Դեկտեմբերի 11-ին առաջին անգամ եղա Երեւանի սրտում՝ բնակելի շենքերի արանքում գտնվող «Մորդեխայ Նավի» սինագոգում, որ անունը ժառանգել է 30-ականներին նույն քաղաքում հրեաների կյանքը գունավորած եւ խորհրդային կարգերի անխնա ավերին զոհ գնացած հավատքի տաճարին ի հիշատակ: Այս շենքի ճակատին Դավթի 6 անկյուն աստղը վերեւում ուղղագիծ չէ՝ Արարատի պատկերն ունի: 2023-ին երեք անգամ Բաքվի «հանդուրժող» իշխանություններն առաջինը գուժեցին, որ Երեւանի միակ սինագոգի վրա հարձակումներ են եղել, որ հայերն իրենցից բացի որեւէ ազգի չեն հանդուրժում, որ…«Հայաստանում չի եղել եւ չկա հակասեմականություն», տարիներ առաջ մեր հարցազրույցի վերնագիր էինք դարձրել Հայաստանում հրեական համայնքի նախագահ Ռիմա Վարժապետյան Ֆելլերի ձեւակերպումը: Այժմ նույն բանի մասին վկայում է մեր ծավալուն զրույցը Հայաստանի գլխավոր ռաբբի Գերշոն Բուրշտեյնի հետ: Ես չմերժեցի 63-ամյա րաբունապետի հետ մեր զրույցը սկսել ճաշի ժամին: Հին ժողովուրդները սիրում են հյուրասիրել, եւ ես առաջին անգամ համտեսեցի հրեական Հանուկայի տոնական այս օրերին մատուցվող լատկեսը: Մեր զրույցն իհարկե սկսեցինք հին Երեւանից, ո՞ր թվականին է փլուզվել հին «Մորդեխայ Նավին»:
-Չեմ կարող ասել: Խորհրդահայ իշխանությունը փլուզել է շատ կրոնական կենտրոններ, դրանց թվում նաեւ հրեական կենտրոնը, որի մասին մոտ 30 տարվա ընթացքում Հայաստանի պետական մարմիններն ինձ չեն կարողանում պատասխանել՝ ի՞նչ է եղել իրականում: Մեհրաբովը (Ճարտարապետ Բորիս Մեհրաբյանը (1870-1936): 1906-1911 թ-ին գծել է Երեւանի՝ մինչ այդ գոյություն ունեցած ամենամանրամասն քարտեզը- Ան. Հ.) ստեղծած քարտեզում, որը մինչեւ հիմա գտնվում է Երեւանի պատմության թանգարանում, նշված են թե՛ սինագոգը, թե՛ հրեական գերեզմանատունը, երկուսն էլ չեն պահպանվել: Սրա մասին էլ կարելի է երկար խոսել եւ հարց տալ՝ ինչո՞ւ են դրանք փլուզվել: Կարելի էր սինագոգը դարձնել հիշատակի թանգարան եւ հարցնել նաեւ՝ ինչո՞ւ այսօր |Երեւանի մասին պատմող ոչ մի գրքում չի արձանագրված, որ հրեաներ են ապրել, հրեական երկու համայնք է եղել քաղաքում: Հստակ գիտենք որքան մարդ է բնակվել Երեւանում, եւ որ հրեաների թիվը եղել բնակչության մոտ 17 տոկոսը: Ճիշտ է, սա՝ մինչեւ 1918 թվականը, քանզի 1915-18-ին հրեաների արեւելյան համայնքը գնաց դեպի Պարսկաստան, եւ այսօր այնտեղ կան բավական շատ հրեաներ, որ կրում են հայկական յան վերջածանցով ազգանուններ:
–Ո՞ր ազգանուններն են դրանք:
-Օրինակ՝ Աբդյան: Եվրոպայի աշքենազի հրեաները, որ ապրել են այդ շրջանում, ըստ արխիվային գիտելիքների, Հայաստանից գնացել են, երբ վերջինս պայմանագիր է կնքել Ռուսաստանի հետ՝ դառնալով խորհրդային: «Նոյի երկրի հրեաները» մեր հրատարակած գրքում հետաքրքրական փաստեր կան նաեւ այդ շրջանի վերաբերյալ: Ստալինյան բռնապետության ժամանակ հրեաներին վերացնում էին, կա՛մ՝ գնդակահարում, կա՛մ՝ աքսորում: Այդ պատճառով մինչեւ 1930-ականների վերջը Հայաստանում համարյա հրեա չէր մնացել: