Խոսքի եւ մամուլի ազատությունը ժողովրդավարության կարեւորագույն ասպեկտներից են: Նրանց մակարդակը սահմանում է հասարակության ընդհանուր ազատության մակարդակը եւ հնարավորություն տալիս ոչ միայն տեղեկացված մնալու, այլեւ երկրի որոշումներին մասնակցելու եւ ձայն ունենալու:
Դեկտեմբերի առաջին երկու շաբաթների ընթացքում «Երիտասարդ լրագրողները հանուն ժողովրդավարության» սեմինարի ընթացքում մենք պատկերացում կազմեցինք Հայաստանում լրագրության վիճակի մասին: Այժմ, երբ մենք ունենք այս գիտելիքները, կարող ենք փորձել համեմատել լրագրությունը Հայաստանում եւ Գերմանիայում: Այսպիսով, ինչպե՞ս է աշխատում լրագրությունը Հայաստանում: Ո՞ր լրատվամիջոցն է կարեւոր: Որտե՞ղ կարող են խնդիրներ լինել: Որքանո՞վ է զարգացած մամուլի եւ խոսքի ազատությունը: Ո՞ր հաստատությունները կարող են օգնել բարելավել իրավիճակը:
Հայաստանում հիմնական լրատվամիջոցը հեռուստատեսությունն է, եւ քանի որ ալիքները պաշտոնական արտոնագրի կարիք ունեն, դրանցից շատերը իշխանամետ են կամ նույնիսկ վերահսկվում են իշխանության կողմից: Մինչ առցանց մեդիան ավելի ու ավելի մեծ ազդեցություն է ստանում, տպագիր թերթերը կորցնում են իրենց նշանակությունը, թեեւ 2009 թվականին Հայաստանում գրանցված էր 747 թերթ: Ընդհանուր առմամբ կան ինը լրատվական գործակալություններ, որոնք հավաքում են տեղեկատվություն այս բոլոր թերթերի համար: Պաշտոնապես դրանցից միայն մեկն է պատկանում պետությանը` «Արմենպրես»-ը: Մնացած ութը ֆինանսավորվում են մասնավոր կերպով: Այնուամենայնիվ, նրանք չեն կարող լիովին անկախ լինել, քանի որ նրանց գոյությունը կախված է հովանավորներից: Հետեւաբար նրանց հոդվածները միշտ լինելու են որոշակի կարծիքի եւ տեսակետի օգտին:
Գերմանիայում հեռուստատեսությունը փաստացի կորցնում է իր նշանակությունը: 50-ն անց մարդիկ դեռ շատ են հեռուստացույց դիտում, բայց 14-29 տարեկան բնակչությունը կորցնում է հետաքրքրությունը հեռուստացույցի նկատմամբ: 2014-2021 թվականներին հեռուստացույցի դիտման ժամանակը օրական 124 րոպեից նվազել է մինչեւ 62 րոպե: Բացի այդ, ժամանակի ավելի քան 50%-ը գերմանացիներն անցկացնում են հեռուստացույցի առջեւ՝ դիտելով հանրային հեռարձակումներ, որոնք ֆինանսավորվում են հեռարձակման վճարներից, ինչը նշանակում է, որ դրանք անկախ են կառավարությունից: Այնուամենայնիվ, Գերմանիայում լրատվամիջոցների մեծ մասը դեռ կենտրոնացված է, քանի որ լուրերի մեծ մասը գալիս է DPA-ից (Գերմանական մամուլի գործակալություն):
Ինչպես Հայաստանում, այնպես էլ Գերմանիայում առցանց մեդիան ազդեցություն է ձեռք բերում, իսկ տպագիր մամուլը կորցնում է իր նշանակությունը: Գերմանիայում ավանդական տպագիր թերթերի մեծ մասն ունի առցանց տարբերակ, սակայն կան նաեւ թերթեր, որոնք պարզապես գոյություն ունեն միայն առցանց տարբերակով՝ կայքի կամ սոցիալական ցանցերում էջերի տեսքով, օրինակ՝ Instagram-ում:
Եթե Հայաստանում ամենաշատ օգտագործվող սոցիալական մեդիայի հարթակը Facebook-ն է, ապա Գերմանիայում դա WhatsApp-ն է, որին հաջորդում են Facebook-ը եւ Instagram-ը: Facebook-ը դեռեւս մեծ տարածում ունի ավագ սերնդի շրջանակում, բայց հատկապես դեռահասներն այլեւս չեն օգտվում դրանից: Ուստի շատերն օգտագործում են Instagram-ը որպես տեղեկատվության եւ նորությունների աղբյուր: Թեեւ ավագ սերունդը կարող է սա համարել որպես խնդիր, այն նաեւ ունի իր առավելությունները, ինչպիսիք են նորությունների արագ եւ հեշտ հասանելիությունը: Սակայն կեղծ լուրերի վտանգը չպետք է թերագնահատվի: Թեեւ ոմանք կարող են պարզապես կատակի մաս լինել, ոմանք կարող են հանգեցնել ատելության եւ կարծրատիպերի դրսեւորման: Դրանք կարող են ռազմավարորեն օգտագործվել ծայրահեղական հայացքներ ունեցող որոշ մարդկանց կողմից՝ ատելություն կամ վախ տարածելու, մարդկանց իրենց վտանգավոր կարծիքների շուրջ գրավելու նպատակով: Այս թեմայում կարեւոր է նաեւ տվյալների գաղտնիության պաշտպանությունը: Շատ երիտասարդներ հնարավոր է չգիտեն, թե ինչ վտանգ է ներկայացնում համացանցում չափից շատ անձնական ինֆորմացիայով կիսվելը: Հետեւաբար սոցիալական մեդիայի իրազեկ օգտագործումը եւ փաստերի ստուգման հնարավորությունը պարտադիր է սոցիալական մեդիայի համար եւ պետք է ուսուցանվի երիտասարդներին:
Սոցիալական մեդիայի դրական ազդեցության բավականին կարեւոր օրինակ է Հայաստանում 2018 թվականի հեղափոխությունը: Տեսանյութերի եւ տեղեկատվության արագ փոխանակման միջոցով Facebook-ն օգտագործվում էր մարդկանց մոբիլիզացնելու, բողոքի ցույցեր կազմակերպելու, իրենց իրավունքները եւ կարծիքները պաշտպանելու նպատակով: Եվ ընդամենը վեց օր հետո ցուցարարները հասան իրենց նպատակին, եւ նախկին վարչապետ Սերժ Սարգսյանը ստիպված եղավ հրաժարական տալ: Նրան փոխարինեց Նիկոլ Փաշինյանը, որ մինչ այսօր այս պաշտոնում է: Նա դեռ օգտագործում է Facebook-ը պաշտոնական քաղաքական հայտարարությունների համար:
Թեեւ 2018-ի հեղափոխությունը շատ բան փոխեց, հայաստանյան մամուլը դեռ շատ խնդիրներ ունի լուծելու:
Գերմանիայում սոցիալական մեդիան օգտագործվում է նաեւ առաջիկա բողոքի ցույցերի մասին տեղեկությունների փոխանակման համար: Սոցիալական մեդիայի միջոցով մարդիկ կարող են կապ հաստատել միմյանց հետ եւ ինչ-որ բան փոխել միասին:
«Լրագրողներ առանց սահմանների» ՀԿ-ի մամուլի ազատության ինդեքսում Հայաստանը զբաղեցնում է 51-րդ տեղը, իսկ Գերմանիան՝ 16-րդը: Սա կարող է շատ վատ թվալ Հայաստանի համար, բայց եթե համեմատեք Հայաստանի հարեւան երկրների հետ, ինչպիսիք են Ադրբեջանը (154-րդ տեղ) կամ Թուրքիան (149-րդ տեղ), ապա դա բավականին լավ ցուցանիշ է: Այստեղ նաեւ հարկ է նշել, որ Հայաստանը շատ ավելի քիչ ժամանակ է ունեցել անկախ լրատվական դաշտ ստեղծելու համար, քան Գերմանիան: Մինչ Գերմանիան կարողացել է զրոյից սկսել 1945 թվականից, Հայաստանի համար առաջին քայլերը սկսվել են 1991 թվականին՝ Խորհրդային Միությունից անկախանալուց հետո:
1991 թվականին Հակոբ Ավետիքյանի կողմից «Ազգ» թերթի (անգլ. Nation ) հիմնադրմամբ Հայաստանը անկախություն ձեռք բերելուց հետո սկսեց դանդաղորեն վերակառուցել իր լրատվական դաշտը: Գերմանիայում առաջին արտոնագիրը տրվել է «Frankfurter Rundschau»-ին 1945 թվականին՝ ամերիկյան ռազմական վարչակազմի կողմից:
Գերմանական մամուլի շատ կարեւոր մարմին է Գերմանական Մամուլի Խորհուրդը, որը անկախ է եւ կանոններ է սահմանում պրոֆեսիոնալ լրագրության համար. Օրինակ՝ աղբյուրներ նշելու, եթե տեղեկատվությունը ճիշտ չի եղել, վերաշարադրելու, մամուլն ու գովազդն առանձնացնելու եւ այլնի վերաբերյալ: Խորհուրդը նաեւ պաշտպանում է լրագրողներին, փորձում բարելավել ու պահպանել խոսքի եւ մամուլի ազատությունը: Սա հանգեցնում է ավելի անկախ լուրերի լուսաբանմանը եւ լրագրողների անվտանգությանը:
Խորհուրդը կարելի է համեմատել Հայաստանի ժուռնալիստների Միության (ՀԺՄ) հետ: Սաթիկ Սեյրանյանի ղեկավարությամբ նրանք նաեւ աշխատում են լրատվամիջոցների անկախության եւ խոսքի ազատության իրավունքի պաշտպանության ու բարձրացման ուղղությամբ: Բայց քանի որ նրանք դեմ են արտահայտվում Փաշինյանի իշխանությանը, քննադատաբար են ընկալվում եւ այնքան ազդեցություն չունեն, որքան Գերմանական Մամուլի Խորհուրդը:
Թեեւ խոսքի եւ մամուլի ազատությունը ամրագրված է Հայաստանի սահմանադրությամբ, իրականությունը երբեմն տարբերվում է: 2008թ. նախագահական ընտրությունների ժամանակ սահմանափակվել է լուրերի լուսաբանումը: Ուստի հրապարակվում էին միայն կառավարության պաշտոնական լուրերը: Ի հավելումն, 20-օրյա արտակարգ դրության ընթացքում բազմաթիվ հարձակումներ եւ սպառնալիքներ են եղել լրագրողների նկատմամբ: Լրագրողների վրա հարձակումների թիվը մինչ այսօր նվազել է, բայց այնուամենայնիվ դա կարող է բավականին վտանգավոր աշխատանք լինել:
Ի վերջո, դուք կարող եք տեսնել, որ նույնիսկ եթե Հայաստանում լրագրությունն ու մամուլն այնքան էլ անկախ եւ ազատ չեն, որքան Գերմանիայում, շատ փոփոխություններ են տեղի ունեցել: Հայաստանի ժուռնալիստների Միության նման հասարակական կազմակերպությունները կարող են մեծ փոփոխություն կատարել ապագայում: Նայելով այն փաստին, որ Հայաստանը շատ ավելի ուշ սկսեց կառուցել իր անկախ լրատվական դաշտը, նրանք բավականին լավ աշխատանք են կատարել: Բացի այդ, Գերմանիայում մամուլը լիովին ազատ կամ ժողովրդավարական չէ. ի վերջո, մամուլը միշտ ստեղծվելու է մարդկանց կողմից, որոնք ունեն իրենց կարծիքն ու տեսակետը, որը չեն կարող չընդգրկել:
ՍԻՐԻ ՖԻԴՈՐԱ, ԷԼԻԶԱԲԵԹ
ՖՐԵՅՀԱՐԹ, ԱՆՆԱ ՇՈՐԵՐ
Թարգմանություն անգլերենից
