ԵՐԵՎԱՆ-ՀԱԱԳԱ, Նիդեռլանդներ – Անդրիուս Հարությունյանը (ծն. 1991, Վիլնյուս), հայ-լիտվական ծագումով բազմակողմանի կոնցեպտուալ արվեստագետ եւ կոմպոզիտոր է, որի ստեղծագործական հետաքրքրությունները ներառում են ունկնդրության հիբրիդային ձեւերը, ժողովրդական գիտելիքները եւ ժամանակակից տիեզերաբանությունները: 2010–2016 թթ. երաժշտական կոմպոզիցիա է ուսանել Հաագայի թագավորական կոնսերվատորիայում։ Մասնակցել է ցուցահանդեսների Փարիզի Ժորժ Պոմպիդուի կենտրոնում եւ Տոկիոյի պալատում, Եվրոպայի մի շարք քաղաքների (Անտվերպեն, Հաագա, Վիլնյուս, Ռիգա, Լիվերփուլ, Բեռլին) հեղինակավոր ցուցասրահներում, ինչպես նաեւ բիենալեների` Վենետիկում, Շանհայում, Գուանճոուում, Լիոնում եւ այլուր: 2016-ից Հաագայի «Սեդյե Հեմոն» հիմնադրամի հնչյունային հետազոտողh է։ 2016–2021 թթ. եղել է Հաագայի Գեղարվեստի թագավորական ակադեմիայի գեղարվեստական հետազոտությունների վարպետության բաժնի հրավիրյալ դասախոս։ 2024-ին ընդգրկվել է «Ապագա սերունդ» արվեստի մրցանակի կարճ ցուցակում:
–Ա՛նդրիուս, 2022-ին դու Հայաստանը ներկայացրիր Վենետիկի արվեստի 59-րդ բիենալեում «Ղարիբ» վերնագրված ինստալացիայով։ Այդ ժամանակվանից ես առցանց հետեւում եմ քո գործունեությանը, իսկ անցյալ տարի ներկա էի երեւանյան քո համերգին։ Երաժշտական լեզուդ սերտորեն կապված է ժամանակակից տեխնոլոգիաներին, այդուահանդերձ, կարո՞ղ ենք ասել, որ այն կարծես արմատավորված է տարբեր մշակույթների հնագույն հնչյունների մեջ:
–Իմ երաժշտական լեզուն «թափառում է». այլ կերպ ասած՝ փնտրում է տարածություններ, որտեղ զուգակցվում են ժամանակի աղճատումը, հիպնոսային կառուցվածքները եւ տիեզերական մտածողությունը: Այն կապված չէ ձայնի ստեղծման եզակի մոդելի հետ, նույնիսկ եթե հաճախ արմատավորված է այն բանyut, ինչը կարելի է անվանել ձայնային ավանդույթների համակովկասյան աշխարհ: Փոխարենը, այն վերաբերում է գիտելիքների փոխանակման մեր ուղիներին, հին կայսրությունների դաժան տրամաբանությանը եւ այն ամենին, ինչը դեռ կատարվելու է: Այսպիսով, այս երաժշտական լեզուն գաղթում է, ինչպես շատ ուրիշները, փոխվում է տարբեր տասնամյակների տեխնոլոգիաների ազդեցության տակ, որոնցից յուրաքանչյուրը բերում է իր սահմանափակումներն ու ձայնային հայտնագործությունները:
–«Ղարիբ» բառի հետ իմ առաջին զուգորդումը թափառական Աշուղ Ղարիբի մասին արեւելյան հայտնի հեքիաթն է: Վենետիկի տաղավարում քո ստեղծած մթնոլորտն ակնհայտորեն արեւելյան էր, բավական ինտրիգային եւ նույնիսկ անսովոր, եթե ոչ՝ սյուրռեալիստական. լեզվաձեւ ոսկեգույն ինստալացիա, հնչյուններ եւ երաժշտություն, հայկական գորգեր, նվագարկիչ եւ, անսպասելիորեն՝ հատուկ մրգային խմիչք՝ «Ղարիբ օղի»։ Թեեւ կար բացատրական տեքստով գրքույկ, իմաստ կա՞ այս առարկաների միջեւ կապեր փնտրելը:
–«Ղարիբ» տաղավարը եթերային էր, նրա գոյությունը մարդկանց երեւակայության մեջ նույնքան կարեւոր է, որքան նրա կարճ ֆիզիկական դրսեւորումը: Դիտավորյալ խուսափելով սահմանումից եւ որոշիչ նպատակից՝ տաղավարը ձգտում էր լինել մի լավ երազանք՝ այլընտրանքային քաղաքական-պատմական կոմպոզիցիա, որտեղ ապագան միաժամանակ իր բարեմաղթանքներն է ուղարկում անցյալին, իսկ նախնյաց գիտելիքներն արդիականության անրջանքների միջով փոխանցվում են դեպի նույնքան հակասական ներկա: Սա խիստ հակաարևելյան մոտեցում է. այն պահանջում է, որ կովկասյան և մերձավորարևելյան տիեզերագիտությունները դիտվեն կենսունակ, հարուստ, առանձնահատուկ, իրենց իսկ իրավունքով:
«Ղարիբ» տաղավարի համադրող Աննա Դավիդյանի հետ մենք հաճախ անդրադարձանք ժողովրդական լեզվի, անհետացածների, լռված, բայց ճկուն ձայների գաղափարին: «Ղարիբը» միավորված էր հետեւյալ ընդհանուր ցանկությամբ՝ բացահայտել այնպիսի աշխարհներ, որոնք երբեք չեն եղել՝ մի տեսակ «երազանքների հնաբանություն», որը գնում է հեռու, բայց միշտ վերադառնում է իր հայրենի վայրը:
