Լույս է տեսել Սմբատ Բյուրատի կենսագրական վեպը

Նոյեմբերի 3-ին Ե. Չարենցի անվ. գրականության եւ արվեստի թանգարանում (ԳԱԹ) կայացավ գրող, պատմավիպասան, Հայոց ցեղասպանության նահատակ Սմբատ Բյուրատի «Լեռնականին յուշատետրը» գրքի (Երեւան, «Գրական հայրենիք» ՓԲԸ-«Հայաստան» հրատ., 2023) շնորհանդեսը: Գրքում ամփոփված են ութ մասից բաղկացած հուշագրության Ա, Բ եւ Գ (թերի) մասերը (մնացած մասերը, ցավոք, չեն պահպանվել): Այն հրատարակվել է հեղինակի ժառանգների օժանդակությամբ:

Գրքի կազմող, ԳԱԹ աշխատակից Հասմիկ Հախվերդյանը ներկայացրեց գրքի հետ աշխատանքի մանրամասները, բնութագրեց հեղինակի պատկերած ուրույն աշխարհը, ոճն ու օգտագործած դյութական, սահուն լեզուն, ինչպես նաեւ արեւմտահայերենի դերն ու արժեքը մեր օրերում:

ԳԱԹ տնօրեն, բ.գ.թ. Վահագն Սարգսյանն իր խոսքում նշեց. «Ապրելով մեր պատմության ճակատագրական ժամանակահատվածում՝ Բյուրատը գրական այն սերնդի ներկայացուցիչն էր, որ բերեց նոր աշխարհայացք, հայ գրական ավանդների հետ համերաշխեց եվրոպական ավանդները եւ ստեղծեց նոր, մեծ գրականություն: «Լեռնականին յուշատետրը» ըստ էության Սմբատ Բյուրատի կենսագրությունն է, ափսոս, որ պահպանվել են դրա միայն երեք մասերը՝ մանկությունից մինչեւ 1880-ական թվականները: Մնացած գլուխները չեն պահպանվել, դրանց բովանդակության ցանկը գրքում զետեղված է ձեռագիր ձեւով, բայց մենք հույս ունենք, որ ինչ-որ տեղից լույս աշխարհ կգան այդ ձեռագրերը՝ մանավանդ, որ դրանք գրված են հոյակապ գեղարվեստական լեզվով եւ ձեւով: Այս ստեղծագործությունը լրացնում է մեր ինքնակենսագրական վեպերի շարքը: Գրքի բոլոր գործող անձինք կենդանի, տիպական կերպարներ են, Բյուրատը մի քանի շտրիխով կարողանում է բնութագրել մարդկանց, ու այդ ամենի մեջ կարելի է տեսնել Զեյթունի կենցաղը, մարդկանց կյանքն ու մտահոգությունները, ջարդերի տագնապը: Նա գեղեցիկ ձեւով է ներկայացրել իր աշխարհայացքի ձեւավորման ընթացքը»: ԳԱԹ տնօրենը հույս հայտնեց, որ մի օր հայ ընթերցողն իր գրադարակներում կունենա Բյուրատի պահպանված ողջ գրական ժառանգությունը:

Սմբատ Բյուրատի անվան #125 դպրոցի սաները ներկայացրին Բյուրատի կյանքի ու գործունեության վերաբերյալ բեմականացված հատվածներ՝ հոգեհմա ասմունքով, երգով ու պարով հուզելով ներկաներին:

Հայաստանի պատմության թանգարանի ազգագրության բաժնի վարիչ Արտակ Ասատրյանը բարձր գնահատեց այս հուշագրության նշանակությունը հայ ազգագրության համար՝ որպես սկզբնաղբյուր. «Բյուրատի աշխատանքը բացառիկ է, քանի որ հուշագրությունը պարունակում է հազվագյուտ տեղեկություններ Զեյթունի եւ Հայաստանի զանազան՝ քաղաքական եւ այլ բնույթի անցքերի մասին: Բյուրատը ոչ թե որպես ուսումնասիրող հավաքել է ազգագրական նյութ, այլ հենց ինքն է եղել ազգային մշակույթի տիպիկ կրող: Լինելով բացառիկ ուսյալ մարդ՝ նա այս գիրքը գրել է կատարյալ համակարգված, գեղեցիկ ու պարզ լեզվով»:

Սմբատ Բյուրատի ամերիկաբնակ թոռնորդին` Հայկ Բյուրատը տեսակապով պատմեց իրենց ընտանիքի մասին, խոսեց ԳԱԹ-ի հետ իրենց 25-ամյա համագործակցության մասին, ինչի արդյունքում լույս աշխարհ են եկել Սմբատ եւ Վաղինակ Բյուրատների բազում ստեղծագործություններ:

Արձակագիր Նելլի Շահնազարյանը նշեց, որ այսպիսի ազգային բնույթի գործի հրատարակությունը եւ հանրահռչակումը այսօրվա պայմաններում տեղին երեւույթ է, որն անպայման իր ազդեցությունը կունենա մատաղ սերնդի վրա: Նա մաղթեց լինել ուժեղ, ինչպիսին ինքը՝ Սմբատ Բյուրատն է եղել եւ ի հեճուկս ամեն ինչի՝ արձանագրել հաղթանակներ:

Իր ամփոփիչ խոսքում գրքի պատասխանատու խմբագիր, բանասեր Միհրան Մինասյանը հույս հայտնեց, որ առաջիկայում լույս կտեսնեն Սմբատ Բյուրատի անտիպ կամ թերթերի մեջ մնացած այլ գործեր: Նրա խոսքերով՝ Բյուրատը որպես հուշագիր կարողացել է անկեղծ լինել իր անձի եւ գրականության հետ, տալ դեպքերը ամենայն հարազատությամբ՝ ինչպես եղել են, չի ընկել չափազանցությունների գիրկը: Բյուրատը չի սեւեռվել միայն իր կենսագրության վրա, այլեւ ներկայացրել է տարածաշրջանի, ժամանակաշրջանի պատմությունը, եւ այս իմաստով Բյուրատի գիրքը կարեւոր աղբյուր է Զեյթուն քաղաքի, նրա բնակիչների կյանքի, ավանդույթների ու եկեղեցական արարողությունների, ինչպես նաեւ Երուսաղեմի պատրիարքարանի ու Ժառանգավորաց վարժարանի պատմագրության համար: Նա նշեց, որ հեղինակն այս գիրքը սկսել է գրի առնել 1893 թ.ին՝ Հալեպի բանտում եւ այն զուտ արեւմտահայերենով գրված առաջին նմուշներից մեկն է. «մեկ գրողի մոռացված գործն է, որ այսօր այսքան բարձր ենք գնահատում, սակայն ասեմ, որ ունենք այսպիսի հարյուրավոր մոռացված գործեր, ուստի ցանկալի է, որ ԳԱԹ-ը եւ մյուս հաստատություններն առիթ ու հարմար պայմաններ ունենան, որպեսզի դրանք լույսի բերեն ու այդպիսով հարստացնեն մեր կյանքն ու մշակույթը»:

Անցյալ տարի՝ Սմբատ Բյուրատի 160-ամյակի միջոցառումների շրջանակներում Գրականության եւ արվեստի թանգարանը մեծ գրողի ժառանգների օժանդակությամբ հրատարակեց նրա «Բանաստեղծութիւններ եւ պոեմներ» երկերի ժողովածուն, որում ամփոփված էին հեղինակի անտիպ եւ մամուլից հավաքված չափածո ստեղծագործությունները: 2021 թ. տարեվերջին ԱՄՆ-ում «Բիւրատ մշակութային հիմնարկ» կազմակերպության նախաձեռնությամբ լույս տեսավ Բյուրատի ստեղծագործությունների անգլերեն թարգմանությունների առաջին հատորը: Իսկ Բյուրատի՝ մինչեւ 1930-ական թթ. հրատարակված գիրքերը թվայնացված են եւ հասանելի Հայաստանի ազգային գրադարանի թվային շտեմարանում:

ԱՇՈՏ ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