Արցախյան առաջին պատերազմի տարիներին բավականին մութ, կասկածելի պատմություններ էին պտտվում Արծվաշենի կորստի մասին՝ ընդհուպ այդ բնակավայրի ստվերային վաճառքի մասին։
Գործարքի կոնկրետ մասնակիցներին բաժին հասած գումարները սոված, թշվառ հետխորհրդային Հայաստանի համար աստղաբաշխական էին թվում։ Այն, որ ստվերային գործընթաց էր եղել, խոսում էին բոլորը, և խոսում էր նաև այն փաստը, որ իր հզորացած հայկական զինուժը կարծես մոռացել էր ՀՀ սահմանից մի քանի կմ հեռու Արծվաշենի մասին։
Անցան տարիներ։
Եվ հիմա կարծես կորուսյալկամ նախկինում ծախված հայկական այդ բնակավայրը նորից հայտնվել է քաղաքական հետաքրքրությունների շրջանակում։ Արցախը հայաթափելուց, լուծարելուց, անեքսիայի ենթարկելուց, բնակչությանը բռնի տեղահանումից հետո, հարևան սուլթանատը ֆաշիստ ղեկավարի շուրթերով հայտարարեց, որ իրենց կողմը պատրաստ է խաղաղության պայմանագիր կնքել պարտված Հայաստանի հետ։ Իհարկե, հայկական կողմից միանգամից արձագանքեցին, որ իրենք ևս հոժարակամ պատրաստ են կնքելու այդ պայմանագիրը, սակայն անկլավների հարցը խանգարում է։
Ամեն ինչ, ամեն տեղ, ամենքին զիջող հայկական կողմը առերևույթ կերպով պատրաստ է զիջել նախկին ադրբեջանաբնակ անկլավները, բայց Ադրբեջանը չի պատրաստվում վերադարձնել Արծվաշենը։
Հայկական կողմը կուզեր ընդհանրապես չխոսել Արծվաշենի մասին, քանի որ նրա վերադարձի հարցը վտանգելու է խաղաղության պայմանագրի կնքումը։
Արծվաշենի վերադարձի հարցն ինչո՞ւ է ներքաղաքական սուր բնույթ կրելու, որովհետև Արծվաշենի հայկական պատկանելությունը երբեք չի վիճարկվել ոչ մի քարտեզով, ավելին՝ այդ բնակավայրը 1920-ականներից միշտ ընդգրկված է եղել ՍՍՀՄ բոլոր ռազմական քարտեզներում՝ որպես ՀՀ անբաժանելի մաս։
Այսինքն՝ խաղաղության պայմանագիր տենչացող քպ խունտան ստիպված է լինելու ՀՀ անբաժանելի մաս հանդիսացող Արծվաշենը թողնել Ադրբեջանին, ինչը նշանակելու է ՀՀ ինքնիշխան տարածքի զիջում, որը ՀՀ սահմանադրության համապատասխան իրավական նորմերով պետք է դրվի հանրաքվեի։
Այո՛, Արծվաշենի հետ չեն կարող խաղարկել Գորիս-Կապան ճանապարհի զիջման տարբերակը. սա այլ դեպք է՝ հստակ արգելքով և իրավական գործընթացով։
Միևնույն ժամանակ ադրբեջանական կողմը փորձում է անկլավների հարցը չթողնել հետագային և ձևավորվելիք դեմարկացիոն հանձնաժողովին։ Անկլավների հնարավոր փոխանակման մասին թեզ չկա նաև Ադրբեջանի արտաքին քաղաքական օրակարգում։
Ստեղծվել է պատային իրավիճակ, որից դուրս գալու միակ ելքը հանրաքվեն է, որը կարող է դառնալ վստահության քվեի ստուգարք անորոշ, հնարավոր բացասական արդյունքով։ Ի՞նչ կարող է ձեռնարկել ՀՀ իշխանությունը։
Միակ հնարավոր ելքը սահմանադրական փոփոխությունների իրականացնումն է, որը պետք է և կարող է իրականացվել միայն վստահության հանրաքվեով։ Այլ ելք չկա։ Ուստի պետք է գնալ նոր հանրաքվեի և պետք է Արծվաշենը, նրա ճակատագիրը դարձնել հայրենասեր ուժերի միավորման սիմվոլ։
Պատերազմում պարտված, Արցախը ուրացած քաղաքական խմբակը չի կարող Արծվաշենի հարցը հասցեագրել նախկիններին, չի կարող բնակավայրի կորստի մեջ մեղադրել, դիցուք, արծվաշենցիներին, չի կարող մեղադրել «ամեն ինչի մեջ մեղավոր Ռուսաստանին»։
Այո՛ ,Արծվաշենը հայկական է եղել, և ոչ մի պաշտոնատար անձ իրավունք չունի այն ճանաչել Ադրբեջանի կազմում։
Հրայր Կամենդատյան, «Հայաքվե» նախաձեռնության ներկայացուցիչ
