Վերջապես լույս տեսավ այն գիրքը, որի վրա ավելի շատ եմ տանջվել` տպագրության պատրաստելով, քան իմ գրքերի վրա:«Վան Արյան» հրատարկաչությունը լույս է ընծայել Հայոց ցեղասպանությունից փրկված, Արեւմտյան Հայաստանի Սասնո Սեմալ գյուղի ծնունդ Սահակ Գալոյանի հուշագրությունը`«Հայի ճակատագիր» անվամբ: 1900 թվականին ծնված Գալոյանը, որն իր գյուղում թուրքերի իրականացրած ջարդերին զոհ գնացած իր հսկա գերդաստանից միակ փրկվածն է (շատ տարիներ հետո նա իմացավ նաեւ թուրքի ընտանիքում մեծացած քրոջ մասին), միայնակ փախել է սարուձորերով, սարսափելի տանջանքներ ու զրկանքներ կրելով` ի վերջո ապաստանել Խորհրդային Հայաստանում: Իր մյուս ազգակիցների պես թուրքերի կողմից հայերի հանդեպ իրականացվող պարբերական կոտորածների եւ ի վերջո Հայոց ցեղասպանության արհավիրքներից մի կերպ փրկված` հետագայում մասնակցել է թուրքերի դեմ մղվող ինքնապաշտպանական կռիվներին, ապա եւ անձամբ կրել բոլոր այն տառապանքները, որոնք բաժին ընկան Սիբիրի աքսորավայրերն ուղարկված ազգային նկարագիր ունեցող հազարավոր հայերին:
Այս իմաստով Սահակ Գալոյանի հուշագրությունը հայ մարդու կյանքի մասին հանրագիտարան է` սկսած 1900-ական թվականներից` մինչեւ իր կյանքի ավարտը` 1980 թվական: Հանրագիտարանային արժեքին գումարվում է Հայոց ցեղասպանությունն ուրացող, մեզ` հայերիս այն մոռանալ հրավիրող Թուրքիային ներկայացվող նորահայտ վավերագրի արժեքը, որտեղ թվերով, անուններով կարելի գտնել ե՛ւ հայերիս հանդեպ թուրքերի կատարած հանցագործությունները, ե՛ւ զոհված կամ վերապրած մարդկանց, ընտանիքների մասին տվյալներ ու վկայություններ:
Հուշագրությունը մեզ համար առավել կարեւոր է թվացել նաեւ այն պատճառով, որ այնտեղ կգտնեք նորահայտ հիշողություններ Նժդեհի, Փեթարա Մանուկի, այլ պատմական դեմքերի եւ անցքերի վերաբերյալ, Սարդարապատի ճակատամարտի նկարագրություն, որոնց առնչվել կամ որոնց մասնակից է եղել հուշագրության հեղինակը: Հուշագրության արժեքը կրկնապատկվում է այն հանգամանքով, որ հուշերի հեղինակը ոչինչ չի գունազարդել, չի աղավաղել կամ հերոսականացրել այն իրադարձությունները, որոնց մասնակիցն է եղել: Նրա ձեռագիրը փրկել է եւ տպագրությանն աջակցել է Գալոյանի շառավիղներից Կրասնոդարում բնակվող Սամվել Օսմանյանը (Գալոյանը):
«Հայի ճակատագիրը» փաստորեն ոչ թե գիրք է, հուշագրություն սոսկ, այլ պատմություն մեր անցյալի, ներկայի եւ մոտիկ ապագայի մասին, քանի որ ներկայի եւ անցյալի նմանություններ եւ զուգահեռներ, արատների, սխալների, դավաճանությունների եւ հերոսական արարաքների նկարագրություն գտնելով գրքում` վստահ կարող եմ պնդել, որ հայերս հազիվ թե փոխվելու ենք մոտիկ ապագայում, հազիվ թե սկսելու ենք չգործել այն սխալները, որ հիմա եւ անցյալում գործել ենք: Այս գիրքը դրա մասին է, մեր անցյալ արատների եւ բարեմասնությունների մասին է միաժամանակ, որոնք մեկին մեկ հիմա կարելի է տեսնել: Եթե դուք չգիտեիք դրանց գոյության մասին, ուրեմն ճիշտ վկայություններ եւ չգունազարդված հուշագրություններ չեք կարդացել: Այս մեկն առանց կեղծելու պատմում է այն ժամանակի մասին, որի մեջ ապրել է հուշագրության հեղինակը: Ընթերցելով այս հուշագրությունը` դուք զգացմունքների հերթագայություն կապրեք. կտխրեք, կուրախանաք, կբարկանաք կամ ձեզ նվաստացած կզգաք` հավասար գրքի հերոսի հետ, որն առաջին դեմքով պատմում է իր անհավանական թվացող կյանքի պատմությունը: Իր հետ պատահածը հայերի ու մեր հայրենիքի հետ պատահածն է` սկսած թուրքական ջարդերից, ցեղասպանությունից, ավարտված խորհրդային ժամանակի ամոթալի ժամանակաշրջանով` անհատի պաշտամունքի եւ բռնադատման տարիներով:
Հուսով ենք, որ Հայոց ցեղասպանությունը վերապրողի այս նորահայտ վավերագիրը, որը մենք ջանացինք որպես գիրք մատուցել հետաքրքրվողներին եւ, ինչու չէ` Հայոց ցեղասպանությամբ զբաղվող գիտական շրջանակներին, ըստ արժանվույն կգնահատվի եւ որպես հետաքրքրական սկզբնաղբյուր կդիտվի: Գրքին կցված են վավերագրեր եւ լուսանկարներ:
ՄԱՐԻԵՏԱ ԽԱՉԱՏՐՅԱՆ