Յոնաս Լյոֆլեր. Ուսումնասիրելով հայ եւ վրացական մշակույթները

ԵՐԵՎԱՆ-ՎԻԵՆՆԱ – Գերմանացի երաժշտագետ, երաժիշտ, թարգմանիչ Յոնաս Լյոֆլերը (ծնված 1988-ին) դասական կիթառ եւ երաժշտագիտություն է ուսանել Բազելի (Շվեյցարիա) կոնսերվատորիայում եւ համալսարանում, ինչպես նաեւ Օքսֆորդի համալսարանում։ 2024-ին ավարտել է ասպիրանտուրան Քյոլնի համալսարանում, որտեղ պաշտպանել է թեկնածուական ատենախոսություն «Կայսրության հնչյունները. երաժշտական ​​փոփոխությունը Թիֆլիս-Թբիլիսիում 1880–1917 թթ.» վերնագրով: 2006–2017 թթ. որպես կիթառի մենակատար եւ կամերային երաժիշտ ելույթներ է ունեցել Եվրոպայում եւ ԱՄՆ-ում։ Նրա «Terra» սոլո ալբոմը թողարկվել է 2014-ին: Զեկուցումներով մասնակցել էգիտաժողովների տարբեր երկրներում (Գերմանիա, Ավստրիա, Վրաստան, Միացյալ Թագավորություն, Ճապոնիա, ԱՄՆ), հրատարակել է անգլերեն եւ գերմաներեն հոդվածներ, նաեւ կատարել թարգմանություններ վրացերենից գերմաներեն։ Ներկայումս բնակվում է Ավստրիայում, Վիեննայի համալսարանի երաժշտագիտության ամբիոնի դասախոս է։

–Սիրելի՛ Յոնաս, ոմանք​​կեսկատակ ասում են, թե մարդկանց բաժանում են երկու խմբի՝ Փարիզը սիրողների եւ Լոնդոնը սիրողների: Նմանատիպ կարծիք լսել եմ նաեւ Հայաստանի եւ Վրաստանի մասին, քչերն ենկարողանում առարկայորեն, անկեղծորեն գնահատել երկուսն էլ: Կարծում եմ, դու այդ քչաթիվ անհատներից ես: Ի՞նչն առաջացրեց քո հետաքրքրությունը կովկասյան տարածաշրջանի նկատմամբ:

–Տարածաշրջանի նկատմամբ իմ հետաքրքրության «մեղավորը» մի գործիչ է, որն ինչ-որ կերպ միավորել է երկու երկրները, քանի որ ինքը թիֆլիսահայ էր՝ Սերգեյ Փարաջանովը: Դեռ ավագ դպրոցում էի, Գերմանիայի Վիսբադենի կինոփառատոնում տեսա նրա «Նռան գույնը» ֆիլմը։ Կարծեմ փառատոնին ներկա էր նաեւ Երեւանի Փարաջանովի թանգարանի տնօրենը։ Ինձ ապշեցրեց ֆիլմը (եւ Փարաջանովի ստեղծագործությունն առհասարակ) այնպես, որ միայն 19 տարեկաններին կարելի էր հիացնել։ Այդ օրը ես որոշեցի, որ պետք է այցելեմ Կովկաս, ինչն առաջին անգամ արեցի 2010-ին՝ Ստամբուլից Գորիս, Սյունիք ցամաքայինուղեւորությամբ: Կովկասի հանդեպ հմայքը երբեք չթուլացավ, եւ ես շարունակեցի կրկին ու կրկին գալ Հայաստան, Վրաստան, ռուսական Հյուսիսային Կովկաս, Արեւելյան Թուրքիա եւ Իրան՝ հնարավորինս այցելելով բազմաթիվ պատմական վայրեր բոլոր երկրներում եւ ի վերջո որոշելով նվիրվել այդ տարածաշրջանին՝ գիտական եւ լեզվական առումով, որոշում, որի համար երբեք չեմ զղջացել։

–Քո ատենախոսության թեման Թիֆլիսի երաժշտական ​​կյանքն է ուշ ցարիզմի դարաշրջանում։ Որպես երաժշտագետ ինչպե՞ս կբնութագրես հայերի դերն այս համատեքստում։

