Հայ երաժշտությանը նվիրված պանել միջազգային գիտաժողովում

Հարցազրույց երաժշտագետ Տաթեւիկ Շախկուլյանի հետ

–Ողջո՛ւյն, Տաթեւիկ, շնորհավորում եմ վերջերս Կանադայում կայացած Էթնոերաժշտագիտական միջազգային համաժողովում ձեր ելույթի եւ հատկապես հայ երաժշտությանը նվիրված առանձին պանելը նախագահելու առթիվ: Գանք թերեւս ամենասկզբից. Ինչպե՞ս կայացավ երաժշտի, մասնավորապես երաժշտագետի եւ խմբավարի ձեր ճանապարհը:

-Իրականում երաժշտի ուղին ընտրելու նպատակ չեմ ունեցել: Շատ պատահաբար մի համերգի ժամանակ ինձ լսեցին մասնագետներ՝ այդ թվում Հովհաննես Չեքիջյանը, Արամ Սաթյանը, լուսահոգի Ստեփան Լուսիկյանը, որ այդ ժամանակ մշակույթի փոխնախարարն էր, եւ դա Ալավերդու երաժշտական դպրոցի իմ վերջին ավարտական համերգը պիտի լիներ որպես դաշնակահար: Սակայն, համերգից հետո իրենք փնտրեցին իմ ծնողներին, որպեսզի խորհուրդ տան անպայման ինձ դառնալ երաժիշտ: Այդպես ես հայտնվեցի Երեւանի Ռոմանոս Մելիքյանի անվան երաժշտական ուսումնարանում, դաշնամուրի բաժնում: Սակայն, իմ Ալավերդու դասատուն մի քանի ամիս հետո ինձ լսման տարավ Էդուարդ Փաշինյանի մոտ. վերջինս ասաց, որ պետք է արագ տեղափոխվեմ տեսական բաժին: Այդպես, կարելի է ասել, իր ձեռքի տակ եմ մեծացել այդ տարիներին, այնուհետեւ ընդունվել Երեւանի Կոմիտասի անվան պետական կոնսերվատորիա՝ երաժշտագիտության բաժին: Իսկ ինչո՞ւ նաեւ խմբավարություն, որովհետեւ պատահաբար մի հաղորդման մեջ լսելով «Հովեր» երգչախմբի ելույթը՝ ուղղակի սիրահարվեցի այդ ոլորտին: Նախկինում որեւէ հետաքրքրություն չեմ ունեցել խմբավարության հանդեպ, բայց ընտրեցի նաեւ այս մասնագիտությունը: Այսինքն՝ կյանքն է բերել, ես չեմ ընտրել:

–Վերջերս, մասնակցել եք Կանադայում տեղի ունեցող Էթնոերաժշտագիտական միջազգային կենտրոնի համաժողովին: Ինչպե՞ս կայացավ ձեր մասնակցությունը եւ ի՞նչ տեսլականով որոշեցիք մասնակցել:

-Դա միջազգային էթնոերաժշտագիտության կենտրոն է, հիմնված ԱՄՆ-ում, հանդիպումները տեղի են ունենում ԱՄՆ-ի տարբեր նահանգներում, այս անգամ Կանադան էր հյուրընկալել միջոցառումը, ներգրավված էին կանադական երեք համալսարաններ: Իրենք բաց հրավեր էին դրել մասնակցության, եւ ես լրացրեցի հայտը՝ իրենց տեղեկացնելով, որ կարող եմ ներկայացնել հայ երաժշտության վերաբերյալ նյութ, մասնավորապես՝ Էպոսի մասին երգերը: Առաջարկս ընդունվեց եւ ինձ հրավիրեցին: Իրականում շատ քիչ ժամանակ էր մնում, ընդամենը երկու ամիս, եւ ես կարծում էի, որ իրատեսական չէ հասցնել գնալ, սակայն իրենք օժանդակեցին ամեն ինչով եւ, ի զարմանս ինձ, օրերից մի օր գրեցին ինձ, որ ուզում են ունենալ նաեւ հայ երաժշտությանը նվիրված առանձին պանել՝ առաջարկելով լինել այդ պանելի նախագահը:

