…Կյանքում մեզ կերտում են մեր ուսուցիչները` բացելով մեզ համար այն աշխարհը, որ Պատմություն ու Ազգային ժառանգություն է կոչվում: Այդպիսի մարդկանցից մեկն ինձ համար եղել է ու կա պատմական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր, ՀՀ ԳԱԱ պատմության ինստիտուտի Նոր պատմության բաժնի առաջատար գիտաշխատող, բազում սերունդների ուսուցիչ Սուրեն Սարգսյանը: Ճշմարիտ հայագիտության ու պատմագրության կրողներից, ում աշխատությունները նոր խոսք են հայագիտության անդաստանում:
Արդեն հրատարակված են նրա 14 ծավալուն մենագրությունները, երեքն էլ՝ պատրաստ են տպագրության: Հեղինակ է նաեւ 200 գիտական եւ 1000-ից ավելի գիտավերլուծական, հրապարակախոսական հոդվածների, որոնք կարելի է ընթերցել «Ազգ»ի եւ Սփյուռքի մամուլի էջերում: Դրանցում քննարկվում են Հայոց պատմության բազում հիմնահարցեր եւ այսօրվա մարտահրավերների ու աշխարհաքաղաքական իրողությունների պայմաններում՝ նախանշում մեր անցնելիք ուղին: Միջազգային հեղինակավոր հանդեսներում էլ հիմնարար հոդվածներով արժանի հակահարված է հասցնում հայոց պատմության դեմ ոտնձգության: Սուրեն Սարգսյանի հեղինակած հոդվածները լույս են տեսել ՀՀ-ում, ԱՄՆ-ում, Ռուսաստանում, Ֆրանսիայում, Լիբանանում, Եգիպտոսում եւ այլուր:
Ծնվել է 1954 թվականի հունիսի 10-ին՝ Մարտունու շրջանի Զոլաքար գյուղում: 1983 թ. ընդունվել եւ 1988 թ. գերազանցությամբ ավարտել է ԵՊՀ պատմության ֆակուլտետը: 1988-1981 թթ. ուսանել է ՀՀ ԳԱԱ ասպիրանտուրայում, որն ավարտելով՝ 1991 թ.-ից աշխատում է ՀՀ ԳԱԱ պատմության ինստիտուտում: 1991 թ. դասավանդել է Երեւանի պետական, «Գլաձոր» եւ «Հյուսիսային» համալսարաններում:
Ս. Սարգսյանի հեղինակած մենագրություններից յուրաքանչյուրին արժե ծավալուն հոդվածներ նվիրել: Այսպես. «Հայ Սահմանադրական ռամկավար կուսակցություն 1908-1921 թթ.», «1885-1908 թթ. Հայ ժողովրդի ազգային-ազատագրական պայքարը արմենական գործիչների գնահատմամբ», «Արմենիա պարբերականը ազատագրական գաղափարախոսության ակունքներում», «Սանահինի 1050-ամյա համալսարանը. համառոտ պատմություն», «Периодическое издание «Армения» у истоков армянской национально освободительной идеологии», «Մկրտիչ Փորթուգալյանի հասարակական-քաղաքական կյանքը եւ «Արմենիա» պարբերականը», «Արեւելահայ ռամկավար մամուլը 1918-1920 թթ.» եւ այլն, որոնք նոր խոսք են հայ պատմագիտության ասպարեզում: Նաեւ համահեղինակ է «Հայ ժողովրդի պատմություն», «Հայ պարբերական մամուլի պատմություն», «Հայ ազգային ու Անդրկովկասի սոցիալիստական կուսակցությունների պատմության ակնարկներ (1885-1914թթ.)» հիմնարար երկերի:
–Հարգելի Պրոֆեսոր, դուք ծնվել եք Զոլաքար գյուղում, որի բնակիչները եկել են Բագրեվանդ գավառից: Որտեղի՞ց են ձեր տոհմի արմատները, եւ ինչպե՞ս ձեր մեջ կերտվեց այն ամբողջական հայը, որ պիտի նվիրվեր ազգի պատմությունը վեր հանելու գործին:
-Ես սերվում եմ երկու մեծ գերդաստաններից: Մայրական կողմի նախնիներս եղել են մշեցիներ, իսկ հայրական գերդաստանի նախնիները Ալաշկերտի Զիրո (Ձիրավ) գյուղից են: Բոլոր մարտունեցիների նման հայրական ընտանիքս էլ մեծ էր (ութ եղբայր էին եւ երկու քույր): Մեծացել եմ հոգեւոր ու մտավոր բարձր հատկանիշներով օժտված ընտանիքում:
Աշխույժ, մի քիչ էլ չարաճճի երեխա էի, բայց, որքան հիշում եմ, անհամ չարություններ չեմ արել: Այլ կերպ չէր էլ կարող լինել, քանզի հայրս մեծ հեղինակության տեր էր, ուսուցիչ, պատմաբան եւ ինտելեկտուալ անձնավորություն: Մայրս ուսուցչուհի էր, հիսուն տարի անձնվիրաբար կրթեց եւ շատ սերունդների տառաճանաչ դարձրեց: Նրա աշակերտները, որ արդեն տատիկներ ու պապիկներ են, խոնարհվում են մորս հիշատակի առջեւ:
Մեր տանը գիր-գրականությունն առաջնային էր: Գրադարան ունեինք, որից օգտվում էին ընթերցասեր շատ մարդիկ: Այդ գրասեր մթնոլորտում ես եւս ընթերցասեր էի մեծանում: Վաղ տարիքում կարդացի «Հայ ժողովրդական հեքիաթների» բոլոր հատորները: Հետո անցա պատմավեպերին: Իսկ 9-10-րդ դասարաններում ստիպված վերընթերցեցի դրանք: Դա օգնեց, որպեսզի նորովի ընկալեի այդ ստեղծագործությունները: Երբ լինում եմ Փարիզում, անպայման այցելում եմ Լուվր ու մտովի զրուցում եմ «Մոնա Լիզայի» հետ: Արվեստաբան չեմ, բայց ինձ համար բացահայտել եմ երկու-երեք կարեւոր հատկանիշ. որ դիրքից նայում ես կտավին, ինքը քեզ է նայում: Երկրորդը, որ ավելի կարեւոր է. ինչ տրամադրությամբ նայում ես կտավին, նա նույնությամբ քեզ պատասխանում է. Ուրա՞խ ես, ժպտում է, տխու՞ր ես, թախծում է: Նման զգացողություն ունենում եմ ամեն անգամ Պարույր Սեւակ ընթերցելիս: Նրան ընկալելը եւս տարիների հետ ավելի է հասունանում:
– Ո՞րն է եղել ամենակարեւոր պատգամը, որ ստացել եք ձեր ծնողներից:
– Զավակների հանդեպ մայրերի վերաբերմունքն ինքնին հասկանալի: Քչախոս հայրս շրջապատում այնքան էր հարգված, որ կրտսեր տարիքից նրան վերաբերում էի պաշտամունքի մակարդակի: Մի անգամ առիթ եղավ (գուցե չափն անցել էի), երկար նայեց աչքերիս մեջ ու ասաց՝ հիշի՛ր տղաս, որեւէ իրավիճակում աշխատիր մարդ եւ տղամարդ մնալ: Միշտ հիշում եմ նրա խոսքերը եւ ամեն անգամ, երբ բացում եմ «փակագծերը», հասկանում եմ, թե այդ երկու բառով՝ Մարդ ու Տղամարդ, որքան շատ բան է ասել հայրս: Պատգամել է լինել նվիրյալ զավակ, ամուր ընտանիքի հայր ու պահապան, պատվախնդիր մարդ: Անհամեստ չհնչի, կարծում եմ դա ինձ հաջողվել է՝ շատ ծառեր եմ տնկել, տներ կառուցել եւ ամուր ընտանիք եմ ստեղծել: Երկու տղա ունեմ. Արթուրը իրավաբան է, Արմանը՝ պատմական գիտությունների թեկնածու, իսկ դուստրս՝ Անին, ֆինանսիստ: Ամենամեծ ձեռքբերումս համարում եմ այն, որ զավակներս կրթված են, հասել են որոշակի հաջողությունների, շրջապատում սիրված են ու հարգված: Թոռնիկներս նոր հոգեբանական, տիեզերական աշխարհ են: Զավակներիս վերաբերվել եմ որպես ընկերների, հորդորել, որ երբեք թույլ չտան ոտնահարել իրենց ինքնասիրությունը, որ նյութականը երբեւէ իրենց չկառավարի:
– Ձեր ճանապարհին հանդիպած ո՞ր պրոֆեսորները դարձան ուղենիշ:
-Դպրոցական տարիքից ուսուցիչներ են եղել հայրս, Հայոց պատմության ուսուցիչ՝ Աբրահամյան Մամիկոնը, Հայոց լեզվի եւ գրականության ուսուցիչ Անտոնյան Մովսեսը, որոնց պատգամներն ուղեկցել են ինձ ողջ կյանքում: Նրանց տված գիտելիքները եղել են այն հիմնաքարը, որի վրա հետագայում կառուցվեց իմ գիտական ընթացքը: Համալսարանում ուսանելու տարիներին մեծ ազդեցություն է ունեցել ակադեմիկոս Լենդրուշ Խուրշուդյանը՝ գիտական ղեկավարս, կարեւոր են եղել պրոֆեսորներ Բաբկեն Հարությունյանի, Ստեփան Մելիք-Բախշյանի եւ մյուս դասախոսներիս ազդեցությունը:
– Ո՞ր բեկումնային իրադարձությունը ձեզ բերեց հայ պատմագիտության ոլորտ:
-Փակագծեր բացեմ: Սկզբում ընդունվել եմ ԵՊՀ-ի Իրավագիտության ֆակուլտետ: Սակայն հանգամանքների բերումով կիսատ թողեցի: Հետո ընդունվեցի ԵՊՀ-ի պատմության ֆակուլտետ: Առաջին կուրսից եւ՛ աշխատում էի, եւ՛ սովորում: Առաջին քննաշրջանից սկսած մինչեւ ավարտելս գերազանցիկ էի, անվանական թոշակառու: Պատմությունը սիրել եմ փոքրուց, քանզի հայրս պատմաբան էր: Զուգահեռները հատվեցին, երբ շարունակեցի ուսումս բուհում, ապա՝ ասպիրատուրայում: Այդ ընթացքում ԽՍՀՄ-ը ինքնալուծարվեց եւ դժվարին ու անհասկանալի տարիներ էին: Աշխատեցի տուրիզմի ոլորտում, որը հնարավորություն ընձեռեց հաց վաստակել եւ աշխարհ տեսնել…
–Դուք մեր հարցազրույցներից մեկում ասել եք. «հայ ժողովուրդը ձեւավորվեց մեծ դժվարությամբ, հզորների դեմ անզիջում պայքար մղելով, ուժեղացավ, դարձավ կայսրություն, այնուհետեւ 2000 տարի ենթարկվելով ծանր փորձությունների՝ կարողացավ հասնել մեր օրերը: Եվ դա շնորհիվ մեր հզոր գենի»: Պատմության բոլոր օրինաչափություններով պետք է չլինեինք: Ի՞նչ մարտահրավերների առաջ է կանգնած հայ էթնոգենը Արցախյան վերջին պատերազմից հետո:
-Էթնոգենի խնդիրը ես երկար եմ ուսումնասիրել: Ժամանակակից գիտությունը դեռ սպառիչ պատասխաններ չունի այդ հարցում: Կան գիտական հզոր կենտրոններ, որոնք խորությամբ ուսումնասիրում են էթնոսների ծագումնաբանական եւ ժառանգական վարքը, դրանց հիման վրա կոդավորում ժողովուրդներին: Գիտեն, թե որ ազգին ինչ է անհրաժեշտ, որ բարեկամանան եւ օգտագործեն հօգուտ իրենց շահերի: Հայ ժողովրդին եւս փորձել են կոդավորել, բայց դեռեւս չի հաջողվել, քանի որ հայն հնագույն այն ազգն է, որն աշխարհ է եկել հատուկ առաքելությամբ: Ցավոք, որոշ հատկանիշների պատճառով 2000 տարի շարունակ կենսատարածքի, ժառանգական, հոգեկերտվածքի առումով միայն կորցրել ենք: Այսօր էլ պատմական տիրույթում ձեւավորված հոգեկերտվածքի արդյուքնում խոցելի ենք եւ մեզ բավական հեշտ է տարբեր թեւերի բաժանելը: Մեր այսպես կոչված «թավշյա հեղափոխությունը» նույնպես դրա արդյուքներից մեկն էր: Դարեր շարունակ, գտնվելով հզորների բախման կիզակետում (խեթա-ասորական, Հռոմ-Բյուզանդիա-Պարսկաստան, արաբական, թուրք-սելջուկյան, մոնղոլական, ռուսական) տիրապետության տակ, ենթարկվեցինք բոլոր այդ էմիգրացիոն փոթորիկներին, որոնք, ցավոք, անհետեւանք չանցան եւ թողեցին իրենց հետքը մեր հոգեբանության վրա: Եվ հայ ժողովուրդն իր գոյատեւման համար միշտ սրա կամ նրա հովանու ներքո է ելք փնտրում: Այստեղից էլ՝ հեշտ է դառնում նրան տարբեր թեւերի բաժանելը: Այսօր էլ դա հստակ երեւում է արեւմտամետների ու ռուսամետների բաժանված մեր քաղաքական դաշտում:
–Հայոց պատմության էջերը լի են ազգային-ազատագրական պայքարի բազում դրվագներով: Եվ այդ գոյապայքարի դաշտից լսվում է Խրիմյան Հայրիկի ձայնը. «Յուր ազգն ու հայրենիքը չսիրող անձը մարդկային կյանքի մեջ ապրելու իրավունք չունի»: Մեր գոյապայքարը չի ավարտվել: Ի՞նչ ճանապարհով պիտի կարողանանք վերականգնելով պատմական արդարությունը:
– Այս հարցին երկու մոտեցում կա. խոնարհվելով Խրիմյանի պատգամների առջեւ՝ նշեմ, որ այս ձեւակերպումը փոքր-ինչ հնացած է, քանզի մեր հայրենակիցներից շատերը ճակատագրի բերումով ապրում են ոչ Հայրենիքում: Եվ եթե այսօր որեւէ սփյուռքահայի ասենք, որ դու քիչ հայրենասեր ես, նա կարող է վիրավորվել եւ ամենախիստ ձեւով հակադարձել: Ինչ վերաբերում է ազատագրական պայքարին, ապա պիտի խոստովանենք, որ դրանք հիմնականում ավարտվել են պարտությամբ: Օրինակ՝ 19-րդ դարի մեր ամենանվիրական՝ Հայդուկային շարժումը, որին ազգը նվիրաբերեց իր ամենապայծառ զավակներին եւ միջոցները: Արդյունքում՝ կորցրեց իր ծաղիկ երիտասարդությանը, եւ մեր հայրենիքը, նյութական ռեսուրսները մնացին թուրքերին, կորցրեցինք մեր պատմական բնօրրանը: Արդյո՞ք ազգային-ազատագրական պայքար չէր 1988-ը: Իհարկե, ազգային-ազատագրական պայքար էր: Բայց այսօր, ցավոք, պատմությունը կրկնվեց, եւ մենք պարտության վկան եղանք: Մենք գտել ենք այդ ամենի ինքնաարդարացման ձեւը՝ բարոյական հաղթանակ: Այնինչ, բարոյական հաղթանակը մեզ համար պիտի դառնա ոչ թե ինքնաարդարացման միջոց, այլ շչակի նման պիտի սղոցի մեր ուղեղները, որ մենք սթափվենք:
– Ղեւոնդ Ալիշանը մի ուղենշային հոդված ունի ՝ «Ծանիր զքեզ»: Անդրադարձել է ազգի դաստիարակության եւ ինքնաճանաչողությամբ մեր ուղին հարթելու հիմնահարցերին: Որտե՞ղ է խզվել հայ ժողովրդի հոգեւոր կապը իր երբեմնի հզոր անցյալի հետ, որը մեզ խանգարում է առաջ ընթանալ:
-Խզումն առաջացավ 20-րդ դարի սկզբին: Նպաստեցին առաջին համաշխարհային պատերազմը, Հայոց ցեղասպանությունը, պետականության վերականգնման պատրանքը եւ, իհարկե, Խորհրդային տարիները: Կոմունիստական դոգմատիզմն ամեն ինչ վերագրում էր կուսակցությանը եւ մասսաներին, իսկ խելացի անհատը ստվերվում էր: Արգելվեցին բոլոր մեծերը, նրանց լուսանկարն ունենալը եւ անունը հնչեցնելը դարձան հանցագործություն: Աղավաղվեցին բոլոր տեսակի կապերը մեր ժառանգությա հետ: Մեծացավ սերունդ, որը «բեռնաթաված» էր անցյալի կապանքներից: Հետաքրքրականն այն է, որ 1956 թ. ԽՄԿԿ 20-րդ համագումարից հետո, երբ այդ կապանքները թուլացան, հայրենաբաղձության ժայթքում ապրեցինք, որը ցույց տվեց կարեւոր բան. 1. Պատմական հիշողությունը ջնջելն անհնար է: 2. Մեր արյան մեջ գոյություն ունեցող հայրենաբաձությունը, անարատ հայրենասիրությունն ընդամենը պատնեշված էր եւ ամբողջ թափով ժայթքեց 1965 թ. Ազգային զարթոնքի, Հայոց ցեղասպանության հուշակոթողի կառուցման եւ Սփյուռքի կոմիտեի ստեղծման տեսքով:
Արցախյան շարժումը նախաձեռնած սերնդից շատերը ռուսական կրթություն ունեին, հայերեն էլ չգիտեին, սակայն ավելի շատ նվիրյալ հայրենասերներ տվեց, քան մերօրյա, «ազատ ու ժողովրդավար» հասարակությունը: Երբեք չպիտի անտեսնենք նաեւ Սփյուռքի կարեւոր դերակատարությունը, որը բոլշեւիկյան կապանքներից ազատ լինելով՝ անշեջ էր պահել հայրենաբաղձության կրակը, որը միախառնվեց Հայաստանի ազգային պայքարի կրակին, եւ մենք ունեցանք Արցախյան ազտամարտի հաղթանակը:
–Հայոց նորագույն պատմությունն սկսվեց Արցախյան հաղթանակով, որը մեզնից խլվեց: Եվ դուք հոդված էիք գրել, որ Հայաստանը կա՛մ լինելու է մեծ ու հզոր երկիր, կա՛մ չի լինելու առհասարակ: Եվ ձեր հոդվածը եզրափակել էիք հավերժական Հայաստանին հասնելու գաղափարով: Ո՞րն է լինելու դրան հասնելու ճանապարհը:
-Կարծում եմ, որ Հայաստանը, այո, լինելու է: Ինձ հաճախ անուղղելի լավատես են կոչում: Միգուցե մեր պատկերացրած 300000 քառ. կմ տարածության սահմաններում չլինի, բայց որ Հայաստան պետությունը լինելու է միշտ՝ իր հատուկ առաքելությամբ աշխարհ եկած հայ ժողովրդով, դրանում համոզված եմ: Իսկ ուղին մեկն է. եթե ես այսօր հիշում եմ Գրիգոր պապիս ու նրա տված խորհուրդները, շարունակ զգում եմ հորս խրախուսող ու զգաստացնող հայացքը եւ փորձում եմ դրանք փոխանցել իմ թոռներին, հենց դա էլ կլինի մեր լինելության բանաձեւը, մեր Կոդի շարունակության հիմնադրույթը, որին չեմ կասկածում…
Շատ կուզենայի տեսնել հայեցի դիմագծով, հայեցի հոգեբանությամբ, հիմնազուրիկ դրույթներից ձերբազատված, ամենակարեւորը՝ օտարամոլությունից դուրս եկած սերունդ, որը եւ պիտի ապահովի մեր Կոդի շարունակականությունը…
Զրուցեց ՀԱՍՄԻԿ ՊՈՂՈՍՅԱՆԸ