–Հայերն այն ժամանակ Թիֆլիսում քաղաքական եւ, ինչ-որ առումով նաեւ՝ մշակութային գերակշռող խումբն էին: Թիֆլիսը մշակութային կենտրոն էր այն հայերի համար, որոնք ապրում էին Ռուսական կայսրությունում ու հարեւան շրջաններում եւ այդպիսին լինելով՝ մագնիս էր այն հայերի համար, որոնք ցանկանում էին ինչ-որ բանի հասնել մշակութային ասպարեզում։ Հետեւաբար, մեծ թվով հայեր կային Թիֆլիսի երաժշտական ​​մշակույթի բոլոր շերտերում՝ արեւմտյան ոճի դասական երաժշտությունից մինչեւ ժողովրդական երաժշտության նոր ձեւավորվող «ազգային» ձեւերը եւ այն, ինչը ես անվանում եմ Թիֆլիսի «պարսկական» քաղաքային երաժշտական ավանդույթ՝ սազանդարները, զուռնայով համույթներնու աշուղները։ Մինչ այնպիսի գործիչներ, ինչպիսիք են Փիթոեւ (Փիթոյան) եղբայրները (Իսային եւ Իվանը) վճռորոշ նշանակություն ունեցան քաղաքում արեւմտյան ոճի գեղարվեստական ​​երաժշտության եւ օպերայի հաստատման գործում, իսկ Վասիլի Կորգանովը (Բարսեղ Ղորղանյան) գրեթե միայնակ հաստատեց արեւմտյան երաժշտական ​​քննադատությունն ու երաժշտագիտությունը տեղական (եւ կայսերական) մամուլում, մյուսները, ինչպիսին Քրիստափոր Կարա-Մուրզան էր, կենտրոնացած էին երաժշտության հստակ ազգային ձեւերի հաստատման վրա: Ե՛վ վրացիների, եւ՛ հայերի շրջանում այս ազգային երաժշտական ​​նախաձեռնությունների առաջին քայլերն իրականացան երգչախմբերի տեսքով, որոնք դիտվում էին որպես իրենց ազգի ներկայացուցչություններ: Հայերը կենտրոնական էին նաեւ ցածր խավի ժամանցային մշակույթում: Հազիրիի (Աբրահամ Աբրամով-Աբրահամյան) պես աշուղները, որոնք երգում էին թե՛ հայերեն, թե՛ վրացերեն (հիմնականումվերջինը), ժամանակակից հասկացությամբ՝ գերաստղեր էին եւ կարող էին իրենց երգերը տպագրել անթիվ տպաքանակներով, որոնք գերազանցում էին տեղի բանաստեղծների գործերը, անգամ անյպիսի մտավորականների, ինչպիսիք էին Հովհաննես Թումանյանը կամ Ակակի Ծերեթելին։

–Դու տասնյակ լեզուների գործնական իմացություն ունես։ Երբ մենք առաջին անգամ հանդիպեցինք 2019 թվականին, հազիվ էիր խոսում հայերեն, բայց մեկ տարի անց մեր հանդիպման ժամանակ մեր զրույցն ամբողջությամբ հայերեն էր, եւ դու շարունակում ես ինձ հայերեն գրել։ Ինչպե՞ս հասարլեզվիմացության այդ հմտությանը:

–Ես սիրում եմ լեզուներ սովորել, եւ մարդիկ ճիշտ են ասում, որ որքան շատ լեզուներ սովորես, հաջորդն ուսանելն այնքան ավելի հեշտ կդառնա: Ինչ վերաբերում է հայերենին, ապա Երեւանում իմ առաջին գիտահետազոտական այցի ժամանակ ինձ բախտ վիճակվեց ունենալ մի բացարձակապես ֆանտաստիկ ուսուցիչ՝հանձին Թերեզա Հովհաննիսյանի, որն այժմ դասավանդում է Լոս Անջելեսի Քալիֆորնիայի համալսարանում։ Նա, հավանաբար, լեզվի լավագույն ուսուցիչն էր, որ երբեւէ ունեցել եմ: Հոգեբանորեն ինձ նաեւ օգնեց այն, որ հայերենից առաջ սովորել էի վրացերեն, ապա՝ ռուսերեն: Վրացերենից հետո, որը որպես ոչ հնդեվրոպական լեզու բազում դժվարություններ է ստեղծում հնդեվրոպական լեզուն որպես մայրենիխոսողների համար, ռուսերենն արդենավելի հեշտ էր թվում։ Հայերենը, թեեւ բառամթերքի բոլորովին նոր պաշարով, արդեն բավականին հեշտ էր: Թեեւ ես արդի արեւելահայերեն (եւ ավելի քիչ չափով՝ արեւմտահայերեն) սահուն եմ ընթերցում, բայց խոսելու պրակտիկայի պակաս ունեմ։Հուսով եմ՝ ապագայում կկարողանամ ավելի երկար ժամանակ լինել Հայաստանում:

-Այսպիսով, վրացերենի իմացությունդ քեզ օգնե՞ց հայերեն սովորել, անգամ եթե դրանք պատկանում են տարբեր լեզվաընտանիքների եւ ունեն տարբեր այբուբեններ:

–Կարծում եմ, որ դա ինչ-որ կերպ օգնեց, նույնիսկ եթե միայն թեթեւակի եւ հիմնականում «Արեւմտյան Եվրոպայում ավելի քիչ դասավանդվող լեզու սովորելու» առումով: Բացի այդ, այն առավելապես օգնեց լեզուների բառապաշարի յուրացման համար։ Հարավային Կովկասի տարածված լեզուներն ունեն ընդհանուր բառապաշար, հիմնականում՝ պարսկական կամ արաբական ծագման (թեպետ դրանցից շատերը հայերենում բարբառային են, եթե միջին պարսկերեն բառապաշարի ավելի հին շերտի մաս չէ): Նաեւ վրացերենում կան բավական մեծնթիվ հայերեն փոխառություններ եւ նման բառեր, այդ թվում՝ շատ հիմնական բառեր, ինչպիսիք են «լապարակի» (խոսել), որն, ըստ երեւույթին, ծագում է հայերեն «հրապարակից», կամ վրացերեն «խվալը» կարող է լինել ազգակից հայերեն «վաղը» բառին։ Ինչ վերաբերում է քերականությանը, իհարկե, երկու լեզուներն էլ շատ տարբեր են, որոնք սովորելու համարերկուսն էլ պետք է սկսել զրոյից, ցավոք:

–Պարբերաբար այցելելով Հայաստան եւ Վրաստան, դու բավական ծանոթ ես երկու մշակույթներին: Ես միշտ ցանկանում եմ ամուր բարեկամություն տեսնել Հայաստանի եւ Վրաստանի միջեւ։ Սակայն ամերիկահայ հետազոտող Ասպետ Քոչիկյանը վրաց-հայկական հարաբերությունների մասին իր աշխատությունը վերնագրել էր «Ո՛չ թշնամիներ, ո՛չ բարեկամներ»: Ի՞նչ կարծիք ունես այս հարցի վերաբերյալ։

–Բարդ է։ Կողմնակի հայացքով դիտելիս տարօրինակ է թվում, որ վրացիների եւ հայերի՝ առաջին հայացքից միմյանց հետ շատ ընդհանրություններ ունեցողերկու ժողովուրդների միջեւ կապերն ավելի խորը չեն: Բայց ես ենթադրում եմ, որ Հարավային Կովկասում Ռուսաստանի գրեթե երկու դար կիրառած «բաժանի՛ր եւ տիրի՛ր» քաղաքականությունը լրացուցիչ շերտեր է ավելացրել եղած նախկին թշնամություններին, որոնք իսկապես դժվար է հաղթահարել: Վրացիների հետ խոսելիս ես հաճախ էի զարմանում, թե նրանք որքան քիչ գիտեն Թիֆլիսում եւ ժամանակակից Վրաստանի այլ մասերում հայկական ներկայության մասին։ Հայերն էլ, մյուս կողմից, կարծես, հիմնականում մտածում էին վրացական պատմության հայկական կողմերի մասին: Իհարկե, դա ընդհանրացում է, Վրաստանի պատմության եւ մշակույթի լավմասնագետներ կան Հայաստանում եւ հակառակը: Բայց շատ լավ կլիներ, որ մարդիկ կենտրոնանային հայ-վրացական պատմության ու մշակույթի փոխկապակցվածության վրա, ինչըբավականմեծէ: Այստեղ, անշուշտ, կենտրոնական խնդիր են լեզվական կարողությունները: Լավ սկիզբ կլիներ Վրաստանում «փոքրամասնությունների» կարգավիճակի կարգավորումը, միջնակարգ դպրոցներում հայոց լեզվի ուսուցումը լայնորեն առաջարկելը ոչ միայն հայերին, այլեւ վրացիներին, եւ նույնը անելը վրացերենի պարագայում՝ առնվազն Հայաստանի հյուսիսային շրջաններում, որոնք սահմանակից են Վրաստանին: Դպրոցական փոխանակումները նույնպես հրաշքներ են գործում, գիտեմ՝ առնվազն իմ անձնական փորձից: Միգուցե սա դարձյալ շատ արեւմտաեվրոպական տեսակետ է այս հարցի շուրջ…

