…Եվ երբ արեւը բարձրացավ երկինք,
Եվ մենք լույսի տակ իրարու գտանք-
Մեռելների պես սփրթնած էինք,
Չէինք հավատում, որ ապրում ենք, կանք.
Անխոս հայացքով իրար թաղեցինք,
Իրար հոգու մեջ գերեզման մտանք…
Եղիշե Չարենց «Դանթեական առասպել»
Ռուբեն Գրիգորյանի «Իմ որդին գնում է պատերազմ» գրքի վերնագիրը արդեն գիրք է, որը առաջին պահին վախենում ես բացել… բայց այնքան ձգողական բան կա նրա վերնագրի ու ափաչափ ծավալի մեջ, որ ակամայից մատներդ սկսում են դողդողալով բացել առաջին էջը… Թվում է, թե ձեռքդ վերցրել ես մի շատ վտանգավոր նռնակ, որը շփումից ուր որ է կպայթի ափիդ մեջ, իսկ որ պիտի պայթի, դա հուշում է նաեւ շապիկը… կապույտն ու սեւը զգուշացնում են, աղաղակում…
Բայց միեւնույն է, տագնապով ու թրթիռով բացում ես գիրքը… մարդը ունի վախին հակառակ գնալու, դեպի վտանգավորը նետվելու խենթություն… այդպես է արարված մարդը…
Իսկ այս գիրքը իսկապես սկսվում է ոչ միայն վերնագրից ու շապիկից… Զինվորական հագուստներով, սպառազինված զինվորի մի ոտքը հողի վրա է. նա քայլում է… Առջեւում երկինքն է, որը շապիկի վրա ավելի մեծ տեղ է զբաղեցնում, քան հողը: Մեջքով դեպի մեզ քայլող զինվորը գնում է պատերազմ, գնում է կռվելու հողի համար, բայց հողը վերջանում է, եւ առջեւում երկինքն է… Մի փոքրիկ կտոր հողի համար կռվում դատարկվում է հողը, ու լցվում է երկինքը…
Շապիկի զինվորը ազգություն չունի, ոչ մի նշան չկա, թե որ բանակի զինվոր է… Նա բոլոր ժամանակների ԶԻՆՎՈՐԻ արքետիպն է, որ գնում է պատերազմ հանուն հողի: Նա այլեւս ոչինչ ու ոչ ոք չունի, բացի հողից, նա պատերազմի աստծո որդին է… Հայրը պատերազմն է, մայրը՝ հողը… իսկ երկինքը՝ հավերժությունը… Իսկ ու՞ր մնաց կյանքը… Պատերազմը կյանք չի սիրում: Շապիկը եւ վերնագիրը ամբողջ խորությամբ շնչում են էզոթերիկայի ու սիմվոլիզմի փիլիսոփայությամբ… գաղտնագիտության եւ խորհրդապաշտության…
Հենց դրանով է այս փոքրիկ գրքի արժեքը մեծանում՝ բարձրանալով ու հասնելով համամարդկային եւ համաժամանակյա տարածություններ…
Գրքի սյուժեն, ինչպես կասեր մեծ լոռեցին, աչքի լույսի պես պարզ է ու աչքի լույսի պես բարդ: Խոսքը պատերազմի մասին է… մարդաստեղծ ու մարդակուլ ամենահրեշավոր ու «բերանն արնոտ» գազանի մասին: Սա պարզն է, բայց կա նաեւ բարդը… «Մի օր պատերազմը եկավ մեր հայրենիք: Եվ մենք բոլորս գնացինք պատերազմելու: Բայց միգուցե ո՞չ բոլորը: Պատերազմ էր, եւ ոչ ոք չէր ուզում մեռնել: Բայց բոլորը ուզում էին հաղթել: Բայց միգուցե ո՞չ բոլորը»: Այս դիլեման, որ տարակուսանք չէ՝ ծնված պատերազմի մասին անգիտությունից, այլ խոր հասունություն է, գիտակցություն՝ ծնված ամեն ինչ տեսած ու ամեն ինչ հասկացած մարդու մտքի ու սրտի գրչից, մեր վերջին երեսուն տարվա պատմության այլաբանությունն է: Զարմանում ես. մի՞թե այսքան պարզ ու հակիրճ է մեր դրամատիկ ու ողբերգական ժամանակի քրոնիկան:
2021 թվականի դեկտեմբերին 11-ին՝ ծննդյան օրը, Մոսկվայում տեղի ունեցավ ժամանակակից գրող, Մոսկվայի հայկական եւ ժողովուրդների մշակույթների թանգարանի հիմնադիր Ռուբեն Գրիգորյանի «Իմ որդին գնում է պատերազմ» գրքի շնորհանդեսը: Ներկա էին գրողներ, գրաքննադատներ, պարզապես ընթերցասեր մարդիկ, որոնք շատ բարձր գնահատեցին այս խորախորհուրդ գիրքը: «Արտ Վոլխոնկա» հրատարակության գլխավոր խմբագիր Նատալյա Սոլոմադինան իր խոսքի սկզբում ասաց՝ այս գիրքը սիրո մասին է, այն սիրո գիրք է: «Կարդալ այս գիրքը եւ մնալ նույնը, մնալ անտարբեր, հավանաբար չի ստացվի»: Իսկապես, իրավացի է հրապարակախոսը: Ռուբեն Գրիգորյանի համար 44-օրյա պատերազմը՝ իր տարածքային ու մարդկային կորուստներով եւ մեր պարտությամբ տխուր առիթ էր՝ խորհելու, թե ինչո՞ւ տեղի ունեցավ այդ ողբերգությունը: Սակայն այդ գլոբալ խնդրի մասին դատողությունները վերացական կլինեին, եթե գրողը ցույց չտար, թե ինչպես է պատերազմը մտնում ամեն տուն եւ ավերում տունը ներսից ու դրսից: Պատերազմի ողբերգությունը, նրա մահաբեր շունչը տեսանելի, լսելի ու շոշափելի է յուրաքանչյուր էջում, գրողի մատը անընդհատ արյունահոսող վերքի վրա է, բայց դա չունի զուտ պատերազմի լոկալացման նպատակ: Որքան էլ որ սահմռկեցուցիչ լինեն պատերազմի տեսարանները, պատերազմը միայն զենքերի աղմուկը եւ անգամ մեռնող զինվորները չեն:
Պատերազմն ունի իր սքանչելի պոեզիան, իր ոգեղենությունը, առանց որի դեռ ոչ մի պատերազմում հաղթանակ չեն տարել: Թվով ու զենքով գերակշռող թշնամու առաջ կանգնած էր հայ զորական ուժը՝ իր ոգով, իր՝ կամավոր կռվի դաշտ մեկնող զինվորի խենթ-խիզախությամբ, եւ այդ զինվորին հաղթել չի լինի, եթե նա կռվի միայն իր թշնամու դեմ…
Պատերազմների անփառունակ պատմությունը ունի իր մութ ու առեղծվածային կողմերը… եւ միշտ անհայտն ավելի շատ է, քան հայտնին… Պատերազմում անհայտի որոնումն է այս փոքրիկ գրքույկը:
Գրող Մարկ Արենը, կիսելով գրքից ստացած իր տպավորությունը, հետաքրքրական մի հարցադրում է անում՝ մեջբերելով հայ գրողներից մեկի միտքը. «Երբ մորս հանձնեցի հողին, հողը դարձավ ավելի մայրենի»: Գրողը հարց է տալիս՝ իսկ ի՞նչ է զգում մարդ, երբ իր երեխային է հանձնում հողին, ինչպիսի՞ն է դառնում հողը: Պատասխանը Ռուբեն Գրիգորյանի գիրքն է՝ առանց ամպագոռգոռ խոսքերի եւ առանց հուզական զեղումների:
Փոքրիկ ու արագ ընթերցվող-վերջացող էջերի մեջ անպարագիր խտություն ու խորություն կա… բայց դա կարծես բավական չէ, հեղինակը մտածել է եւս մի ոճական ձեւավորման հնարք. այդ խտության միջից դուրս բերելով ամենախիտը՝ կրկնել է առանձին էջերով, մուգ ֆոնի վրա, շեղատառ, կարգախոսի ու պատգամի պես: Դա, ինչպես ընդունված է արվեստի եւ գրականության մեջ կոչել, ասելիքի քվինտէսենցիան է, գերխտացումը կամ խտանյութը:
Հեղինակը իր գիրքը համարում է մի սովորական ու ամենահասարակ քաղաքացու մտորումներ սեփական երկրի մասին, «ով, չնայած կյանքի ամենադաժան փորձություններին, ուզում է մնալ որպես այդպիսին»: Ահա եւս մի փոքրիկ միտք- գլուխգործոց: Առահասարակ, այս գրքի ո՛ր հատվածը, ո՛ր պարբերությունն ուզում ես վերցրու, այն միշտ խորքից բարձրացող է, ավարտուն եւ ամբողջական:
Ընդամենը մի փոքրիկ պարբերության մեջ է տեղի ունենում այն փոթորիկը, որը հետո պարզում է ու հստակ երեւակում մոր եւ հոր զգացողությունները զավակի հանդեպ: Այդ զգացողությունների, դրանց նմանությունների ու տարբերությունների մասին հոգեբանական հաստափոր գրքեր են գրվել, գիտական թեզեր պաշտպանվել, բայց Ռ. Գրիգորյանը այն խտացնում է երկու-երեք կարճ նախադասության մեջ. «Ժամանակն անցնում էր: Երեխայի հետ զբաղվում էր իհարկե նրա մայրը: Նրա աչքերում ես միշտ սեր եւ քնքշություն էի նկատում, երբեմն՝ դյուրագրգռություն, նույնիսկ՝ չարություն: Բայց նրա համբերությունն ու սերը անսահման էին»: Իսկ հայրը ուրիշ է… նա սկզբում գուցե ոչինչ էլ չի զգում իր նորածին երեխայի հանդեպ, բայց երբ առաջին անգամ գրկում է ու զգում նրա փոքրիկ մարմնի ջերմությունը, մի սուր վախ է ապրում, որը գալիս է պատասխանատվության զգացումից. «Ոչ ոք չէր կարող ասել առաջինը վա՞խը, թե պատասխանատվությունը հայտնվեց իմ մեջ, սակայն փաստ է, որ այս փոքրիկ արարածի կյանքի եւ անվտանգության համար սարսափելի պատասխանատվության զգացում ունեի»:
Իսկապես, պետք է որ սարսափելի բան լինի հայրական սիրո բաղադրության թանձրույթը՝ պատասխանատվությունը: Թող ներեն ինձ մայրերը, բայց դրա առաջ անգամ մայրական սերն ու բնազդներն են աղոտանում: Ու պետք է խոստովանել, որ այս գրքի ուժը նաեւ նրա մեջ է, որ հեղինակը ասես բոլոր հայրերի անունից խոստովանում է այն, ինչի մասին հայրերը չեն կարողանում բարձրաձայնել եւ մնում են չհասկացված: Հայրական զգացմունքների փոթորկուն խառնարանում երբեմն դժվար է կողմնորոշվել, թե որ զգացումն է դոմինանտը: Հայրերն այնքան անզոր են դա արտահայտելու մեջ: Ռուբեն Գրիգորյանը դա անում է բոլորի փոխարեն ու բոլորի համար: Ու չի վախենում հայրական սիրո անկեղծության խտությունը բացել այսպես. «Տղաս մեծանում էր եւ հասունանում… Նա ինձնից ավելի լավն էր, եւ ես սկսեցի սիրել նրան: Չգիտեմ, չեմ կարող ճշգրիտ ասել, թե հատկապես ե՞րբ հայտնվեց այդ զգացմունքը, բայց համոզված եմ՝ դա հենց այն ժամանակ էր, երբ ես նկատեցի, որ նա ինձ նման էր»: Հայրական էգոիզմի սքանչելի հրավառություն, բնական, անկեղծ, անթաքույց… Եվ այն ժամանակ, երբ հայրը արդեն սկսեց նաեւ սիրել որդուն, այդ սերը «միայն ավելի ուժեղացրեց վախն ու պատասխանատվությունը նրա նկատմամբ»:
Այդ պատասխանատվության անմեկնելի զգացումը քառասունչորսօրյա պատերազմում տնից հանեց շատ հայրերի ու տարավ պատերազմի դաշտ, անհայտ ու անհույս ուղղություններով, բայց դեպի այնտեղ, որտեղ կռվում էին որդիները…
«Հայրենի հողի գինը ճիշտ այնքան է, որքան որ արժե նրա վրա ապրող մարդկանց կյանքերը»,- բանաձեւում է հեղինակը՝ դուրս բերելու համար այն դաժան ճշմարտությունը, որ քառասունչորսօրյա պատերազմում երկուսն էլ՝ հողը եւ մարդկային կյանքը, գին չունեցան…
Հայրը համաձայն է, որ որդիների պարտքն է կանգնել թշնամու առաջ եւ պաշտպանել հայրենիքը: Բայց բազմաթիվ անհայտների պատասխանների որոնումների մեջ հոր սիրտը կրծում է եւս մեկը. «Իսկ ո՞րն է մեր՝ հայրերիս պարտքը: Մեր պարտքն է պահել ու պաշտպանել մեր զավակներին: Այդպիսին է ծնվել մեր հոգին, այդպիսին է մեր էությունը»: Մի փոքր անց հայրը արդեն խոստովանում է. որդին տնից դուրս է եկել վաղ առավոտյան, եւ եթե ինքը իմանար, չէր թողնի նրան պատերազմ մեկնել: Իսկ եթե արդեն տեղի է ունեցել ամենասոսկալին, որդին մեկնել է պատերազմ, ուրեմն պետք է գնալ նրա հետեւից, գնալ ոչ թե վախկոտի պես նրան հետ բերելու, այլ նրա հետ կռվելու: «Ես պիտի ճանապարհ ընկնեի: Այսուհետ իմ տեղը նրա կողքին էր»:
Խաղաղ բնակչության համար թերեւս պատերազմը սկսվում է զինկոմիսարիատից, բայց զարմանալի նրբանկատությամբ գրողը արձանագրում է. «Հիշողությանս մեջ մեխվել է պաշտոնյաների հանգիստ տեսքն ու պահվածքը: Կարծես չկար պատերազմ, եւ ամեն օրը չէր խլում մեր որդիների կյանքերը: Նրանց սրտում կարծես չկար տագնապի հանգիստ չտվող մի զգացողություն, որ պատերազմ է սկսվել»: Եվ հանկարծ նա հասկացավ ավելին. չկար եւ չէր եղել լուրջ, շատ լուրջ, պաշտոնական եւ ամենալուրջ հրամանը. «Վե՛ր կաց, ժողովո՛ւրդ, մեր երկրում պատերազմ է»:
Այսպե՞ս է սկսվում պատերազմը. ոչ, այսպես է սկսվում պարտությունը…
Ընդամենը մի Կալաշնիկովի ինքնաձիգ եւ մեկ պահեստային փամփշտակալ ունեցող զինվորը գնում է կռվելու ԱԹՍ-ների եւ «Բայրաքթարների» դեմ… բայց, միեւնույն է, ոչ ոք չի կարող կանգնեցնել որդու հետքերով գնացող հորը. «Մեր գործն ազնիվ էր, արդար, եւ մեր ոգին հնարավոր չէր կոտրել»:
Գրողը հնչեցնում է լուրջ ահազանգ՝ հիմա՝ 21-րդ դարում, վերանայել պատերազմի մասին մեր կարծրատիպերը, մեր միֆերը: Ի՜նչ հանցավոր ինքնախաբեություն է ապավինել ոգուն. «Ուժ եւ ոգի է ինձ հիմա պետք, ուժ եւ ոգի է պետք բոլորիս»,- մտածում է հայրը: Բայց մեր ոգին հնարավոր չէր կոտրել, երբ սուրը կռվում էր սրի դեմ, զենքը՝ զենքի դեմ, երբ Կալաշնիկովը կռվում էր Կալաշնիկովի դեմ եւ ոչ թե էլեկտրամագնիսային ալիքներով ղեկավարվող ԱԹՍ-ի… ոչ թե զարմանալ ու մտածել՝ ինչպես պաշտպանվել դրանցից՝ ասելով՝ այդ ինչպե՞ս է, որ մենք չենք իմացել եւ չենք պատրաստվել ժամանակին… իսկ գիշերային լուսավորության համար վառել ոչ թե ծառի ճյուղեր, այլ մարտկոցներով լապտերներ:
Այս գրքույկի էջերում տեսանելի են պատերազմի բոլոր արհավիրքները ու դրանց մեջ նաեւ երեխաները… պատերազմի երեխաները… Ահա փոքրիկ աղջնակը՝ այնքան իրական, վառ ու գունագեղ մի կերպար, ինչպիսին իր «գունեղ գյուղն էր»: Արդեն երեսուն տարի այդ անհանգիստ կողմերում կարծես երեխաներն արդեն սովորած պիտի լինեին զինվորական համազգեստով մարդկանց ներկայությանը: Այո, բայց ի՞նչ անեին երեխաներն իրենց վախի հետ. «Նա շվարած բարձրացրեց իր գեղեցիկ աչքերը եւ ուշադիր նայեց ինձ վրա: Նրա աչքերում վախ կար… Ես շտապեցի ժպտալ նրան»: Բայց պատերազմի ժպիտը դեմքի դաժան ծամածռություն պիտի լիներ, ուրիշ ոչինչ, եւ երեխան պիտի վախենար նաեւ այդ ժպիտից. «Ես ուզում էի, շատ էի ուզում, որպեսզի նա իմանա, որ ես եւ շատ-շատերը, որոնց վիճակվել է տղամարդ ծնվել այս հողի վրա, հիմա այստեղ են, որպեսզի պաշտպանեն իրենց ժողովրդին եւ իրենց փոքրիկներին»:
Սակայն հաջորդ էջում կրկին կարգախոս-տագնապ է՝ սեւ շրջանակի մեջ. «Պատերազմը շատ դանդաղ վերածվում էր ուղղակի զանգվածային սպանության: Սակայն ո՞ր պատերազմը միշտ էլ այդպիսին չէր եղել»:
Փոքրիկ էջերի փոթորիկի մեջ կարելի է գտնել ամեն ինչ, այստեղ ապրում է սերը, հավատը, կյանքը, հույսը, հիասթափությունը, ամեն ինչ միաժամանակ: Ռումբերի աղմուկի, հակառակորդի եւ յուրայինների դիերի մղձավանջի մեջ հերոսը տեսնում է վաղ աշնան գույները, երկար ու հասած խաղողի ողկույզները, ու հենց պատերազմի դաշտում, հընթացս ծնվում է գեղարվեստական պատկերավոր խոսքի մի փոքրիկ գլուխգործոց. «Ողկույզները կախվել էին, ինչպես գեղեցիկ աղջիկներ, որոնք սպասում էին իրենց ժամանակին, երբ նրանց վրա վերջապես պատշաճ ուշադրություն կդարձնեն»:
Անցնելով դանթեական դժոխքի միջով` հերոսը հասունանում է. դա մի անկազմակերպ կռիվ էր՝ հույսը դրած Աստծո եւ մեր տղաների քաջության ոգու վրա: Տեսնելով փոքրաթիվ ջոկատը՝ առանց խոստացված գնդացիրների եւ հակատանկային հրանոթների, նույնիսկ առանց ռադիոկապի, օրեր շարունակ դիրքերում կռվող հոգնած տղաները հասկացան, որ նրանք չեն կարող փոխարինել իրենց: Հուսախաբ զինվորները «դարձան ավելի մտահոգ եւ չարացած», իսկ հրամանատարը անզորությունից սկսեց հայհոյել՝ «ծանրակշիռ հայհոյանքների մի գեղեցիկ բառապաշարով»:
Գրքույկում իսկապես տեղ է գտել ամեն ինչ, անգամ պացիֆիզմի պատառիկներ կան այստեղ. «Երկու հրամանատար կանգնած էին դեմ դիմաց՝ մեր եւ նրանց: Նրանք կանգնած էին մեկը մյուսի դիմաց՝ երկուսն էլ հոգնած, երկուսն էլ ցեխոտ, երկուսն էլ չարացած եւ երկուսն էլ տարօրինակ զարմացած», որ մենք նույնիսկ սպաներ չունենք, որ դնենք ջոկատի հրամանատար:
Այսպիսին էր պատերազմը բուն պատերազմի դաշտում, որը մեր ականջներում արձագանքում էր՝ «Հաղթելու ենք»: Գետնի վրա ընթացող մարտերի մեջ անպարտելի մեր տղաներին հաղթեցին օդից: Սա այս պատերազմի ամենադաժան դասն էր, թեեւ եղան ավելի դաժան բաներ. «Այս հիասքանչ, գեղեցիկ հողը իր մեջ կուտակել էր ու պարփակել երկար դարերի ատելությունը»:
Նահանջի մղձավանջը ավելի ծանր էր. «Մենք վախեցած չէինք, մենք հոգնած չէինք: Մենք շատ ընկճված էինք ու շփոթված… Ե՛վ խուլը կլսեր, եւ՛ կույրը կտեսներ, որ մենք հապճեպ նահանջում ենք»,- գրում է հեղինակը:
Պատերազմն ուներ իր ամենասարսափելի զոհերը՝ անհետ կորածները, գերիները ու անթաղ մեռելները, «պարկերի մեջ փաթաթված ուղղակի նեխող մարմինները»: Հերոսի որդին նրանցից մեկն էր, որին անվերջ փնտրելու մղձավանջի մեջ հայրը ծանոթացավ ու հասկացավ, որ պատերազմն ունի նաեւ իր գարշահոտությունը, իր թանկ մեռելների, իր զավակների, հողը պաշտպանող հերոսների անթաղ մարմինների ու մասունքների գարշահոտությունը: Այո, որքան էլ թանկ լինի մահացածը, նրան պետք է թաղել, այլապես ամենահարազատ մարդն անգամ կվերածվի գարշահոտության, որին հնարավոր չէ դիմանալ:
Գրող Մարկ Արենը հեղինակին՝ Ռուբեն Գրիգորյանին առաջարկում է գրել այս պատմության շարունակութունը՝ այն վերնագրելով՝ «Իմ որդին վերադարձավ»: Չգիտեմ կգրվի՞ այդպիսի պատմություն, թե ոչ, կամ դա որքանո՞վ իրական կլինի, բայց հեղինակն իր համար պարզել է ամենակարեւորը. «Պատերազմները ծնունդ են առնում տգիտությունից եւ հատկապես՝ հոգու եւ մշակույթի աղքատությունից: Մի՞թե այդքան դժվար է հասկանալ, որ պատերազմը չարիք է, պատերազմն ուղղակի վայրենի է, եւ եթե դու մարդ ես, դու կսկսես ծաղրել, նսեմացնել եւ, վերջին հաշվով, սպանել: Սա երբեք չի կարելի մոռանալ»:
Ցավոք, մարդկային հիշողությունը կարող է ջնջել իրեն ոչ պիտանի դասերը եւ ամեն ինչ սկսել նորից, ինչպես եւ եղավ, ինչպես եւ լինելու է միշտ… 21-րդ «քաղաքակիրթ» դարում էլ, իչպես հեռավոր դարերում, խաղաղություն ունենալու համար պետք է պատրաստ լինել պատերազմի:
ՖԵԼԻՔՍ ԲԱԽՉԻՆՅԱՆ
