Էլեկտրականությունը, որը նաեւ էլեկտրական էներգիա է անվանվում, առավել հաճախ` էլեկտրաէներգիա, մարդ արարածի առօրյայի անբաժան մասն է կազմում: Առանց դրա պարզապես հնարավոր չէ որեւէ բան անել: Սովորական էլեկտրալամպ լինի թե միացված հեռուստացույց, լվացքի մեքենա թե սառնարան, վերելակ թե շինարարական կռունկ, ի վերջո մետրոյի թե երկաթուղային էլեկտրաքարշ, մարդկության բազում այլ գյուտեր ու հայտնագործություններ շարժվում են այդ անգույն ու անհոտ, տեսք ու համ չունեցող, ասենք… միջոցի օգնությամբ: Վստահ եմ համոզված եք, որ էլեկտրաէներգիան իրոք միջոց է հարաբերվելու առօրյայում, առանց դրա հնարավոր չէ որեւէ բան շարժել, փոխել, ստեղծել: Եվ քանի որ այն պահեստավորելն էլ անհնարին է, մարդկանց հերթական այսօրինակ պահանջները բավարարելու միակ միջոցը էլեկտրական էներգիայի նոր հզորությունների ստեղծումն է, էլհոսանքի արդյունավետ կառավարումը:
Համանման գործընթացով սկսվեց ու ծավալվեց Հայաստանի էլեկտրաէներգետիկ համակարգը: 20-րդ դարասկզբին մեր էլեկտրաէներգետիկայի հիմքը, ըստ տեղեկատուների, դիզելային եւ փոքր հիդրո էլեկտրակայաններն են եղել, մասնավորապես` 1903 թվականին կառուցվել է Ղափանի դիզելային էլեկտրակայանը: Տասը տարի անց, 1913 թվականին, Հայաստանի ներկայիս տարածքում գործել է 13 էլեկտրակայան, որոնցից 9-ը հիդրո եւ 4-ը ջերմակայաններ: Այնուհետեւ կառուցվեցին Սեւանի ու Որոտանի հիդրոհամալիրները, գազով աշխատող ջերմաէլեկտրակայանները, որոնց արդյունքում համակարգի ընդհանուր հզորությունը հասավ 2500 մեգավատի: Անգամ այս պայմաններում Հայաստանի զարգացող տնտեսությունը էլեկտրաէներգիայի անհրաժեշտություն ուներ, որը լրացնելու նպատակեվ կառուցվեց Մեծամորի 815 մգվ հզորությամբ միջուկային կայանը, որը նաեւ ատոմակայան է անվանվում: 1985-ին արդեն էլեկտրահամակարգի միացյալ հզորությունը 3992 մվտ էր, էլեկտրաէներգիայի արտադրությունը կազմեց 15,7 մլրդ կվտժամ, որտեղ ատոմակայանի բաժինը 5,7 մլրդ կվտժամ էր, ընդհանուրի մոտ 40 տոկոսը, առավել կոնկրետ` 36 տոկոսը:
1990-ականների առաջին տարիներին, երբ Մեծամորի ատոմակայանի աշխատանքը դադարեցված էր, ի դեպ ՀՍՍՀ կառավարության հանձնաժողովի արձանագրած անվտանգային բազմաթիվ խնդիրների պատճառով, 40 տոկոս հաճախ էր շրջանառվում, անգամ շահարկվում: Այն իրականացնողները պարզապես մո-ռա-նում էին, որ ՀՍՍՀ էներգետիկ համակարգը միայն 15,7 մլրդ կվտժամ կազմող էլեկտրաէներգետիկ ոլորտը չէր: Հանրապետություն ներկրվում էր մինչեւ 7 մլրդ խորանարդ մետր գազ, որի զգալի քանակները օգտագործվում էր բնակարանների խոհանոցներում: Գազ էր այրվում գործարանների ու բնակելի թաղամասերի հարյուրավոր կաթսայատներում, որոնք տաք ջուր ու գոլորշի էին