–Ենթադրում եմ, որ քո հետաքրքրությունը հայկական երաժշտության նկատմամբ վերաբերում է ոչ միայն անցյալին, այլեւ ներկային:

–Իմ հետաքրքրությունները հիմնականում ուղղված են ավելի հին երաժշտությանը: Չնայած պետք է խոստովանեմ, որ ժամանակ առ ժամանակ սիրում եմ նաեւ ռաբիս երաժշտության թերապեւտիկ չափաբաժիններ լսել, որպես ինչ-որ մեղավոր հաճույք: Ինձ համար դա հարավ-կովկասյան ընդհանուր մշակույթի երաժշտական ​​մնացորդներից է, որը գրեթե ամբողջությամբ անհետացել է վրացիների մեջ եւ գոյություն ունի միայն հայ մշակույթի որոշ ծալքերում, որոնք հաճախ համարվում են «ցածր» մակարդակի: Իհարկե, ես չեմ մեծացել այս եւ դրան հատուկ համատեքստերում, այնպես որ ազատ եմ հավանելու այն՝ ինչպիսին որ կա:

–Իսկ հայ գրականությո՞ւնը։ Դու գերմաներեն ես թարգմանել եւ հրատարակել վրացական պատմվածքների ժողովածու։ Համոզված եմ, որ հայերենից էլ կարող ես թարգմանել։ Առհասարակ, ատենախոսությունից հետո Հայաստանի հետ կապված նախագծեր ունե՞ս։

–Ես մեծ հաճույք եմ ստացել վրաց գրականությունը թարգմանելիս։ Դա հիանալի միջոց է՝ լեզվին տիրապետելու եւ մշակույթի մեջ խորանալու համար: Այո՛, կցանկանայի թարգմանել հայ գրականությունը գերմաներեն: Վրացերենից թարգմանությունները կատարեցի, քանի որ Վրաստանը 2018-ին Ֆրանկֆուրտի գրքի տոնավաճառի հյուրն էր, ուստիեւառկա էինանհրաժեշտ դրամական միջոցներ եւ ենթակառուցվածքներ, որոնք ես ստիպված չէի ինքս ստեղծել: Դրանից հետո ես չափազանց զբաղվեցի իմ ատենախոսությամբ եւ ժամանակ չունեի համապատասխան հայերեն գործեր փնտրելու։ Ընդհանրապես, կարծում եմ, որ հայ գրականության մեջ հսկայական ներուժ կա,թե՛ հին ստեղծագործություններում (օրինակ, Րաֆֆին, որքան գիտեմ, գերմաներեն չի թարգմանվել), թե՛ ներկայիս գրականության մեջ (որի մասին ես շատ քիչ գիտեմ): Գրականությունից զատ, ապագայում, անշուշտ, գիտական առնչություններով կապված կմնամ կովկասյան տարածաշրջանին եւ Հայաստանին։ Որոշ գաղափարներ ունեմ հնարավոր հետազոտական ​​նախագծերի վերաբերյալ, որոնք բոլորը ներառում են փոխկապակցված տեսակետ կովկասյան տարածաշրջանի վերաբերյալ: Այժմ ամեն ինչ կախված է այն առարկայից, որի մեջ ես ի վերջո կհայտնվեմ։Այն կարող է լինել պատմությունը, երաժշտագիտությունը կամ որեւէ այլ հարակից ոլորտ: Դե ինչ, կտեսնե՛նք…

Արծվի Բախչինյան