Ինձ մոտ սկզբում հարց ծագեց. ինչպե՞ս իրենք վստահեցին ինձ նման բան, բայց երկու հանգամանք եմ նկատում. մեկն ամերիկյան անմիջականությունն է, որ բոլոր պայմանները ստեղծում են, որ մասնագետն իրեն լավ զգա, իսկ մյուս կողմից էլ, կարծում եմ, իրենք էլ ունեն իրենց ճանապարհները՝ ուսումնասիրելու, թե ինչ մասնագետ են հրավիրում: Հավանաբար տեսել, կարդացել էին կենսագրական իմ տվյալները, որոնք հասանելի են տարբեր հարթակներում: Այսպես ստացվեց իմ մասնակցությունն այս համաշխարհային իրադարձությանը, որտեղ ներկայացված էին թե՛ ամերիկյան թեւը, թե՛ այլ երկրներ՝ Մեծ Բրիտանիա, Գերմանիա եւ այլն:

–Ի՞նչ հարցեր բարձրացվեցին հայ երաժշտությանը նվիրված պանելում, ի՞նչ քննարկումներ եղան եւ ինչ կառանձնացնեք ձեզ համար, որ քաղեցիք այդ քննարկումից:

-Ոչ միայն այս միջոցառմանը, այլեւ մյուս բոլոր երաժշտագիտական հանդիպումներին իմ նպատակը լինում է ապահովել հայ երաժշտության հասանելիությունը: Իրականում մեզ թվում է, թե հայ երաժշտության մասին շատ ինֆորմացիա կա, բայց իրականում դա փոքր տոկոս է կազմում: Ինչպե՞ս են մարդիկ իմանում հայ երաժշտության մասին. հիմնականում կա՛մ որեւէ համերգի, միջոցառման ժամանակ են լսում, կա՛մ ունեն հայ ընկերներ (հիմնականում՝ արտերկրում ապրող հայեր), մի զգալի մաս էլ ընդհանրապես հայ բառը չգիտի, Արմենիա անունն իրեն ոչինչ չի ասում, եւ երբ որ պանել է ներկայացվում, որի վերնագրում արտացոլված է Արմենիա բառը, անտեղյակներին սա շատ է գրավում՝ գնան, տեսնեն ի՞նչ է եւ ինֆորմացիա ձեռք բերեն: Այս դեպքում մեզ համար պանել ունենալը շատ շահեկան էր. այսինքն, ոչ միայն ունենալ մի դասախոսություն ամբողջ գիտաժողովի մեջ, այլ մի ամբողջ պանել հայ երաժշտության մասին:
Պանելի շրջանակներում հնչել են դասախոսություններ, մեկը՝ մեր էպոսի, մյուսը՝ Կոմիտասի «Կռունկի» վերաբերյալ: Բայց հարցերը մեզ տարան շատ տարբեր տեղեր. սկսել ենք նույնիսկ պարզաբանումից, թե որտե՞ղ է Հայաստանը, ի՞նչ է նշանակում Հայաստան, ստիպված ենք եղել Սովետական Միությունն էլ ակնարկել, հայոց պատմության մասին էլ շեշտել, Սփյուռքի գոյացման պատճառներից խոսել, այսինքն, նախ խնդիր ենք ունեցել ցույց տալու՝ ի՞նչ է նշանակում հայ եւ Հայաստան: Խոսել ենք նաեւ լեզվի եւ երաժշտության ճյուղերի մասին, հետո միայն անդրադարձել դասախոսություններին: Հարցերը մեծամասամբ առնչվում էին Կոմիտասին, եւ շատ տարբե՛ր դիտանկյուններից: Նաեւ հարց էր առաջանում, թե ո՞րն է մեր մերօրյա երաժշտությունը. քանի որ մենք խոսում ենք ավանդականից, բայց մարդկանց հետաքրքրում է նաեւ այսօրվանը: Հասկանալի է, որ երբեմն մենք այստեղ ոչ շահեկան դիրքերում ենք հայտնվում, որովհետեւ մենք ներսում մեզ լավ գիտենք, բայց դրսից երբ մասնագետը գալիս է Հայաստան՝ ուսումնասիրելու հայ երաժշտություն, առնչվում է նաեւ ռաբիսին: Պատկերացրեք, որ կա հետազոտություն 6/8 տերմինի մասին եւ այդ տեմինն էլ շրջանառության մեջ է մտել որպես հայ երաժշտության մի մաս:

Ստիպված ենք եղել խոսել թե՛ գլոբալիզացված աշխարհի ու նաեւ այն մասին, որ ավանդական երգերն այժմ էլ մեծ դեր ունեն, որ դրանք բեմ են բարձրանում, շրջանառվում են կոմպոզիտորական արվեստում եւ այլն: Մյուս կողմից էլ տեղյակ մարդիկ շատ են հարցնում Կոմիտասի կյանքի մասին. ովքեր գիտեն հայերի մասին, գիտեն նաեւ Եղեռնի իրողության մասին: Տեղյակ մարդիկ հիմնականում հարցնում էին քաղաքական իրողությունների, Կոմիտասի հիվանդության, կյանքի վերջին փուլի մասին եւ այլն:

Բոլոր դեպքերում մի հետաքրքրական բան կառանձնացնեմ, որ ոչ այս գիտաժողովին, այլ ուրիշ առիթներով նկատել եմ. օտար ունկնդրի համար սովորաբար ընկալելի է, որ հայ երաժշտությունը Արեւմուտք չի, Արեւելք էլ չի, այլ մեջեղում է եւ բոլորովին այլ բան է, եւ ասողները սովորաբար դա ասում են՝ առանց տեղյակ լինելու Կոմիտասի տեսակետին, որ «մեր երաժշտությունը արեւմտյան չէ, արեւելյան չէ»:

Օրինակ, մի այսպիսի փորձ եմ ունեցել, Ավստրիայում՝ միջազգային լսարանում Նարեկացու «Հավուն, հավունն» էի միացրել, իհարկե, նախապես խոսելով դրա մասին, այսինքն, խոսակցությունս ընդհանուր հայ միջնադարյան երաժշտության մասին էր եւ հետաքրքրական արձագանք եղավ: Իրենք ասացին Կոմիտասի բառերը, որ սա Արեւելք չի, Պարսկաստան չի, Հնդկաստան չի, բայց նաեւ մենք չենք, Իտալիան չի, Գերմանիան չի եւ այլն: Այսինքն, այս ընկալումը իրականում կա:

Ի՞նչ կառանձնացնեմ ինձ համար. ո՛րերորդ անգամ ես հասկացա, որ մարդկանց երաժշտագիտությունը չի հետաքրքրողը, այլ քաղաքական, անտրոպոլոգիական իրողությունները, պատճառաբանությունը, թե ինչո՞ւ է այսինչ բանը այսպես եւ այլն: Հայաստանյան երաժշտագիտության մեջ այս բոլոր հարցերը քննարկվում են, բայց բուն երաժշտությունը ամենամեծ տոկոսն է, որ քննարկվում է տեսական, պատմական առումներով: Արեւմուտքում վերաբերմունքը փոքր-ինչ այլ է. քաղաքական համատեքստը ամենահրապուրիչն է իրենց համար: Օրինակ, երբ որեւէ ակնարկ է լինում ուկրաինական, կամ իսրայելա-պաղեստինյան հարցին, կտրուկ ակտիվություն է նկատվում: Հիմա, մեր պարագայում, երբ մենք փորձում ենք շրջանցել ոչ մեր ոլորտին վերաբերող իրողություններ՝ թողնելով դա համապատասխան մասնագետներին, արի ու տես, որ երաժշտագիտության աշխարհում հենց այս հարցերն են ուզում քննարկել, եւ դա միայն մեր պարագայում չէ, այլ համաշխարհային առումով: Մի տեսակ այս անգամ ավելի սուր զգացի այս վերաբերմունքը:

Իրականում միջազգային գիտաժողովներն իրար բավական նման են, նույնն է համակարգը, տարբեր երկրներից մասնագետները հանդիպում են, քննարկում են դրված խնդիրները: Միջազգային ընկերությունների խնդիրներն ինքնին տարբերվում են, եւ վերջին տարիներին ես բաց չեմ թողել օրինակ, միջազգային երաժշտագիտական ընկերության որեւէ միջոցառում. վերջինը Աթենքում էր, դրանից առաջ՝ Տոկիոյում, Ցյուրիխում, Հռոմում եւ այլն: Այս կազմակերպությունը երաժշտագիտությանը նայում է ընդհանուր հայացքով. ամեն ինչ մտնում է այստեղ՝ դասական, միջնադարյան, այսինքն՝ լայն ընդգրկումով: Բայց ամեն տարի բոլոր հարցերը դիտարկում են որոշակի շեշտադրմամբ: Մի տարի թեման տրանզիցիան էր, բոլոր առումներով, որը կարելի էր պրոեկտել ցանկացած իրողության վրա:

Մյուս կազմակերպությունը, որտեղ ակտիվորեն մասնակցում եմ, ավանդական երաժշտության միջազգային խորհուրդն է, որի հայաստանյան պատվիրակն եմ եւ մասնակցել եմ միայն մեկ գիտաժողովի: Այստեղ շեշտը դրված է հիմնականում ավանդական երաժշտության եւ պարի վրա: Իսկ այս մեկը՝ էթնոերաժշտագիտության ընկերությունը, ուսումնասիրում է խնդիրներ, որոնք Արեւմուտքին չեն պատկանում: Էթնոերաժշտագիտական բառը մեզանում կարող է այլ իմաստ ունենալ, բայց աշխարհում նշանակում է «ոչ արեւմտյան»: Սա գիտություն է, որ ուսումնասիրում է մարդկանց, որ ստեղծում են երաժշտություն:

Այս կազմակերպությունների խնդիրները տարբեր են. մի կողմից նման են, որովհետեւ երաժշտագետներն ընդհանուր ճանապարհ են անցնում, բայց թեմատիկան, առաջադրած խնդիրները տարբեր են:

Այս մեկն, իհարկե, առանձնացավ հենց հայ երաժշտության մասին պանելով, որը վերնագրի մեջ իսկ կրում էր «հայ» բառը:

–Իսկ ինչպե՞ս կգնահատեք հայ արդի երաժշտագիտության ներկայիս փուլը, ի՞նչ խնդիրներ, գուցե ցանկություններ կառանձնացնեք:

-Հայ երաժշտագիտության արդի փուլում կան շատ որակյալ մասնագետներ, որոնք զբաղվում են ամենատարբեր ճյուղերի ուսումնասիրությամբ: Մենք գիտենք, որ ե՛ւ ԳԱԱ Արվեստի ինստիտուտը, ե՛ւ կոնսերվատորիայի տարբեր՝ տեսության, պատմության եւ ֆոլկլորագիտության ամբիոնները, անդրադառնում են հայ երաժշտությանը: Կավելացնեմ նաեւ Կոմիտասի թանգարան-ինստիտուտի երաժշտագիտական բաժինը, որը եւս ակտիվորեն զբաղվում է երաժշտության ուսումնասիրությամբ: Այսինքն, մասնագետների պակաս չունենք եւ շատ հետաքրքրական ու տարբեր թեմաներ են քննարկվում. մի բանից ենք մի քիչ հետ մնում, ո՛չ, բավակա՛ն ենք հետ մնում՝ աշխարհին ներկայանալն է: Հավանաբար, խնդիրը լեզվական խոչընդոտն է, ավելի շատ են կոնտակտները ռուսախոս աշխարհի հետ հասկանալի պատճառներով: Այնուամենայնիվ, միջազգային գիտաժողովներին ակտիվորեն մասնակցում են երաժշտագետներ Լիլիթ Երնջակյանը, Աննա Ասատրյանը, Մհեր Նավոյանն է հաճախ հանդես գալիս տարբեր դասախոսություններով: Մեզ թվում է, թե այս բոլորը զգալի քանակ է, բայց որպեսզի մեզ շատ խորքային իմանան, պետք է քառակի աշխատանք տանել:

– Ի՞նչ գործունեություն է այժմ ծավալում Կոմիտասի թանգարան-ինստիտուտի՝ ձեր ղեկավարած գիտական բաժինը:

-Հպարտությամբ ասեմ, որ Կոմիտասի թանգարան-ինստիտուտում ընդգրկված են բացառիկ մասնագետներ, ընդ որում՝ բոլորը երիտասարդներ են: Մասնագիտական որակներով շատ բարձր են եւ մի տեսակ անմրցելի: Գիտական հետաքրքրության շրջանակը, հասկանալի է, Կոմիտասն է, նաեւ այն ոլորտները, որտեղ Կոմիտասն աշխատել է. միջնադարագիտությունը, որի շատ կարեւոր, առանձնահատուկ դիրքերում գտնվող ներկայացուցիչ է Կոմիտասը, ֆոլկորային երաժշտությունը, էլի հասկանալի պատճառներով, որովհետեւ Կոմիտասն է դրել մեր ֆոլկլորագիտության հիմքերը, մյուս կողմից էլ կոմպոզիտորական արվեստը, որի ներկայացուցիչն էր նաեւ Կոմիտասը որպես ազգային կոմպոզիտորական դպրոցի հիմնադիր: Նա առաջադրել է այնպիսի միջոցներ, որոնք ցույց են տալիս՝ ինչպիսին պետք է լինի հայ երաժշտությունը եւ ինչպես պետք է առանձնանա համայն աշխարհից: Եվ դա նա կատարել է պատվով, իհարկե: Այսինքն, Կոմիտասի գործունեության բոլոր ոլորտները մեր հետազոտական հետաքրքրության դաշտում են:

Մյուս կողմից էլ մենք համագործակցում ենք արտասահմանյան այնպիսի գործընկերների հետ, որոնց գիտական հետաքրքրությունը ոչ թե հայ երաժշտությունն է, այլ նշածս այս բոլոր ոլորտները՝ ֆոլկլոր, միջնադար, կոմպոզիտորական արվեստ: Կոմիտասի թանգարան-ինստիտուտի տարեգիրքը, որի ութերորդ հատորն արդեն ունենք, ընդգրկում է հոդվածներ թե՛ հայաստանյան, թե՛ միջազգային գործընկերներից, եւ արծարծում է ոչ միայն Կոմիտաս, այլ նրա գործունեության բոլոր ոլորտներին առնչվող թեմաները:

Շատ կարեւորում ենք հրատարակումները, այսինքն՝ հանրամատչելի դարձնել կոմիտասյան եւ հայ երաժշտությունը, ունենում ենք պարտադիր անգլերեն թարգանություններ եւ միջազգային տառադարձման համակարգ. Հյուբշմանի համակարգն ենք կիրառում, որպեսզի ոչ հայ ընթերցողը կարողանա օգտվել եւ կատարել մեր ժառանգությունը: Իրականում, պատահական չէ, որ այսպիսի գործունեություն ենք սկսել, թանգարանի բացման առաջին օրից կրթական ծրագրեր ենք միշտ իրականացրել եւ կրթական ծրագրերին հաճախ մասնակցելու են եկել ոչ հայեր, որոնք չեն կարողանում հայերեն կարդալ: Եվ սա մեզ համար սկզբունքային է եղել՝ մատչելի դարձնել այս մարդկանց համար այդ ամեն ինչը: Հաճախ, հատկապես Կոմիտասի 150-ամյակին ընդառաջ եւ դրանից հետո, մեզ դիմում են կատարողներ, անհատներ, որոնք խնդրում են կոմիտասյան այսինչ տեքստը թարգմանել կամ տառադարձել, որ կարողանան երգել: Եվ այս նպատակով էլ իրականացնում ենք այսպիսի աշխատանք, այս ամենը մատչելի դարձնել ինչպես հայ, այնպես էլ ոչ հայ օգտատերերի համար:

–Դուք դասավանդում եք նաեւ Երեւանի Կոմիտասի անվան պետական կոնսերվատորիայում: Խոսենք ներկայիս ուսանողության մասին. ինչպե՞ս կբնութագրեք երիտասարդ սերնդին:

-Կոնսերվատորիայում դասավանդելն էլ բոլորովին այլ աշխարհ է ինձ համար. առհասարակ դասավանդումը շատ իմն է եւ ոչ մի կերպ չեմ կիսում այն կարծիքը, որ ուսանողների որակն ընկել է: Մի կողմից, այո՛, կան անհաջող ուսանողներ, որոնց հետ դժվար է ճանապարհ անցնել, բայց դա մեծ տոկոս չի կազմում: Ունեմ վոկալ կուրս, որի հետ աշխատանքն ուղղակի վայելում եմ, այն դեպքում երբ առարկան բարդ է: Այսինքն, դասավանդման ոլորտն ինձ ցույց է տալիս, որ շատ լավ սերունդ ունենք, իսկ այն, որ թույլ ուսանողներ են լինում, գուցե անխուսափելի է: Թերեւս մեր ընտրության սկզբունքը պիտի ավելի խիստ լինի, բայց այն, որ կա հսկա սերունդ, որ լավ արդյունք է տալիս, ձգտում է, այստեղ մի տեսակ հանգիստ եմ, քանի որ տեսնում եմ՝ լինելու է շարունակականություն, այս որակի դեպքում լինելու է:

Կոնսերվատորիայից դուրս էլ դասավանդում եմ Իրական դպրոցում, որն ավագ դպրոց է, եւ թողարկում են ծրագրավորողների, այսինքն, բոլորովին այլ ոլորտի մասնագետներ է տալիս, որոնք արվեստ են անցնում նաեւ, ես վարում եմ երաժշտության մասը: Եվ նորից շատ հետաքրքրական արդյունքներ ենք արձանագրում: Պատկերացրեք, որ այդ ոլորտի ուսանողը հայկական նոտագրության է տիրապետում այնպես, որ արդեն գրքի հրատարակության գնա: Այսինքն, երբ խոսում ենք երիտասարդ սերնդի մասին, այստեղ գովելի արդյունքներ եմ տեսնում, ինչպես երաժիշտների, այնպես էլ ոչ երաժշտական բնագավառում: Եթե ճիշտ ճանապարհով շարժվենք, վստահաբար լավ արդյունքներ ունենալու ենք հետագայում:

–Երկու մասնագիտություն ունեք՝ երաժշտագետ եւ խմբավար: Ինչպե՞ս եք համատեղում այս երկուսը եւ օգնո՞ւմ է մեկը մյուսին:

-Երկու մասնագիտություններս միմյանց շատ են օգնում: Մի տեսակ չեմ պատկերացնում, որ լինեի միայն մեկը կամ մյուսը: Հաստատ շատ թերի կլիներ, որովհետեւ որպես խմբավար՝ դու բոլորովին այլ մակարդակով ես կարողանում նայել ստեղծագործությանը, հատկապես վերլուծական առումով, եւ որպես երաժշտագետ եթե կատարող չլինես՝ շատ թերի ես: Սովորաբար երաժշտագետները բոլորն էլ կատարող են լինում հիմնականում՝ դաշանակահար կամ այլ, բայց խմբավարի, դիրիժորի հայացքով երաժշտությանը նայելը թե՛ հմտություն է, թե՛, ճիշտն ասած, երջանկություն: Ես այն կարծիքին եմ, որ երբ մարդը ունի տարբեր մասնագիտություններ, դրանք միշտ օգնում են միմյանց: Ես կառաջարկեի Կոմիտասի դեպքն էլ հիշենք, նա ե՛ւ հոգեւորական էր, ե՛ւ երաժիշտ, եւ ինչպես էին փոխադարձաբար լրացնում այս երկու «մասնագիտությունները» միմյանց: Եթե նա հոգեւորական չլիներ, հոգեւոր երաժշտության ոլորտում նրա կատարած աշխատանքը էլի՛ կլիներ բարձր մակարդակի, բայց ոչ այնպիսին, ինչպիսին որ կա: Որովհետեւ յուրաքանչյուր խոսքին, ֆրազին նրա վերաբերմունքի մեջ մենք տեսնում ենք հոգեւորական լինելու հանգամանքը: Եվ նույնը վերաբերում է նաեւ այլ դեպքերին, երբ մարդն ունենում է խիստ տարբերվող մասնագիտություններ:

Ասեմ, որ մի տեսակ տեսնում եմ անհրաժեշտություն, որ ոչ միայն երաժիշտները, այլեւ բոլոր հայերը հասկանան եւ պատկերացնեն, որ ի դեմս երաժշտության ունեն շատ մեծ գանձ: Երբ խոսում ենք հայ մշակույթի մասին, իսկապես մենք հարուստ թե՛ լեզվով, թե՛ ճարտարապետությամբ, մանրանկարչությամբ, եւ այս բոլորի կողքին երաժշտությունը բոլորովին այլ մակարդակում է, եւ սա շատ հետաքրքրական իրողություն է: Ես կուզեմ նկատենք մի բան, որ մեր երաժշտությունը, մասնավորապես հոգեւորը, շատ լուրջ հիմքեր է ունեցել: Երբ քրիստոնյա ենք դարձել եւ խնդիր է դրվել հոգեւոր երաժշտությունը հայերենացնելու, մեր եկեղեցու հայրերը շատ հնարամիտ են գտնվել. նրանք աստվածաշնչյան տեքստերին, սաղմոսներին կցել են առանձին երգեր, որոնց խոսքերն իրենք են հորինել, իսկ երաժշտական բաղադրիչով օգտվել են ժողովրդական երաժշտությունից: Սա ես չեմ ասում, սա Կոմիտասի թեզն է, փայլուն ապացուցված, եւ արդյունքը եղել է այն, որ մեր հոգեւոր երաժշտությունն աշխարհի մասշտաբով խիստ տարբերվող, առանձնացող է: Ես կուզեմ մենք դրա գնահատողն ու իրական կրողը դառնանք, շատ քիչ է միայն վերաբերմունքը, ամեն հայ պետք է գիտակցի սա: Կուզեմ գիտակցենք, որ շատ են հայ երաժշտության ձեռքբերումները նաեւ կոմպոզիտորական արվեստում, նաեւ հատկապես կատարողական արվեստում, այսինքն, մենք շատ հարուստ ենք այս առումով, եւ կարիք կա նաեւ դրա տերը լինելու: Հակառակ դեպքում՝ արդյո՞ք իրավունք կունենանք դիտարկումներ անելու մեր կորուստների մասին…

ԱՆՆԱ ԱԴԱՄՅԱՆ