Բագրատ Ուլուբաբյանի, Զորի Բալայանի, Կարապետ Մելիք-Օհանջանյանի (*), նաեւ Պարույր Սեւակի կողմից շուրջ 60 տարի առաջ հրապարակախոսության եւ, ավելի կարեւոր, գիտահետազոտական մակարդակների վրա Զիյա Բունյաթովի տեսությունը ջարդուխուրդ անելուց հետո Ադրբեջանում ռասիստական այդ տեսությունը այժմ գտել է իր տեսաբանին ու պրոպագանդիստին՝ հանձին բռնապետ Իլհամ Ալիեւի: Օրերս նա իր երկրի Գիտությունների ակադեմիայի հիմնադրման 80-ամյակի առիթով արտասանած ճառում եւ այլ ելույթներում կրկին արծարծեց, ավելի շուտ՝ փորձեց վերահիմնավորել բունյաթիզմի գիտականորեն արդեն ջախջախված թեզերը, ի լուր Հայաստանում ներկայիս գործող միամիտ եւ անմիտ իշխանությունների ու միջազգային հանրության հաստատելով, որ հակահայ ատելությունն ու ծավալապաշտությունը պետական գաղափարախոսություն է նրա երկրում:
Պատմաբանի, քարտեզագրության մասնագետի, լեզվաբանի քղամիդ հագած՝ Իլհամ Ալիեւը ճշգրտորեն կիրառում է Կենտրոնական Ասիայի տափաստաններից Փոքր Ասիա ներխուժած թյուրքական ցեղախմբերի մարտավարությունը՝ նախ հոգեբանորեն յուրացրու, ապա զինու ուժով զավթի ուրիշ ազգերի տարածքները: Հոգեբանորեն՝ այլափոխի տեղանքի (քաղաք, գյուղ, նահանգ, երկիր) անունը: Բուզանդացիների մայրաքաղաք Կոստանդնուպոլիսը գրավելուց առաջ արդեն թուրքերը Ստամբուլ էին կոչում այն՝ փոխ առնելով դարձյալ հունարենից, ինչպես Հր. ԱՃառյանն է բացատրում: (Ի էստա պոլի = Ես գնում եմ քաղաք): Հետագայում նրանք՝ թուրքերը, ինչպես իրենց գրաված բոլոր երկրներում, նույնկերպ վարվեցին Արեւմտյան Հայաստանի նահանգների ու քաղաքների եւ գյուղերի հետ, իսկ Ցեղասպանությունից հետո՝ առավել եւս, մինչեւ այսօր: (Վանը թերեւս միակ բացառությունն է՝ այլ պատճառով):
Իսկ օսմանցի թուրքերի Ատրպատականում կուտակված ցեղակիցները նույնը արեցին Արեւելյան Հայաստանում, Արցախը ներառյալ, ու տակավին շարունակում են հետնյալ թվով անել նույնը, իրենց բռնատիրոջ գլխավորությամբ:
«Սեւան անունը ռուսական քարտեզներում չկա», երեք օր առաջ հայտարարում էր Իլհամը, հետեւաբար այն պետք է «Գյոգչա» անվանել: Չկա նույնիսկ «Երեւանը», որը պետք է «Էրիվան» անվանել, հայտարարում է Բունիաթովի տգետ աշակերտը: Չկան, չեն եղել «Գեղամա ծով», «Գեղարքունի» անունները, պնդում է նա եւ արագ անցնում թյուրքական մարտավարության հաջորդ քայլին. հայաբնակ Հայաստան չի եղել, ռուսներն են այն ստեղծել, իսկ նորահաստատ հայերը վտարել են հարյուր հազարավոր ազերիներին: Հիմա վերադառնալու պահն է: Մեր ժողովուրդը կվերադառնա ոչ թե տանկերով (ինչպիսի՜ խաղաղասիրություն), այլ՝ ավտոմեքենաներով (բա ավելի վաղ ասում էր՝ ոտքով, քայլելով)…
Չգիտեմ ո՞վ է հեղինակը սրամիտ այն խոսքի, թե Coca-Cola-ն ավելի հին է (1866 թ.), քան Ադրբեջանը: Ոչ միայն սրամիտ, այլեւ՝ ճշմարիտ: Կարելի է սիրելի ըմպելիքի տարիքը համեմատել Հայկական թագավորության հազարամյակների հետ…
Սակայն այս պահին բուն հարցը Իլհամի խոսքերի չարտասանված մասին ականջալուր լինելն է, որն ուրիշ բան չէ, եթե ոչ՝ զավթիչ գործողությունների շարունակում, սպառնալիք ու վերջնագիր…
Հակահայ ատելությունը, ռասիզմը, ծավալապաշտությունը Ադրբեջանի պետական գաղափարախոսությունն է, որը խաղաղ համակեցության չի վերածվի ո՛չ «միջանցքային» փաստաթղթերով, ո՛չ Թրամփի կամ ուրիշների միջամտությունը խնդրելով: Պատմությունը, մեր իսկ պատմությունը սովորեցրել է մեզ սպառնառնալիքները կանխելու միակ ուղին՝ պաշտպանվել, հակահարվածել, «կարի առավել» խոցել:
Թուրքը լավ է հասկանում այդ լեզուն:
ՀԱԿՈԲ ԱՎԵՏԻՔՅԱՆ
*) Օրերս լույս տեսավ հայտնի պատմաբանի «Զ. Բունիաթովի գրական-պատմական հայեցակարգը» հատորը հայերեն, ռուսերեն, անգլերեն, ֆրանսերեն եւ գերմաներեն լեզուներով: Կանդրադառնանք:
Антиармянская ненависть и расизм как государственная идеология Азербайджана
Примерно шестьдесят лет спустя после того, как теория Зии Буниятова была критически разобрана Багратом Улубабяном, Зорий Балаяном, Карапетом Мелик-Оганджаняном и, в частности, Паруйром Севаком.
Эта расистская доктрина, похоже, нашла своего идеолога и пропагандиста в лице авторитарного лидера Ильхама Алиева. В своих недавних выступлениях, включая 80-летие Национальной академии наук Азербайджана, Алиев вновь поднял и фактически попытался обосновать тезисы, которые уже были научно опровергнуты. Его заявления, адресованные как действующим властям Армении, так и международному сообществу, подтверждают, что антиармянская ненависть и экспансионизм стали частью государственной идеологии Азербайджана.
Выступая в роли историка, картографа и лингвиста, Алиев применяет методику, использовавшуюся тюркскими народами при миграциях с центральноазиатских степей в Малую Азию: сначала психологически овладеть территорией, затем захватить её силой. Практически это выражается в переименовании мест — городов, деревень, провинций и целых стран. Исторический пример: Константинополь именовалсят урками Стамбулом ещё до его завоевания, и подобная тактика многократно повторялась на всех оккупированных территориях. Та же стратегия применялась к провинциям, городам и деревням Западной Армении, и после Геноцида, с усиленной интенсивностью, продолжается до настоящего времени (Ван может быть единственным исключением по специфическим причинам).
Сосредоточенные в Азербайджане тюркские населённые группы применяли аналогичную стратегию и в Восточной Армении, включая Нагорный Карабах, и продолжают так действовать под руководством центральной власти (Баку). Недавно Алиев заявил, что «названия Севан не существует» и что его следует называть «Гёйча». Он также утверждал, что даже Ереван надо называть «Эриван», повторяя дискредитированную бунятовскую линию. По его словам, таких топонимов, как «Гегама» или «Гегаркуник», никогда не существовало; исторически Армения якобы не была незаселена армянами, её земли якобы формировались Россией, которая переселила армян из Ирана и Восточной Анатолии в Карабах с целью изменить этнический состав региона. Следствие: «возвращение» азербайджанцев якобы оправдано — не танками, как иногда предлагалось, а гражданскими средствами, например на автомобилях (раньше он предлагал идти пешком).
Замечание Алиева о том, что Coca-Cola (1866) «старше», чем Азербайджан, не просто остроумно, а фактологически верно по сравнению с тысячелетней историей армянских царств. Однако ключевой вопрос не в этом. Необходимо услышать скрытый смысл слов Алиева: они сигнализируют о продолжающейся подготовке агрессивных, экспансионистских действий, сопровождаемых угрозами и ультиматумами. Антиармянская ненависть, расизм и экспансионизм ныне составляют государственную идеологию Азербайджана.