Մինչեւ Հայաստանի խորհրդային դառնալը, հրեաների կոմպակտ (խիտ) բնակավայրը եղել է Երեւանը: Մենք եկել ենք այստեղ 1941 թվականից հետո, երբ պատերազմի վերջում էվակուացիա եղավ: Տարբեր մասնագիտությունների տեր հրեաներ եկան: Երկար ժամանակ, 1970-ական թվականների սկզբից, բավականին մեծաքանակ հրեա բժիշկներ են եղել այստեղ, եվրոպական լավագույն մակարդակի, օրինակ Դունավիցերը, որը քիթ-կոկորդ- ականջաբան էր, Լեւինը, որ լավ նյարդաբան էր: Վիրաբույժներ կային՝ նրանցից մեկն էր հայ- հրեա ծնողների զավակ Բադալյանը: Բրեժնեւի իշխանության ժամանակ էլ շատ հրեաներ եկան Հայաստան: Դա այն ժամանակ էր, երբ կտրուկ արգելվում էր հրեաներին եւ ոչ հրեաներին գնալ Իսրայել բնակվելու: Մարդիկ 10-12 կետից բաղկացած հարցաշար էին անցնում, վերջում, երբ զրկվում էին տնից- տեղից, մերժում էին: Եւ շատերը դրանից հետո եկել էին Հայաստան, եւ կարելի է ասել՝ իրենց լավ էին զգում այստեղ: Թեպետ Հայաստանն էլ խորհրդային էր: Վրաստանում եւ Ադրբեջանում՝ չգիտեմ, բայց եթե Ռուսաստանում, Ուկրաինայում, Բելառուսում, Մոլդովայում ճնշում էին հրեաներին, երբ վերջիններս փորձում էին պահպանել իրենց մշակույթը, կրոնը, աքսորում, գնդակահարում էին, եւ շատերը զոհվեցին, այդ նույն ժամանակ Հայաստանում ԿաԳեԲեն՝(ՊԱԿ-ը) չէր նեղում հրեաներին: Ճիշտ է, բաց տոնակատարություններ չէին անցկացվում, բայց կային մի քանի ընտանիքներ, որոնց տներում հավաքույթներ էին լինում, եւ համոզված եմ, որ տեղյակ էին, թե ինչ էր կատարվում այդ հավաքների ժամանակ, ովքեր էին ներկա, բայց որեւէ մեկին երբեւէ չեն զրկել ազատությունից: Դրա համար ես էլ, որպես Հայաստանում ծնված հրեա, կարող եմ ասել՝ ազգային ինքնորոշման եւ ինքնության վրա երբեք չեն եղել ազատությունը խոչընդոտող այնպիսի խնդիրներ, որ եղել են օրինակ Ուկրաինայում, որտեղ կյանքի առաջին տարիներն են ապրել ավագ եղբայրս, միջնեկ եղբայրս: Նա ավելի «փողոցի տղա» է եղել, եւ թույլ չի տվել, որ իրեն ճնշեն, բայց վերոնշյալ երկրներում բնակվող հրեաների 80 տոկոսին, երբ ասում էին՝ հրեա ես, գլուխները կախում էին եւ ցածրաձայն հաստատում: Փառք աստծո, ինձ հետ նման բան չի եղել: Հպարտ ասում էի, որ հրեա եմ, իմ հայկական շրջապատը գիտեր, որ հրեա եմ, բացի երկկողմանի հարգանքից եւ սիրուց՝ ուրիշ բան չի եղել: Իսկ Ռուսաստանում ստիպված էի ուժով ցույց տալ, որ հրեա եմ, ոչ թե աչքերս փախցնելով:
–Շատ եմ տեսել ձեզ Կասյան փողոցով ցած իջնելիս, տպավորել էիք ձեր խոպոպներով: Եթե չեմ սխալվում՝ որեւէ անգամ չեմ նկատել, որ կիպա (հրեա տղամարդու թասակ գլխարկը-Ան.Հ.) կրեիք: Ընդհանրապես Երեւանի փողոցներում կիպայով հրեայի չեմ հանդիպել: Այստեղ հրեաները կիպա դնո՞ւմ են:
-Կիպան կրում են նրանք, որոնք հավատացյալ են: Գեղեցկության համար չեն դնում:
–Ոչ միայն: Գերմանիայում նաեւ գերմանացի քաղաքական գործիչներն են կրում՝ այն ժամանակ, երբ սինագոգ են այցելում, կամ ուզում են ընդգծել հրեաների հանդեպ իրենց համերաշխությունը, հարգանքը:
