ԺԱՌԱՆԳՈՒԹՅՈՒՆ

ՍՎԵՏԼԱՆԱ ԳՈՒԼՅԱՆ

«Եթե բեմադրիչն ապրում է իր ժողովրդի խնդիրներովՙ նրա ֆիլմը կլինի ազգային»

Շատ երջանիկ մի օր էրՙ երկար տարիներ լրագրող աշխատելուց հետո ինձ վերջապես հաջողվեց ձայնագրիչ գնել: Անցյալում մնացին զրուցակցին տվածս հարցերի պատասխանները գրի առնելու տանջալից ջանքերը: Դա միշտ չէր ստացվում: Շատ դժվար էր դրանց ճշգրիտ պատասխանները հիշելը: Վերջապես ես կաշխատեմ լիարժեք լրագրողի պես: Թանկարժեք ձեռքբերումով ես մտա Կինոյի տուն, որտեղ խորհրդակցություն էր ընթանում: Առաջին անգամ ինձ մոտեցավ Հենրիկ Մալյանը. բնականաբար խոսեց կինոյի խնդիրների մասին: Ես հիշեցի իմ թանկարժեք գնումի մասին եւ առաջարկեցի Հենրիկ Սուրենովիչին ինձ հարցազրույց տալ: Նա ուրախությամբ համաձայնեց: Այլեւս չգնացինք խորհրդակցության եւ ինչ-որ սենյակում տեղավորվելովՙ սկսեցինք զրույցը: Բնականաբար, նախապատրաստած հարցեր չունեի (սովորաբար այսպիսի հանդիպումներին շատ մանրակրկիտ պատրաստվում էի, եւ գալիս էի մանրամասն մտածված հարցերով), ուստի հարցերն առաջանում էին զրույցի ընթացքում:

– Որտե՞ղ է անցել ձեր մանկությունը, եւ ինչպե՞ս է սկսվել ձեր ճանապարհը դեպի Կինո:

– Ծնվել եմ Վրաստանում, Թելավի փոքր քաղաքում: Զարմանալի է, երբ քաղաքում բոլորն իրար ճանաչում են, եւ ոչ մեկը մյուսից գաղտնիք չունի: Հայրս երաժիշտ էր եւ հաճախ թաղումներին էր նվագում: Մենք ապրում էինք գերեզմանոցից ոչ հեռու, եւ հաճախ հուղարկավորությունների էի ականատես լինում: Ես վախենում էի հանգուցյալներից, իսկ ողջերին հաճույքով էի հետեւում: Ի՜նչ հիանալի թատերախաղեր էին դրանք: Այնուհետեւ մենք ապրեցինք Թիֆլիսում: Պատերազմի ավարտից հետո տեղափոխվեցի Երեւան եւ ընդունվեցի Թատերական ինստիտուտՙ հայ ազգային դերասանական դպրոցի հիմնադիր Լեւոն Քալանթարի արվեստանոցը: Ինստիտուտն ավարտելուց հետո աշխատեցի հանրապետության տարբեր թատրոններում: Կիրովականում նույնիսկ առաջարկեցին թատրոնի գլխավոր բեմադրիչի աշխատանքը: Երեւանը, ուր 1945-ին տեղափոխվեցի Թիֆլիսից, ինձ փոքրիկ, հանդարտ քաղաք թվաց: Իսկ գավառական քաղաքը նման է թատրոնի, որտեղ բոլոր դերերը բաշխված են, բոլոր ասույթներըՙ նախօրոք հայտնի: Եվ այդ թատրոնում ես միաժամանակ եղել եմ ե՛ւ հանդիսատես, ե՛ւ մասնակից: Կարծում եմ, դա էլ եղել է իմ գլխավոր ինստիտուտըՙ Թելավի, Թիֆլիս, Երեւանՙ աշխարհի ամենաիրապաշտական թատրոնը:

– Ինչ եք կարծում, ո՞րն է ազգային կինոն:

– Ինձ համար ծիծաղելի են որոշ բեմադրիչներիՙ ազգային կինո ստեղծելու ջանքերը: Եթե բեմադրիչն ապրում է իր ժողովրդի խոհերով, հոգսերով, խնդիրներովՙ նրա ֆիլմը կլինի ազգային: Իսկ ազգային առանձնահատություններն ուսումնասիրելով եւ «ուղեղի լարումով» այս կամ այն ֆիլմը որպես ազգային նկարելու բոլոր բացառիկ ջանքերն իզուր են լինելու: Այդպիսի ֆիլմի կեղծիքն անմիջապես աչքի կընկնի: Իրական ազգային բեմադրիչի ստեղծագործությունը միշտ անկեղծ է: Որքան էլ ջանամ որեւէ մեկին նմանվելՙ միեւնույն է, չեմ նմանվի: Իմ մեջ պիտի ապրի Մատենադարանի շունչը, Գառնիի եւ Գեղարդի գեղեցկությունը, Սարդարապատի վեհությունը: Հենց այդ ամենն ինձ պետք է դարձնի ազգային բեմադրիչ: Ազգայինը միշտ ներկա է այնտեղ, որտեղ անկեղծություն կա:

– Արդյոք դա նշանակո՞ւմ է, որ դուք երբեք ֆիլմ չեք նկարի, ասենք, Իսպանիայի կյանքից:

– Գուցեՙ այո: Չնայած ասացի «այո» ու մտածեցիՙ իսկ չէի՞ ուզենա, օրինակ, Գոյայի մասին ֆիլմ նկարել: Անհատի կյանքի մասին: Սակայն նույնիսկ այս պարագայում ես իմ եւ Գոյայի միջեւ ընդհանուր, իրար մտերմացնող հատկանիշներ պետք է տեսնեի: Եվ չեմ կարծումՙ դա կլինի իսպանական ֆիլմ : Դա կլինի հայկական ֆիլմ:

– Ինձ թվում էՙ ձեր «ամենահայկական» ֆիլմը «Նահապետն» է:

– Ցեղասպանություն վերապրած հայ ազգի ողբերգությունը միշտ ներկա է եղել հայ արվեստում: Բայց այդ թեման միշտ չէ հեշտ ճանապարհ բացել իր համար: Այսօր այն բաց քննարկվում է մամուլում, հեռուստատեսությունում, առհասարակ մշակույթում: 70-ականներին դրա վրա առհասարակ արգելք էր դրված: «Նահապետի» ճանապարհը երկար եւ ծանր էր: Որքան էլ տարօրինակ է, Ցեղասպանության մասին ֆիլմ նկարելու անհրաժեշտության հարցը բարձրացված էր պետական մակարդակով: Դրանով անձամբ հետաքրքրված էր Հայաստանի Կոմկուսի Կենտկոմի առաջին քարտուղար Կարեն Դեմիրճյանը: Նա կարծում էր, որ հասել է դրա մասին բացեիբաց, ամբողջ ուժով խոսելու ժամանակը: Այդ ծանրագույն, բայց գերապատիվ աշխատանքն ինձ վստահեցին: Հրաչյա Քոչարի պատվածքի հիման վրա սցենար գրելը ես ինքս հանձն առա: Սցենարի վրա աշխատելիս ինձ չէր լքում այն զգացումը, որ Հրաչյա Քոչարն իր պատմվածքը հորինելիս իմացել է, որ այն երբեւիցե էկրանին է հայտնվելու:

– Դերասանների ընտրության հարցում խնդիրներ առաջացա՞ն:

– Պատմվածքի կերպարները, թվում էր, ստեղծվել էին որոշակի դերասանների համար: Նահապետըՙ Սոս Սարգսյանի, նրա քույրըՙ Գալյա Նովենցի, նրա ամուսինըՙ Ֆրունզիկ Մկրտչյանի համար: Դժվարություններ առաջացան Նահապետի կնոջՙ Նուբարի կերպարի հետ կապված: Քոչարի մոտ նա վայելչակազմ, կապուտաչյա եւ շիկահեր էր: Մենք նրան երկար էինք փնտրում: Նա չկար ո՛չ դերասանների, ո՛չ էլ ներգրավված կերպարների մեջ: Ոչ մի կերպ չէինք կարողանում գտնել Նուբարի դերակատարի: Այդ ժամանակ որոշեցինք շեղվել գրական կերպարից եւ ստեղծել նորը: Մի անգամ փողոցում հանդիպեցի իմ նախկին ուսանող Սոֆիկ Սարգսյանին: Ուշադիր զննեցի: Միգուցե նա՞ է: Միակ բանը, որով նա նման էր կերպարինՙ հասակն էր: Նրա հետ երկրորդ հանդիպումը նույնպես պատահական էր: Անցավ մեկ տարի. ոչ մի կերպ չէինք կարողանում դերասանուհի գտնել Նուբարի կերպարի համար: Հրավիրեցինք Սոֆիկ Սարգսյանին: Նա այնքան հուզված էր, որ սենյակ մտնելով ու չիմանալով ինչ անելՙ վերցրեց ավելն ու սկսեց հատակն ավլել: Ես նայեցի նրան ու հասկացա. նա՛ էր, Նուբարն էր: Այնուհետեւ սկսվեցին իսկական փորձությունները: Սոսն ու Սոֆիկը ոչ մի կերպ չէին կարողանում ընդհանուր լեզու գտնել: Անհասկացության պատը բաժանում էր նրանց: Դա ինձ ձեռք էր տալիսՙ Նահապետն ու Նուբարը չպետք է միանգամից մտերմության ճանապարհ գտնեին: Այդ «սառցե հարաբերությունները» պետք է տեւեին մինչեւ բքի տեսարանը, երբ Նահապետն ու Նուբարը փրկում են խնձորենիների երիտասարդ տնկիները: Այնուհետեւ նրանք նստում են խարույկի մոտ, եւ Նահապետը կարծես առաջին անգամ նկատում է այդ կնոջը:

– Ֆիլմի վրա աշխատանքը շա՞տ էր ծանր:

– Գիտե՞ք, կինոբեմադրիչը երբեք հեշտ աշխատանք չի ունենում: Օրինակ, «Մենք ենք, մեր սարերը» ֆիլմի նկարահանումները ես եւ օպերատոր Կարեն Մեսյանը սկսեցինքՙ չունենալով ո՛չ սցենար, ո՛չ նկարահանող խումբ, ո՛չ տեսախցիկ, ո՛չ ժապավեն: Պարզապես երկուսս էլ սիրահարված էինք Հրանտ Մաթեւոսյանի արձակին, նրա անսովոր հերոսներին եւ նրանց հետ պատահող անսովոր պատմություններին: Շուտով պատրաստ էր մի սցենարի տարբերակը, եւ Հրանտ Մաթեւոսյանը գնաց Մոսկվաՙ սցենարային բարձրագույն դասընթացների: Իսկ ես ու օպերատորը մնացինք անավարտ սցենարով մեն-մենակ: Ֆիլմը բարեհաջող նկարահանեցինք: Ես շատ էի վախենում, որ ֆիլմը Հրանտին դուր չի գա: Բայց Մաթեւոսյանը շատ գոհ էր: Նկարահանումների ժամանակ ծիծաղելի իրավիճակ ստեղծվեց: Ոստիկանության լեյտենանտի կերպարը գրվել էր հատուկ Սոս Սարգսյանի համար: Ֆրունզիկ Մկրտչյանը ցանկացավ խաղալ լեյտենանտի դերը եւ քիչ էր մնում այդ պատճառով կռվեր Սոս Սարգսյանի հետ: Ինձ համար միշտ շատ կարեւոր է, որ նկարահանումների ժամանակ ամեն ինչ առավելագույնս մոտ լինի իրականությանը: Ես պայքարեցի, որ դերասաններ Ֆրունզիկ Մկրտչյանը, Խորեն Աբրահամյանը, Ազատ Շերենցն ու Արտավազդ Փելեշյանը իրե՛նք հնձեն խոտը: «Ո՛չ մի կրկնօրինակող», կտրականապես հայտարարեցի: Երբ մենք նկարում էինք Ազատ Շերենցի հերոսի լողանալու տեսարանը, մեզ շատ բաներ հուշեցին գյուղի բնակիչները: Պարզվեցՙ լողանալը մի ամբողջ արարողակարգ է: Այստեղ կարեւոր էՙ քանի՛ դույլ ջուր է հարկավոր բերել, ո՛ր կողմից լցնել ջուրը եւ ինչպե՛ս այն ճիշտ օգտագործել, որպեսզի անվերջ աղբյուրը չվազես:

– Ձեր «Եռանկյունի» ֆիլմը հանգրվանային դարձավ ոչ միայն ձեզ, այլեւ ողջ հայ կինոյի համար: Հայկական էկրանին առաջին անգամ խոսեցին ոչ թե «խորհրդային մարդու», աշխատավորի եւ զինվորի սխրանքների, այլ սովորական մարդու, նրա հոգսերի եւ խնդիրների մասին:

– Պատահական չէր, որ որպես գործողությունների վայր մենք չընտրեցինք տուն, բնակարան, եւ ոչ էլ նույնիսկ բակ, այլ… դարբնոց: Յուրաքանչյուր հայի ծանոթ էին «պատիվ», «ընկերություն», «նվիրվածություն» հասկացությունները: Շատ հայերի սրտում ապրում է կորցրած հայրենիքիՙ «Էրգրի» ցավը, որը մնացել է ոչ հեռու անցյալում: Եվ աշխարհագրորեն էլ հեռու չէր: Հերոսներից ոչ մեկը չի խոսում կորցրած հայրենիքի մասին, «այնտեղ» թողած տան մասին: Բայց այդ գաղափարը ներկա է: Ֆիլմում հերոսը մեկը չէ, հինգն են: Նրանք միասին զվարճանում են եւ տխրում, ուրախանում են, աղմկում ու իրենց հարաբերություններն են կարգավորում այս դժնդակ կյանքում:

– Ես ներկա եմ եղել «Եռանկյունի» ֆիլմի դիտմանը Մոսկվայի Կինոյի տանը: Երբ վառվեցին դահլիճի լույսերը, դահլիճում քար լռություն էր տիրում: Մի քանի վայրկյան անց դահլիճը բառացիորեն պայթեց ծափերի պոռթկումից: Ծափահարում էին հոտնկայս, շատ երկար: Ըստ իս, դա ֆիլմի աստեղային ժամն էր:

– Ցավոք, ես դահլիճում ներկա չեմ եղել: Ինձ ընկերներս են պատմել:

– Հանդիսատեսը ներկա՞ է ձեր երեւակայության մեջ, երբ դուք հորինում կամ նկարահանում եք ֆիլմը:

– Եթե ես մտահղացման կամ ֆիլմի ստեղծման ժամանակ մտածեմ հանդիսատեսի մասին, ապա ինձնից անկախ ինչ-որ բան կանեմ նրան գոհացնելու համար: Իսկ դա արդեն կլինի իմ ընկալումից, իմ զգացումներից դուրս: Նշանակում էՙ ես կստեղծեմ ո՛չ իմ, այլ ուրիշի ֆիլմը:

Այդ ֆիլմը դավաճանություն կլինի իմ հանդեպ եւ հարգանքի բացակայությունՙ հանդիսատեսի հանդեպ: Եվ եթե նույնիսկ մտածեմ հանդիսատեսի մասին, ապա իմ առջեւ կհայտնվեն հավելյալ խնդիրներ. ինչպիսի՞ հանդիսատեսի մասին ես պիտի մտածեմ: Կարճ ասածՙ ֆիլմ ստեղծելիս ես չեմ մտածում հանդիսատեսի մասին, որովհետեւ նրան չափազանց շատ եմ հարգում:

– Ձեր ֆիլմերից կա՞ մեկը, որն ամենաշատն եք սիրում:

– Ո՛չ: Երբեք չի եղել: Վստահ եմ, որ չի էլ լինի: Պարզապես, անկախ նյութերի տարբերությունից, անկախ տարբեր ժամանակ իմ կարծիքներից, անկախ ստացված կամ չստացված ֆիլմերից, դրանք բոլորն էլ իմ կողմից ընկալվում են որպես մեկՙ գերերկարամետրաժ կինոնկար, որն ինձ համար շատ թանկ է: Իսկ եթե շատ անհրաժեշտ լինի ինչ-որ մի ֆիլմ առանձնացնել, դա կլինի ամենաթույլ կինոնկարը, որովհետեւ ամենաշատը նրա առջեւ եմ մեղավոր: Նրա հետ ես ինձ կզգամ, ինչպես մայրն արատավոր երեխայի հետ: Հենց նրան ես կդիտեմ որպես ամենասիրելին, ոչ թե որպես ստացված կամ չստացված: Իսկ թե ո՛րն է իմ ամենաչստացված ֆիլմը, դա արդեն դուքՙ կինոքննադատներդ գիտեք: Չնայած կարող եմ ասել, որ ամենա «իմ» ֆիլմը «Եռանկյունին» է:

– Յուրաքանչյուր ֆիլմ, մինչեւ ֆիլմ դառնալը, գոյություն ունի որպես մտահղացում: Ձեր ստեղծագործության մեջ ի՞նչ հարաբերակցության մեջ են մտահղացումն ու ֆիլմը:

– Հաճախ դրանք նույնն են: Ես շատ եմ մտերմանում իմ հերոսների հետ: Նրանք ինձ համար մտերիմ են դառնում, ինչպես իրական մարդիկ: Այդ մտերմության գործընթացը ինձ մոտ տեղի է ունենում մտահղացումը կինոնկարի վերածվելու ողջ ընթացքում: Դրա համար ես չեմ կարող զգալ տարբերությունը մեր միջեւ: Ինձ համար շատ կարեւոր է սցենարի առաջին ընթերցումը: Այնուհետեւ դրա վրա աշխատելիս ես ամեն ինչ գիտեմ իմ ֆիլմի, իմ հերոսների մասին: Նրանք դառնում են իմ գոյության, իմ մարմնի մի մասը: Նկարահանումներին անցնում եմ իմ հերոսների ամբողջական ճանաչությամբ:

– Արդյոք դա նշանակո՞ւմ է, որ ստեղծագործական գործընթացի մեջ եք մինչեւ նկարահանումները, իսկ նկարահանումների պահին ստեղծագործում, որպես այդպիսին, չկա:

– Այո, այո: Գուցե մանրուքներում այն պահպանվում է: Բայց ընդհանուր առմամբՙ ոչ: Ես հասկանում եմՙ ինչ գրավիչ կլիներ, եթե ասեի, որ նկարահանման հրապարակում ստեղծագործում եմ: Բայցՙ ոչ: Մինչեւ նկարահանումներն իմ մեջ խտացած է ամեն ինչ: Ինձ մոտ ամայացման, ինքս ինձնից կտրվելու, ինքս ինձնից հեռանալու գործընթաց է սկսվում: Նկարահանումների վերջում ես բացարձակ ամայացած եմ: Նկարահանումներն սկսում եմ հարուստ, ինչպես Կրեսոսը, իսկ դրանք ավարտում եմ բացարձակապես աղքատացած:

(վերջը հաջորդիվ)

Ռուսերենից թարգմանությունը` ԳԵՎՈՐԳ ԱՍԱՏՐՅԱՆԻ

Նկար 1. Հենրիկ Մալյան