Они не будут смягчены «коридорными» соглашениями или внешним вмешательством — ни со стороны Трампа, ни со стороны других. История, а также наш собственный исторический опыт, учит, что единственный эффективный способ противостоять таким угрозам — защита, контрудар и нанесение поражения «там, где больнее всего». Турецкое руководство прекрасно понимает этот язык.
Примечание: недавно вышел том известного историка под названием “Литературно-историческая концепция З. Буниятова”, опубликованный на армянском, русском, английском, французском и немецком языках; подробный обзор будет представлен позже.
Акоб Аветикян
Перевод Мариам Хатламаджян
La haine anti-arménienne et le racisme : idéologie d’État en Azerbaïdjan
Hakob Avedikian écrit qu’après quarante à soixante ans de démolition intellectuelle de la théorie ziyaïste — entreprise jadis par Bagrat Oulubabyan, Zori Balayan, Karapet Melik-Ohanjanyan et plus encore Paruyr Sevak, notamment au niveau de la recherche historique — la doctrine raciste née des travaux de Ziya Bounyatov semble aujourd’hui avoir trouvé son idéologue et son propagandiste d’État en la personne du dirigeant autoritaire Ilham Aliyev.
Dans des discours récents, prononcés à l’occasion du 80e anniversaire de l’Académie nationale des sciences de son pays et ailleurs, Aliyev a repris et tenté de réhabiliter des thèses que la communauté scientifique avait déjà largement démontré erronées. Par ces propos, adressés à la fois aux autorités arméniennes actuelles — naïves ou complices — et à la communauté internationale, il confirme que la haine anti-arménienne et l’expansionnisme constituent désormais une doctrine d’État en Azerbaïdjan. Revêtu des oripeaux de l’historien, du cartographe et du linguiste, Aliyev applique avec méthode une tactique que, depuis des siècles, ont suivie des groupes turcophones venus des steppes d’Asie centrale vers l’Anatolie : d’abord s’approprier psychologiquement le lieu, puis le conquérir par la force. Au plan psychologique, cela passe par la transformation du toponyme (ville, village, province, pays). Ainsi, expliquent certains historiens, ce qui deviendra Constantinople était déjà appelé « Istanbul » par des locuteurs turcs avant sa prise — une stratégie de dénomination qui s’est répétée dans les territoires occupés.
Les mêmes procédés se retrouvent dans l’expropriation et la dénomination des provinces, villes et villages de l’Arménie occidentale, puis, après le génocide, avec une intensité accrue encore aujourd’hui (Van constituerait peut‑être une exception pour des raisons particulières). Les groupes turcs présents en Azerbaïdjan ont appliqué la même logique à l’Arménie orientale, y compris le Haut‑Karabagh, et la poursuivent aujourd’hui sous la houlette de leur pouvoir central. Ainsi, il y a quelques jours, Aliyev a affirmé que « le nom Sévan n’existe pas » et qu’il faudrait l’appeler « Göycha ». Il n’y aurait même pas de «Erevan » mais «Érievan », a‑t‑il insisté — des assertions qui reprennent mot pour mot les errements d’un héritage bouniatovien indubitablement discrédité par la recherche. Selon lui, des toponymes comme « Geghama » ou « Gegharkunik » n’existeraient pas ; l’Arménie n’aurait pas été historiquement habitée par des Arméniens, mais aurait été façonnée par la Russie, qui aurait transféré des populations arméniennes venues d’Iran et de l’Anatolie orientale en Karabagh pour modifier la composition ethnique. Conclusion : le « retour » des Azerbaïdjanais serait légitime — non pas par blindés (comme il l’a parfois laissé entendre), mais par des moyens civils, des « voitures » (après avoir évoqué la marche à pied). La plaisanterie selon laquelle le Coca‑Cola (1866) est « plus ancien » que l’Azerbaïdjan n’est pas seulement spirituelle : elle est factuelle, si l’on compare l’âge de la boisson aux millénaires de l’histoire des royaumes arméniens. Mais la question essentielle n’est pas l’anecdote : il faut entendre l’implicite des propos d’Aliyev. Ils sonnent comme la préparation continue d’actions conquérantes, assorties de menaces et d’ultimatums. La haine anti-arménienne, le racisme et l’idéologie expansionniste sont désormais la doctrine d’État de l’Azerbaïdjan. Elles ne seront pas dissipées par des accords de « couloirs » ou par des médiations extérieures — qu’il s’agisse d’une intervention de Trump ou d’un autre. L’histoire, et la nôtre en particulier, enseigne qu’il n’existe qu’un seul remède efficace contre ces menaces : se défendre, riposter, frapper « là où ça fait mal ». Les Turcs comprennent parfaitement ce langage.