–Էզոթերիզմը կարծես թե կարեւոր դեր է խաղում քո արվեստում: Տաղավարի համար չորս ձայնի համար ստեղծած քո երաժշտական գործը կոչվում է «Մի՛ վախեցիր, հետո՛»: Մի հարցազրույցում ասել ես, որ դրա համար օգտագործել ես 19-րդ դարում անհետացած Ռշտունու գաղտնալեզուն։ Այս երեւույթն անծանոթ է հայերի մեծամասնությանը. ինչպե՞ս հանգեցիր այս գաղափարին:
–Էզոթերիզմն ինձ հետաքրքրում է որպես տարածք, որտեղ կարող է ծաղկել «այլընտրանքը»՝ խաղարկուն ձեւով կասկածի տակ դնելով այն, ինչը գտնվում է ապացուցելի գիտելիքի սահմաններից դուրս: Նրա նվիրվածությունը ճշմարտությունների հաստատմանը՝ ունեցած ձախողումների բազմաթիվ փաստագրված դեպքերի հետ մեկտեղ, մարմնավորում են այդ լարվածությունը՝ լուսավորության իրական որոնման եւ շառլատանության բարդ ձեւի միջեւ:
Մոկս գավառի հայ թաղիքագործների հորինած Ռշտունու գաղտնալեզուն մեզ է հասել միայն երկրորդական, գրավոր եւ ծածկագրված աղբյուրներով։ Մտքերն այն մասին, թե ինչպես կարող էր հնչել խավար հին աշխարհում ստեղծված այս գաղտնալեզուն՝ հիմնված նրա հին ակուստիկ հատկությունների վրա, դարձավ Ռշտունու տարօրինակ լեզուն վերակենդանացնելու միակ միջոցը, թեկուզ կարճ ժամանակով:
–Դու հիշատակեցիր շառլատանությունը, եւ անմիջապես հիշեցի քո մեկ այլ ոգեշնչման աղբյուրին՝ Գեորգի Գուրջիեւին: Թեեւ այս խորհրդանշական եւ հակասական կերպարն իրեն բնութագրել է որպես պարզապես պարուսույց, գրեթե ինը տասնամյակ աշխարհը նրան ճանաչում է որպես միստիկ փիլիսոփա: Երաժիշտների համար նա նաեւ կոմպոզիտոր է, թեեւ ոչ ոք լիովին վստահ չէ, թե իր երաժշտության որքա՛ն մասն է նա անձամբ գրել: Ի՞նչն է քեզ ձգում դեպի այս կերպարը: Նրա մասին իմ ըմբռնումն ավելի պարզ դարձավ Վիգեն Իսահակյանի հուշերը կարդալուց հետո (որտեղ նա մեջբերել է Գուրջիեւի խոստովանությունն իր հորը՝ Ավետիք Իսահակյանին), ինչն է՛լ ավելի ամրապնդեց իմ թերահավատությունը գրականության, երաժշտության եւ պարի ոլորտներում Գուրջիեւի ժառանգության արժեքի վերաբերյալ։
–Գուրջիեւի հմայքի մի մասն այն իրողության մեջ է, թե նա ի՛նչ կարգի միանգամայն զանազան մարմնավորումներ ունի տարբեր մարդկանց համար. ոմանց համար՝ գուրու, մյուսների համար՝ շառլատան: Բայց, ի վերջո, նա նաեւ մի հատուկ աշխարհ ներկայացնող էր, որը, հավանաբար, մինչ այժմ կորած է. սինկրետիկ մի ճանապարհորդ, ձեւավորված մի դարաշրջանում, երբ ազգերը դեռ ձեւավորվում էին, սահմաններն առաձգական էին, իսկ ինքնությունները՝ հոսուն: Գուրջիեւի մասին իմ սիրելի պատմություններից մեկը նրա փախուստն է ռուսական հեղափոխությունից՝ հետեւորդների փոքր խմբի հետ: Իր շեշտված առոգանությամբ Գուրջիեւը հետագայում պատմել է, թե ինչպես «սպիտակ» զինվորների հանդիպելիս իր բեղերը ոլորել է վերեւ, իսկ «կարմիր» զինվորներին վարպետ գուրուն ողջունել է՝ բեղերը ցած ոլորելով։
–Լինելով հայ եւ լիտվացի՝ դու ապրում ես երրորդ երկրում՝ Նիդեռլանդներում։ Դու նո՞ւյնպես ինչ-որ չափով «ղարիբ» ես:
–Թեեւ ես, իհարկե, չեմ հետաքրքրվում արյունակցական կապերով, խորհրդանիշներն ու լեզուն, որոնք մենք օգտագործում ենք աշխարհն ընկալելու համար, խորապես ազդված են այն վայրերից, որտեղ մենք գտնում ենք միմյանց: Այնպես որ, Հայաստանի հետ իմ հարաբերությունները ձեւավորված են ինչպես իրական, այնպես էլ ստեղծագործված պատումներով, որոնք ես նույնչափ իրական եմ համարում: Թեեւ ես Հայաստանում ապրել եմ միայն մինչեւ երեք տարեկանս, այդ վաղ տարիները պետք է որ անջնջելի հետք թողած լինեն իմ մեջ։ Ինձ ասում են, որ իմ հայերեն առաջին բառը եղել է «լույսը», երբ ես ցույց եմ տվել թույլ երկրաշարժից շարժվող ճոճվող լամպը: Պտտվող շարժումներ եւ լույս. այս տարրերն իմ գիտակցության մեջ դրոշմվել են որպես հստակ հայկական եւ շարունակում են ինձ գրավել մինչ օրս…
Արծվի Բախչինյան