-Այո: 1986-ից ցայսօր, աշխատելով բժշկական ինստիտուտում, մեր օրենքներն եմ հարգել, շաբաթ օրերին չեմ աշխատել, կիպան դնում էի, մորուք պահում էի:
–Մասնագիտությամբ բժի՞շկ եք:
-Կենսաբան եմ: Բայց ինստիտուտում սովորելու տարիներից՝ սկսել էի զբաղվել բժշկական խնդիրներով. Դիպլոմային առաջին աշխատանքս եղել է մաստիտների վերաբերյալ, իսկ հետո տեղափոխվեցի նորաբաց հետաքրքիր՝ կենսառիթմալոգիայի կենտրոն, որ հետազոտում էր, թե մարդու եւ տիեզերքի կապը որքանով է ազդում մարդու վրա, ինչպես կարելի է ռիթմերով ճանաչել սկսվող հիվանդությունը եւ այլն: Գրել էի մեծաքանակ աշխատություններ, հասել էի թեկնածուականը պաշտպանելու փուլին, սակայն այդտեղ վերջակետ դրեցի բժշկությանը, քանի որ 1986-ից հետո այստեղ զուգահեռ արդեն զարգանում էր հրեական շարժումը: Մթնոլորտը թույլ էր տալիս, զարգացումը պատերից դուրս էր գալիս, 1991-ին զգացինք, որ կարող ենք լեգալացնել եւ նույն տարում ընկերս՝ Իգոր Ուլանովսկին, որ հիմա ապրում է Իսրայելում, եւ ես, Հայաստանում հիմնադրեցինք հրեական համայնքը: Մեկ տարի գործունեություն ծավալեցինք՝ որպես մեկ համայնք, բայց քանի որ Հայաստանի օրենսդրությունը չէր արտոնում, որ հասարակական կազմակերպությունը կրոնական գործունեություն ծավալի, 1992-ին ստիպված գրանցեցինք նաեւ կրոնական համայնքը եւ բաժանվեցինք: Իգորը դարձավ համայնքի, ես՝ կրոնական համայնքի նախագահ:
–Դո՞ւք որոշեցիք դառնալ րաբունապետ:
-1980-ականներից հստակ էր իմ որոշումը՝ զբաղվել հրեաների՝ դեպի մշակույթն ու կրոնը վերադարձով:
–Ինքնությա՞ն որոնումն էր պատճառը:
– Ոչ, իմ մեջ ինքնության որոնումը եղել է փոքրուց, հրեական մթնոլորտ է եղել մեր տանը: Խոսում էինք իդիշ եւ ռուսերեն: 1915-ին Օդեսայում ծնված, 2006 թվականին այս աշխարհը թողած հորս լեզուն իդիշն էր, ռուսերեն սովորել էր 20 տարեկանից հետո: Հորաքրոջս էվակուացրին Հայաստան, երբ Օդեսան 1941-ին հանձնեցին գերմանացիներին: Մյուս հորաքրոջս եւ տատիկիս ուղարկեցին Տաշքենտ: Հորեղբայրներս գերմանացիներին ճանաչում էին առաջին պատերազմից եւ չէին կարծում, թե վտանգավոր կլինի, նրանք մնացին Օդեսայում եւ ընտանիքներով՝ 37 հոգով զոհվեցին: Պատերազմից հետո, 1948-ին, տատիկս եւ հորաքույրս Տաշքենտից վերադարձան, չգիտեին որտեղ են քույրն ու եղբայրը: Մի քանի տարի հետո գտան իրար, հորաքույրս եկավ Հայաստան, նրան դուր եկավ երկիրը: Այն ժամանակ ներկայիս «Երեւան» հյուրանոցը «Ինտուրիստն» էր, դրա ռեստորանի ղեկավար դարձավ: Պարզ է, որ ռեստորանում բազմամարդ հավաքներ էին լինում, հրեաներ էին գալիս, Ստանիսլավսկի թատրոնում բազմաթիվ հրեաներ կային, գալիս էին ռեստորան՝ սուրճ խմելու: Հորս էլ դուր էր եկել Հայաստանը, տեղի հարգալից մթնոլորտը, քանի որ պատերազմից հետո Օդեսայի պատկերը շատ ուժեղ փոխվել էր: Մինչ պատերազմը պապս Ռումինիայից Մոլդովա էր գնացել, այնտեղից՝ Ուկրաինա՝ Օդեսա: Այդ ժամանակ հակահրեական պոգրոմներ են եղել, շատերը զոհվել են: Հետագայում էլ 50-60-ականներին Օդեսայում որեւէ մեկի ուշքը