Note : le volume de l’historien, intitulé « La conception littéraire‑historique de Z. Bounyatov », vient d’être publié en arménien, russe, anglais, français et allemand ; nous y reviendrons.
Hakob Avedikian
Treaduit par Mariam Khatlamadjian
Anti-Armenian Hatred and Racism: State Ideology in Azerbaijan
Some sixty years after the intellectual and historical dismantling of Ziya Bunyatov’s theories by Bagrat Ulubabyan, Zori Balayan, Karapet Melik-Ohanjanyan, and notably Paruyr Sevak, this racially charged doctrine appears to have found both an ideologue and propagandist in the authoritarian leader Ilham Aliyev.
In recent speeches, including on the 80th anniversary of Azerbaijan’s National Academy of Sciences, Aliyev revisited, and in effect attempted to justify, theses that the scholarly community had already discredited. His statements, directed at both Armenia’s current naive or indifferent authorities and the international community, confirm that anti-Armenian hatred and expansionist ambitions are now embedded in Azerbaijan’s state ideology. Assuming the trappings of a historian, cartographer, and linguist, Aliyev employs a method long used by Turkic groups migrating from the Central Asian steppes into Anatolia: first psychologically appropriate the land, then seize it by force. Psychologically, this involves renaming locations — cities, villages, provinces, and entire countries. Historical precedent shows that Constantinople was already called Istanbul by Turkish speakers before its conquest, a strategy repeated throughout occupied territories.
The same tactics have been applied to the provinces, towns, and villages of Western Armenia, and after the genocide, with increased intensity, continuing to the present day (Van may be an isolated exception for specific reasons). Turkic populations concentrated in Azerbaijan implemented the same methods in Eastern Armenia, including Nagorno-Karabakh, and continue to do so under the authority of their central government. Recently, Aliyev declared that “the name Sevan does not exist” and that it should be called “Göycha.” He went further, claiming that even “Yerevan” should be “Erivan,” echoing the discredited Bunyatovist narrative. According to him, place names such as “Geghama” or “Gegharkunik” never existed; historically, Armenia was allegedly uninhabited by Armenians, its lands instead shaped by Russia, which relocated Armenians from Iran and Eastern Anatolia to Karabakh to alter the region’s ethnic composition.
The implication: the “return” of Azerbaijanis is justified — not by tanks (as he sometimes suggested), but by civilian means, such as cars (having previously suggested on foot). Aliyev’s remark that Coca-Cola (1866) is “older” than Azerbaijan is not merely witty; it is factual when compared with the millennia-long history of the Armenian kingdoms. However, the key issue is not this anecdote. What must be heard is the implicit message of Aliyev’s statements: they signal the ongoing preparation of aggressive, expansionist operations, accompanied by threats and ultimatums. Anti-Armenian hatred, racism, and expansionism now constitute Azerbaijan’s state ideology.
These will not be mitigated by “corridor” agreements or foreign interventions — whether by Trump or others. History, and our own historical experience, teach that the only effective response to such threats is defence, counteraction, and striking “where it hurts most”. The Turkish leadership understands this language perfectly.
Note: A volume by the historian, entitled Z. Bunyatov’s Literary-Historical Concept, has recently been published in Armenian, Russian, English, French, and German; further coverage will follow.
Hakob Avedikian
Translated by Mariam Khatlamadjian
