էական ցանկությունների ու մտահղացումների կողմնակիցն եմ, որոնց մի զգալի մասը, ցավոք սրտի, առ այսօր մնում է օդի մեջ, չի դառնում իրականություն, ոչ միայն իր, այլեւ հասարակական լայն խավերի անվճռականության պատճառով, ինչի մասին ասել եմ ոչ միայն ընկերներիս, այլեւ խոսել գրավոր տեքստերով, հատկապես նկատի առնելով նրա բազմիցս արտահայտած հորդորը՝ «Ժողովուրդ ջան, այսօր մեր մտածողությունն ու գիտակցությունը պիտի փոխել», եւ մատը դնում էր քունքին, ահա ինչը պետք է վերակառուցվի: Դա վերաբերեց միայն տնտեսական մեծ ու փոքր ասպարեզներին, բարոյական որոշ հարցերի, բայց ոչ նաեւ մշակութային քաղաքականությանը, որը նա եւ իր խայտաբղետ թիմն էր պարտավոր անել իբրեւ վերին դատավոր, ազգին ցույց տալու ինչպիսի Հայաստան ենք երազում մեր սիրասուն երեխաների համար՝ նյութակա՞ն, թե՞ հոգեւոր:

Չէր կարելի պատմական թղթե շերեփով կաթսայից հարիսա վերցնել: Ներկայումս չի կարելի թավշյա շերեփով մաքրել մեր ավգյան ախոռները: Հնարավոր չէ:

Ես չեմ անտեսում նյութի կարեւորությունը, գիտեմ, որ մարդկությունը բնականաբար նյութապաշտ է, մեծ մասամբ ապրում է հացիվ, «որտեղ հաց, այնտեղ կաց» կենցաղային «փիլիսոփայությամբ», բայց ցանկանում եմ տեսնել նրա եւ հոգեղենությունը մի բարձր մակարդակի վրա, զգալ, որ նա ոչ միայն կենդանի է, այլեւ HOMO SAPIENS՝ մարդ բանական ու հոգեղեն, որ ամեն ազգի ոսկեղեն թագն է:

Նկատել եմ, նույնիսկ ռազմատենչ, տոտալիտար պետություններն են ցանկանում իրենց երկրներում մշակույթ ունենալ՝ գրականություն, արվեստներ՝ դուրս չմնալու մարդկության ընդհանուր կուլտուրայից, որպեսզի աշխարհում վայրենի չհռչակվեն: Նման քաղաքականությունը որոշ դեպքերում դրական արդյունք տվել է, բայց, ի վերջո, մնացել իբրեւ մշակութային խաղ կամ կեղծ թատրոն: Բարեբախտաբար հայոց պետությունն այդպիսին չէր եւ հանդես բերեց ազգային նորօրյա մշակույթի ձեւավորման երբեմն բարձր, մեկ էլ ցածր ու ձեւական գիտակցություն: Այստեղ կարեւոր եղավ մեր առաջին հանրապետության դերակատարությունը՝ համալսարանների ու մշակութային մի քանի օջախների հիմնադրումով: Իսկ Ալեքսանդր Մյասնիկյանը, որ քաղաքական գործիչ էր եւ գրականագետ ու պատմաբան, ողբերգական հայրենասեր, իր վարչապետության կարճ ժամանակաշրջանում էստի համեցեք արեց արտերկրներում գտնվող մեր անվանի գրողներին ու արվեստագետների, որոնք սիրով անսացին նրա ձայնին ու եկան՝ գավառական Երեւանը դարձնելով մշակութային մայրաքաղաք: Արդեն նշեցի, գիտեք հետո ինչ պատահեց:

Հոգեւոր Հայաստանի հանդեպ կարոտը կարոտախտ չէ, հիվանդություն չէ բնավ, այլ առողջություն եւ լուսավոր հոգեվիճակ: Այսօր մենք այդ հոգեվիճակն ենք ապրում, կարոտում ենք ու կարոտում մեր հոգեւոր գենը, այստեղ եւս սիրում ենք մեզ եւ ցանկանում վերադառնալ մեր արմատներին, առանց դրանց հազիվ թե հայ ազգը, որքան էլ զտարյուն քրիստոնյա, գոյատեւի իր նման, Աստված մի արասցե դառնանք ուրիշ, թեկուզ եւ մեծանուն այլ մի ժողովուրդ:

Այժմ ես մտահոգ եմ, մի՞թե միայն ես, տեսնելով, թե ինչպիսի «մշակույթ» է շրջանառվում եւ գովազդվում յուրաքանչյուր օր ու ժամ: Ծամածռությունների «թատրոն», որը հասարակությանը ներկայացվում է իբրեւ «վիտամին», շատ շատերն էլ հորթային հրճվանքով են դա կուլ տալիս: Դերասացների դիմախաղն ու շարժումները՝ այլանդակություն: Բառն ու քերականությունը՝ օտարաշունչ: Բովանդակությունը՝ գետնաքարշ եւ անբովանդակ: Ռեստորանային երգիչ-երգչուհիների կլկլոցներ հեռուստաալիքներով ու համերգային դահլիճներում: Ներկայումս էլ երեւելի նկարիչներ ունենք, բայց այստեղ եւ միջազգային ցուցահանդեսներում հաճախ ի ցույց ենք դնում ոչ թե նրանց գործը, այլ մի ծուռումուռ «կերպարվեստ», ցանկանալով հանրության աչքին մոդայիկ լինել ու ետ չմնալ ժամանակակից որոշ, արդեն ավարտված զարգացումներից: Մի՞թե սա հոգեւոր շարժում է եւ նպատակ: Կարծում եմ՝ ոչ: (Այո, Արշիլ Գորկին եւ Գառզուն լավ են, շատ լավ, բայց մեր անձնագիրը միայն նրանք չեն, ուրիշներ էլ կան անձնագրից խոր ու բարձր իրենց հայեցի-միջազգային ծննդականով, անձնագիրը փոփոխական մի թուղթ է, իսկ ծննդականը՝ կայուն, անփոփոխ ու մշտական հիշողություն): Ճարտարապետությունը՝ հակաթամանյանական. նայիր նրա օպերային տաճարի հարեւանությամբ ֆշշացող «Հյուսիսային պողոտային», որն ազգային ճարտապապետություն չէ, ինչպես եւ ներկայիս շատ կառույցներ, այլ՝ շինարարություն: Ժամանակին Պարույր Սեւակը ցավով նկատեց՝ «այսօր ընդամենը շինարարություն ունենալ, ոչ ճարտարապետություն»: Աբովյան քաղաքում Բարգավաճը Էջմիածնից առավել ծանր ու շքեղ եկեղեցի է կառուցել իր անունով, սակայն այնտեղ չի զգացվում Աստծո շունչն ու շնչառությունը, ծաղկաձորյան Կեչառիսի փոքրիկ-համեստ տանն է Աստված ավելի ներկա: Հիմա էլ Բարգավաճը մտահղացել է Արագածի գագաթին կանգնեցնել Քրիստոսի ահռելի մեծության արձանը, որը, կարծում եմ, պետք է նման լինի իրեն եւ հիշեցնի իր բարգավաճությունը: Ո՛չ հարգելի ընկեր, քրիստոնեությունը շուկա ու բիզնես չէ, օրհներգ է ու օրհնություն: Տերն ու Նրա Որդին պետք է գտնվեն քո մեջ, քո հոգում, եթե այնտեղ հավատքի դատարկություն է, լոկ բիզ-բիզնես, դու նրանց օտար ես, հեռու-հեռավոր մի մարմին, նրանք քեզ, հասկացիր, չեն սիրում, ինչպե՞ս սիրեն անհոգի մարմինը, հնարավոր չէ:

Էլ ի՞նչ եւ ո՞ւմ տեսնեմ: Գրադարաններն ու գրախանութները դարձրինք առեւտրի սրահներ, սրճարան ու խաղատներ՝ դու ինձ տուր, ես՝ քեզ, ես քեզ տամ, դու՝ ինձ, չբացվեց եւ ոչ մի թանգարան: Պատմական ու այսօրական անարդարություն չէ՞ – «Մեկին հազար ձի ու ջորի, մեկին ոչ ուլ մի, ոչ մաքի»: Իսկական դրամա է՝ «Մարդ կա ելել է շալակն աշխարհի, մարդ կա աշխարհն է շալակած տանում»:

Գերմանիայի արտգործնախարար տիկին Անալենա Բաեռբոքը իր հարսանյաց հանդեսը կատարեց Բեռլինի սրճարաններից մեկում, մի տասնհինգ գործընկերների ու հարազատների մասնակցությամբ, ճաշացանկը՝ սրճարանային, բարեմաղթանքներ խոսեցին, տորթ չկար, մի բաժակ գինով շնորհավորեցին տիկնոջը եւ ուրախ հեռացան: (Եվրոպական կուլտուրա է): Իսկ մեր Բարգավաճը իր որդու հարսանիքին երկնաքեր տորթ ցուցադրեց, սեղանն էր առատ, դիմացն Արարատ, միայն օձի կաթն էր պակաս, խմիչքները հոսում էին վարար գետի պես, տարբեր երկրներից հազարավոր դոլարներով հրավիրված երգիչներ, պար ու երգ, խուռներամ հասարակություն, ծախսը՝ միլիոնից ավելի դոլար: Մեր նախկին եւ ներկա որոշ գահակալներ եւս իրենց հարսանիքն ու ծնունդը կատարում են նման բարբարոսությամբ, քերելով խժռում աղքատ երկրի, աղքատ ժողովրդի կյանքը: (Հակակուլտուրա է, խելագարություն, հայկական վիրուս): Այսպիսի բարոյականությամբ, բութ միտք-զգացմունքներով այսօր հնարավո՞ր է Հոգեւոր Հայաստանի մի բավարար մթնոլորտ ու գիտակցություն ունենալ: Ահա թե ինչու կարոտում ենք նրան: Ե՞րբ ես լիարժեք ետ գալու, թե՞ մեզ լքել ես վերջնականորեն…

(Այս պահին ուրախությամբ տեղեկացա, որ Գլենդելում կառուցվում է հայկական մշակութային թանգարան՝ ամերիկացիներին ու աշխարհին ի ցույց դնելու հայոց հոգեղենությունը: Սա շատ գովելի նախագիծ է, դրսի ուծացման դեմ հայ մտավորականության պայքարի մի արտահայտություն: Շնորհակալություն, Սփյուռք, նաեւ ձեզ՝ հայ Լիբանան ու Ֆրանսիա: Այսօր մայր հայրենիքում եւս հայ ոգուն օտարանալու, ուծացման նշաններ են երեւում որոշ օտար լեզուների դերի բարձրացմամբ, օրինակ, արդեն հաճախակի են հնչում «Հելոու» ու «պրիվետ»՝ «բարեւի» փոխարեն, «գուդ բայ»՝ ի հակադրություն «ցտեսությունի», նույնիսկ թրքալեզու բառեր, ուշք-մտքներդ որտե՞ղ է, հայ լեզվի պետական եւ նույնպես պետական բարձրագույն որակավորման կոմիտեներ: Մենք չենք փորձում դրանց ընդդիմանալ, հակառակը՝ օտարամուտ «կրթական-լուսավորչական» քայլերով նպաստում ենք դառնալու «համաշխարհային ազգ»: Սա ծուռ հայելի է, աչքի հիվանդություն, ուղեղային մորմոք):

«Հայաստան ասելիս այտերս այրվում են, Հայաստան ասելիս ծնկներս ծալվում են» – խոսեց Համո Սահյանը:

Այժմ չենք խոնարհվում մեր հայրենիքի առջեւ, մի՞թե նրանից էլ ենք նահանջել, ոնց հոգեւոր մշակույթից, մեր հասարակությունն այլասերվե՞լ է… Այսքանից հետո ինչպե՞ս նայենք Արարատին, ասացեք, ինչպե՞ս, ներիր մեղավորներիս, Արարատ աստված:

ՆՈՐԱՅՐ ԱԴԱԼՅԱՆ

2022 թ.