հրեաների, մոլդովացիների համար չէր գնում, բայց քանի որ հրեաները շատ էին, նույնիսկ ոչ հրեաներն էլ իդիշին տիրապետում էին: Հորս այնքան էր դուր եկել Հայաստանը, որ մայրիկիս էլ այստեղ բերեց, եւ ես այստեղ ծնվեցի: Տան փոքրն եմ: Եղբայրներս եկել են Հայաստան հանգստանալու, բայց այստեղ չեն ապրել: Հորս, մորս, ինձ համար այստեղ կարեւորն այն էր, որ ազգային խտրականություն, հակասեմականություն չկար: Հորս Հայաստանում 80 տոկոսով հենց դա է պահել: Բայց երբ «Արարատը» Օդեսայի «Չեռնոմորեցի» հետ էր խաղում, հայրս Օդեսային էր պաշտպանում, ես՝ «Արարատին»: Ինձ համար շատ կարեւոր է եղել, որ Հայաստանում չի վնասվել իմ ազգային ընկալումը՝ ոչ ներսում, ոչ դրսում: Այն, որ ես հայերեն եմ խոսում, հորս շնորհիվ է: 6 տարեկանում հայրս ինձ հայկական մանկապարտեզ ուղարկեց, մինչ այդ մայրս էր տանն ինձ պահում: Մայրս հարցրեց հորս՝ ինչո՞ւ հայկական, ոչ ես եմ խոսում, ոչ դու ես խոսում հայերեն: Եւ ես գնացի Նելսոն Ստեփանյանի անվան մանկապարտեզ: Մեկ տարվա մեջ այնքան արագ հայերեն սովորեցի, որ երբ Մոսկվա գնացի տատիկիս այցի, կովկասյան ահավոր առոգանությամբ էի ռուսերեն խոսում: Տատս կատակով ասաց՝ «այս հայը որտեղի՞ց եկավ»:
– Երեւանում որտե՞ղ էիք բնակվում:
-Երբ 1961-ին Մերգելյան ինստիտուտի մոտ բնակելի շենքեր կառուցեցին, հենց սկզբից այդտեղ էլ բնակվեցինք, հաճախեցի 132 ռուսական դպրոցը: Դպրոցում հայերեն չեմ սովորել: Առաջին դասարանում զգացի, որ այբուբենից առաջ չեմ կարող գնալ, եւ համաձայն ժամանակին գործող օրենքի, իբրեւ ազգային փոքրամասնության ներկայացուցիչ, ազատվեցի հայերենի դասերից:
–Ժամանակի սխալն է եղել, քանի որ հրեաների համար չկա անհաղթահարելի լեզու: Երեւի ուսուցիչների մեղքն է եղել:
-Երեւի պատճառն այն էր, որ տանը որեւէ մեկը չէր կարող ինձ օգնել: Կային տղաներ, ինձնից մեծ տարիքով, որ անցնում էին հայերեն, խոսում էին: Ես ոչ թե չէի ուզում, այլ չէի կարողանում կիրթ, գրագետ խոսել, քանի որ փողոցում եմ սովորել: Շեշտը դրել էի ռուսերենի ու անգլերենի վրա, քանի որ իդիշը, փառք Աստծո, տանն էի սովորում: Խորհրդային իշխանությունների ժամանակ ոչ միայն հրեաների վրա, այլ ճնշում կար, որ ստեղծվեր խորհրդային մարդը՝ առանց մշակույթի, պատմության, մի բան, որի ոտքերը կտրված են գետնից, որը հեշտորեն դառնում է փուչիկ: Ես դա զգացել եմ մեր համայնքի մեջ. Ասիմիլացիայի (ձուլման) գործընթացը ինչքան է փոխում մտածելակերպը: Չեմ ուզում որեւէ մեկին նեղացնել: Ասում են՝ մենք հրեա ենք, բայց մտածելակերպը նկատելի փոփոխվում է: Շփվելով Ռուսաստանի, Ուկրաինայի, Բելառուսի, ԱՄՆ-ի հրեաների հետ, նկատելի է, որ տարբերությունը շատ մեծ է: Նույնիսկ Գլենդել չի կամ էլ Բրայթընբիչ, ուղղակի զմռսված վիճակ է, զարգացում չկա: Կարող է 20 տարի առաջ պատմած անեկդոտը քեզ նորից պատմեն, 20 տարի հետո էլ նույնն ես տեսնում: Իմ հայ ընկերներից շատերն էլ Գլենդելից նույն պատճառով դուրս եկան: Հրեաները սահմանափակվել են Բրայթընբիչում, նրանց Նյու Յորքն այնտեղ է: Ինչպես հայերի համար Լոս Անջելեսը Գլենդելն է:
–Վերադառնանք իմ հարցին՝ ինչպե՞ս որոշեցիք կրոնապետ դառնալ:
– Չէի որոշել: Ուղղակի որոշել էի, որ 1980-ականների՝ թե գիտությամբ զբաղվելու, թե հրեաների հետ շփվելու փորձը շարունակել, նույնիսկ ձուլված հրեաների համար կարողանում էի հրեական սկզբունքը պահպանելու բանալիներ գտնել: Համայնքը ստեղծելու ժամանակ զգացի, որ հնարավոր չէր զբաղվել թե՛ գիտությամբ, թե՛ համայնքով, քանի որ երկուսն էլ ամբողջական նվիրում էին պահանջում: Ազգային զարգացման հարցերը գերիշխում էին, հասկանում էի, որ գիտությամբ կարող է զբաղվել յուրաքանչյուրը, իսկ ազգային հարցերով՝ այդ ազգի ներկայացուցիչը, ուրիշը չի՛ կարող: Կարող է շատ կարդալ, ես էլ եմ շատ կարդացել, Րաֆֆի եմ կարդացել, հայ ուրիշ հեղինակների, բայց չեմ կարող ասել, թե մինչեւ վերջ կարող եմ հասկանալ: Թեեւ բաներ կան, որ կարող եմ հավասարաչափ զգալ, նույնիսկ երեւի հայից առավել, օրինակ՝ 88-ի երկրաշարժի ժամանակ բժշկականում էի աշխատում, մի քանի ժամ հետո իմացանք ինչ ողբերգություն է եղել, իսկ ավելի ուշ արդեն Սպիտակում էինք: Քանի որ զբաղվում էի երիկամների հիվանդությունների խնդիրներով, գիտեի, որ մարդը, երբ երկար ժամանակ ճնշման տակ է լինում (քրեշսինդրոմ), երբ հանում են, նրա մեջ սկսվում է հիպերպլազիա՝ երիկամները ջրով են լցվում: Բժիշկներին էինք օգնում, իմացել էի, որ Իսրայելից բավականին օգնություն էր եկել, ինչպես նաեւ բժիշկների խումբ եւ որոնող փրկարարներ՝ շներով: Առաջին անգամ էր, որ Թուրքիան արտոնել էր, որ օդանավ մտնի իրենց տարածքից Հայաստան: ԽՍՀՄ իշխանությունն ուզում էր, որ Մոսկվայով անցներ, այնտեղ նախ ստուգեին բեռները: Շատերը չգիտեն, որ հրեական մարդասիրական բարեգործական Joint Distribution Committee (JDC) (Jewish Distribution Committee) կազմակերպությունը Գյումրիում հիմնադրեց մանկական վերականգնողական կենտրոն, որտեղ պիտի աշխատեին Իսրայելի բժիշկները, բայց ինչպես սովորաբար լինում է, Հայաստանի ղեկավարությունը չհամաձայնեց այդ տարբերակին՝ շենքը վերցրին, բայց աշխատեցին հայ բժիշկները, չնայած մինչեւ 2005 թվականը Իսրայելից գալիս էին ողնաշարի մասնագետներ: Շատերը հնարավոր է չիմանան՝ լրջագույն խնդիրներով շատ երեխաների տարան Իսրայել, բուժեցին, ետ բերեցին:
Հավատացյալ հրեա էի, ապրում էի ավանդույթները պահելով, ինչ որ բան անում էի: Մինչեւ 1994 թվականը ղեկավարում էի, բայց որպես ռաբբի՝ Երեւան վերադարձա 95-ին:
–Որտե՞ղ եք կրոնական կրթություն ստացել:
– Հայաստանում՝ Չարենցավանում եմ ստացել նախնական կրթությունս: Այնտեղ ապրում էր ճանաչված ռավ (ռաբբի) Աարոն Դանիել Միլլերի որդին` Նոսոն Միլլերը, որը պատերազմի ժամանակ, մինչ Վարշավյան գետտոն, փորձել էր իր երիտասարդ կնոջ հետ փրկություն գտնել ԽՍՀՄ-ում, որտեղ նրանց աքսորեցին Սիբիր: Ստալինի սատկելուց հետո նրանց արդարացրին, բայց արգելված էր մեծ քաղաքներում բնակվել:
(Շարունակությունը՝ «Ազգի» հաջորդ համարում)
ԱՆԱՀԻՏ ՀՈՎՍԵՓՅԱՆ