արտադրում: Հանրապետությունն այս նպատակով նաեւ 1 մլն տոննա մազութ ու անսահմանափակ ծավալներով քարածուխ էր ստանում: Փորձեք հաշվարկել, թե այս ամենի արդյունքում որքան էր ՀՍՍՀ էներգետիկ հաշվեկշիռը, այն պայմանական կվտժամի տեսքով: Փորձենք ներկայացնել, որ միայն 7 մլրդ խորանարդ մետր գազը համարժեք է 20-22 մլրդ եւ ավելի կվտժամի: Ավելացնենք հիշատակված մազութն ու քարածուխը, հիդրոհամալիրների տվածն ու Մեծամորի ատոմակայանի 5,7 մլրդ կվտժամը, ստացվում է մոտ 32-35 մլրդ պայմանական կվտժամ, որտեղ Մեծամորի կայանի բաժինը 16-17 տոկոս է ստացվում: Ընդունում եմ, որ հաշվարկը սիրողական մակարդակով է արված, որը տարիներ առաջ էլ է հանրայնացվել, սակայն էներգետիկ ու էլեկտրաէներգետիկ մասնագիտական միտքը երբեք այն քննարկման չի ենթարկել, առավել եւս` փորձել կասկածի տակ առնել:
Ինչո՞ւ է անհրաժեշտություն առաջանում հիշել ու հիշեցնել այս մասին: Այն ծագում է նոր ատոմակայանի հնարավոր կառուցման հետ: Որոշ փորձագետներ նշում են մինչեւ 1000 մգվտ հզորության մասին, կարծիք հայտնում, որ այն մեզ որոշակի էլեկտրաէներգետիկ անկախություն կտա: Չգիտես ինչու չի ասվում կամ հերթական անգամ մո-ռաց-վում է, որ տարեկան 6000 ժամ աշխատանքային գրաֆիկի պայմաններում հնարավոր է 6 մլրդ կվտժամ էլեկտրաարտադրություն: Գումարեք այն ջերմակայանների ու հիդրոհամալիրների արտադրածին, հավելեք այս ամենին նախատեսվող արեւային ու հողմային կայանների արտադրածը, 2030-ականների համար ստացվում է… թող լինի 11-12 մլրդ կվտժամ ընդհանուր էլեկտրաարտադրություն: Եվ հարցը, արդյո՞ք այս քանակի էլեկտրաարտադրությամբ, նկատենք` տասնամյակ անց, հնարավոր է շարժում հաղորդել ՀՀ տնտեսությանը, հնչում է ինքնաբերաբար: Ինչ որ բան անշուշտ կարելի է շարժել, որն ինչքանով կհամապատասխանի 2030-ականների մարդկանց սպասումներին, ինչու ոչ` նաեւ երազանքներին, պատասխանը դժվար է գուշակել, հատկապես ՀՀ իշխանության սահմանած 4 մլն բնակչության պարագայում: Ստացվում է 1 բնակչի հաշվով տարեկան մոտ 3000 կվտժամ էլեկտրաէներգիայի սպառում , երբ ներկայիս ցուցանիշը 2300 կվտժամ է:
Թե ինչ թվեր են նշվածները, փորձենք պարզել համաշխարհային տեղեկատուներում տպագրված վիճակագրությունների օգնությամբ: Մոտ 20 տարի առաջ մեր հարեւան Վրաստանում էլեկտրաարտադրությունը 8 մլրդ կվտժամ էր, բնակչությունը 5 մլն, յուրաքանչյուրի հաշվով ծախսվողը 1600 կվտժամ, որի մի մասը ներկրվում էր Հայաստանի հանրապետությունից: Տեղեկատուները փաստում են, որ 2020-ին արդեն էլեկտրաարտադրությունը հասել է 11 մլրդ կվտժամի, ստացվում է 2200 կվտժամ 1 բնակչի հաշվով: Տեղյակ ենք, որ մեր հարեւանները գազ չունեն, ամենափրկիչ համարվող ատոմակայան՝ նույնպես: Ստացվում է, որ 3 մլրդ կվտժամ լրացուցիչ էլեկտրաարտադրությունը նրանք իրականացրին ջրային ռեսուրսների ճշգրիտ կառավարման շնորհիվ, որը տարօրինակորեն թե ցավալիորեն չենք նկատում ՀՀ-ի պարագայում:
Անգամ մեր փոքր ու միջին հիդրոկայանների կառուցմանն են բազմաթիվ ու բազում խոչընդոտներ առաջացել, չխոսելով, Մեղրիի, Շնողի, Լոռիբերդի փոքր ինչ հզոր ջրային հնարավորություններից: Նկատենք, որ մեր մոլորակի ամենահարուստ ու բարեկեցիկ երկիր համարվող Նորվեգիան, ունենալով գազի հսկայական պաշարներ, 1 բնակչի հաշվով տարեկան 26 հազար կվտժամ էլեկտրաարտադրության 90 տոկոսից ավելին իրականացնում է հիդրոկայաններում: Այսօր երբեմնի բարեկեցիկ Եվրոպան դժվարին էլեկտրաէներգետիկ շրջան է ապրում, թերեւս նաեւ ջրային կարողունակությունը լիարժեք չօգտագործելու արդյունքում, միջուկայինին ապավինելով: Ի՞նչ կստացվի այս ամենի արդյունքում, կտեսնենք առաջիկայում: Մեզանում բնապահպանություն ասելով արգելք է հայտարարվում այս ոլորտում, որի հետեւանքով ասպարեզում հայտնվում է միջուկային էլեկտրակայանի հարցը: Միջուկային ասելիս մարդկությունն առաջնահերթը հիշում է զենքի ամենաավերիչ տեսակները, որոնցից մեկի ականատեսը դարձանք Չերնոբիլի աղետի գոտի կոչվող տարածքում:
Այդտեղից ոչ հեռու գտնվող Գերմանիայում իրադարձությունները հետաքրքրից առավել յուրօրինակ ընթացք ունեցան: 2000 թվականին այդ երկրում գործում էին 19 ատոմակայաններ, որոնք արտադրում էին սպառվող էլեկտրաէներգիայի 31 տոկոսը, 1 բնակչի հաշվով 6600 կվտժամ, ընդհանուրը` 530 մլրդ կվտժամ: 2019-ին արդեն 13 ատոմակայանները փակվել էին, իսկ ընդհանուր էլեկտրաարտադրությունն աճել, կազմելով 612 մլրդ կվտժամ, 1 բնակչի հաշվով 7700 կվտժամ:
Առաջարկում եմ ծանոթանալ Ճապոնիայի ցուցանիշներին. 2000 թվականին 53 ատոմակայան եւ ընդհանուր էլեկտրաարտադրության 34 տոկոս, 2019-ին 33 ատոմակայան եւ 7.5 տոկոս, 1 բնակչի հաշվով տարեկան էլեկտրաարտադրությունը մոտ 8000 կվտժամ: ԱՄՆ-ի ցուցանիշները. 1990 թվականին 112 ռեակտոր, 2019-ին 94 կայան, 1 բնակչի հաշվով տարեկան էլեկտրաարտադությունը` 12 000 կվտժամ: Ծանոթանանք փոքր համարվող երկրների համանման ցուցանիշներին. Իսրայելում այն տարեկան 7400 կվտժամ է, Չեխիայում` 8000 կվտժամ, Էստոնիայում 10000 կվտժամ, Ֆինլանդիայում` 12000 կվտժամ…
Հայաստանաբնակը գրեթե չի խոսում իր բնակարանի տաք ջրամատակարարման, ջեռուցման համակարգի աշխատանքի առաջնահերթություններից, քանզի ի վիճակի չէ վճարել այդ ծառայությունների դիմաց: Ըստ որոշ հրապարակումների, չհիմնավորված բարձր է նաեւ կվտժամի գործող սակագինը: Արդյունքում ապրում ենք անորոշ ներկայի ու ապագայի միջեւ:
Աստված մեզ ապավեն:
ԳԵՂԱՄ ՔՅՈՒՐՈՒՄՅԱՆ
05.09.2022թ. Երեւան
