Քաղաքական գիտության մեջ ընդունված է քաղաքական գործընթացը վերլուծել և դիտարկել որպես գոյաբանական, ճանաչողական, իմացաբանական խաղ

Քաղաքական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր Մարիամ Մարգարյան, –

Հայաստանի  քաղաքական գործընթացների բոլոր դերակատարների համար…. Օգտակար է իմանալ …

 ….  Առցանց դասախոսության  նյութ

Խաղերի տեսության նպատակը յուրաքանչյուր խաղացողի համար օպտիմալ ռազմավարության մշակումն է՝ բախումների լուծման, բանակցությունների վարման, խորհրդատվության ժամանակ: Այս խառնաշփոթ աշխարհում նպատակահարմար է խաղերի տեսությունը և խաղի գոյությունը ընդունել որպես ինքնակառավարման և ինքնիրացման համար այնպիսի անհրաժեշտություն, որը թույլ է տալիս խաղացողին ռազմավարություն (հուն․՝ στρατηγία՝ «հրամանատարի արվեստ»), մշակել՝ իր ինստիտուցիոնալ, գոյաբանական  և վարքաբանական կանխատեսելիությամբ:

Ռազմավարության օգնությամբ հիմնավորելով գլխավոր նպատակին հասնելու միջոցները մարդը իր գործունեության արդյունավետությունն ապահովում է մշակելով մարտավարություն:

Ռազմավարությունը հիմնական նպատակին հասնում է միջանկյալ մարտավարական խնդիրների լուծման միջոցով «ռեսուրսներից  դեպի նպատակ»  ՏԵՍԱԿԻՆ տեղ ու դեր ապահովելու նպատակադրմամբ:

Մարտավարությունը հարկավոր է, որպեսզի հաղթեն ճակատամարտը, ռազմավարությունը անհրաժեշտ է, որպեսզի հաղթեն պատերազմը:

Հետևաբար, ռազմավարությունը յուրաքանչյուր առաջացած իրավիճակում խաղացողի քայլերի ամբողջությունն է, որը խաղի ընթացքում ընտրում և կատարում է խաղացողը՝ կախված կոնկրետ իրավիճակից և հանրային շահի ապահովման արժեքաբանություրնից: Բայց տեսականորեն հնարավոր է բոլոր որոշումները ընդունել միանգամից, որոնք կարող են դերակատարները վերլուծել  առաջացած ցանկացած իրավիճակում՝ պահպանելով  հանրային ԵՍ-ի ինքնությունը:

Խաղը կոչվում է վերջավոր, եթե յուրաքանչյուր խաղացողի ռազմավարության քանակը սահմանափակ է, և անվերջ՝ հակառակը։ Խաղը լուծելու համար պետք է յուրաքանչյուր խաղացող ռազմավարություն մշակի, որը պետք է բավարարի օպտիմալությանը, այսինքն խաղացողներից մեկը պետք է ստանա մաքսիմալ շահույթ, երբ երկրորդը հավատարիմ է մնում իր ռազմավարությանը։ Նույն ժամանակ երկրորդ խաղացողը պետք է ունենա մինիմում վնաս, եթե առաջինը հավատարիմ է մնում իր ռազմավարությանը։ Այսպիսի ռազմավարությունները ըստ Նոյմանի հնարվորություն են տալիս յուրաքանչյուր խաղացողի այսպես կոչված «օպտիմալ ռազմավարություններ» մշակել։ Օպտիմալ է այն ստրատեգիան (հետևողական գործողություն)  որը բազմակի կրկնվող խաղերում  երաշխավորում է խաղացողին հնարավոր մաքսիմալ միջին շահույթ (հնարավոր մինիմալ միջին ներդրմամբ). Օպտիմալ ռազմավարության  ընտրությունը  հիմնվում է այնպիսի սկզբունքի վրա, որը ենթադրում է՝ խաղացողները նույնաչափ խելացի են, ռացիոնալ և տեղեկացված: Դա էլ հնարավորություն է տալիս նրանց իրենց գործողությունները ուղղել  հակառակորդի դեմ՝ արգելափակելով՝  հաղթանակի հասնելու նրա չհիմնավորված և  շիթային գործողությունները:  Այլ խոսքով, խաղերի տեսությունը հնարավորություն է տալիս հաշվառկել իրավիճակը և բանակցությունների ժամանակ նվազագույնի հասցնել սխալները, ռիսկերը, ինչպես նաև իրականության զգացմունքային ընկալումները: Սովորաբար խաղացողների ռազմավարության օպտիմալության  չափորոշիչների գործունակությունը որոշվում է ստացված արդյունքով, չնայած տարբեր իրավիճակներում չափորոշիչները կարող են տարբեր արդյունքներ գրանցել: Այդ իսկ պատճառով ռեալ քաղաքական իրավիճակում անհրաժեշտ է կիրառել այնպիսի չափորոշիչներ որոնք հարավորություն կտան  կանխավ որոշելով քաղաքական ակնկալիքների մակարդակը:

Խաղերը կարելի է դասակարգել ըստ խաղացողների քանակի, ռազմավարության տեսակների, ըստ խաղացողների փոխհարաբերության, ըստ շահույթի չափի, քայլերի քանակության, ըստ ինֆորմացիայի հասանելիության։

Ըստ խաղացողների քանակի տարբերվում են երկու և n հոգանոց խաղեր։ Ավելի քան բազմակողմանի ուսումնասիրված է երկու հոգանոց խաղերը։ Ինչքան շատ խաղացողներ, այնքան շատ խնդիրներ։ Մասնագիտական գրականության մեջ խաղերը ըստ տեսակի դասակարգված են.

• ըստ քայլերի հավասարության՝ սիմետրիկ և ասիմետրիկ խաղեր,

• ըստ հասանելի շահույթի չափի՝ զրոյական և ոչ զրոյական գումարով խաղեր,

• ըստ խաղացողների հնարավոր համագործակցության՝ կոոպերատիվ և ոչ կոոպերատիվ խաղեր,

• ըստ քայլերի կատարման հերթականության՝ զուգահեռ և հաջորդական խաղեր,

• ըստ խաղացողներին հասանելի տեղեկության՝ լրիվ և թերի տեղեկությամբ ծավալվող խաղեր։

Սիմետրիկ և ասիմետրիկ խաղեր։ Եթե առաջինում խաղացողների գործողությունները հավասարապես ներդաշնակ են, ապա երկրորդը այս կամ այն ձևով ենթադրում է որոշակի անհավասարություն խաղացողների միջև (ռեսուրսներ, իրազեկություն, մատչելի տեղաշարժեր և այլն): Սիմետրիկ խաղերը սովորաբար պարլամնտական խաղեր են, որոնցում խաղացողները սկզբում գտնվում են նույն պայմաններում, իսկ վերջում խաղացողներից մեկը դառնում է հաղթող (օրենքի ընդունում):

Զրոյական և ոչ զրոյական գումարով խաղեր: Զրոյական, կամ այն խաղը, որտեղ մի մասնակցի շահույթի չափը հավասար է մյուս խաղացողի նույնչափ կորստին, այսինքն եթե a նշանակենք առաջին խաղացողի շահումը, իսկ b՝ մյուս խաղացողինը, ապա 0 միավոր խաղի դեպքում b = -а, դրա համար էլ բավարար է դիտարկել միայն a։ Երկու մասնակից ունեցող զրոյական գումարով խաղը հակամարտ (անտոգոնիստական) խաղ է: Իսկ ոչ զրոյական գումարով խաղի ժամանակ մի մասնակցի պարտությունը չի ենթադրում մյուսի հաղթանակ և հակառակը: Նշենք որ, Նոյմանը, ինչպես նաև Ո.Լյուսը և Խ. Ռայֆը գերապատվությունը տվել են զրոյական գումարով և կոպերատիվ խաղերին: Փաստորեն, զրոյական գումարով խաղը ենթադրում է հակադիր շահեր ( ռազմական, քաղաքական, սպորտային, խմբային):

Եթե խաղացողների քանակը երկուսից ավել է, նույնիսկ զրոյական գումարի դեպքում, անհրաժեշտ է նկատի ունենալ որ այլ խաղացողների հաշվին, շահույթի ավելացման նպատակով, հնարավոր է կոալիցիայի ստեղծում:  RAND  կորպորացիայի կողմից խաղի այսպիսի մեկնաբանումը խիստ կիրառելի է ինչպես ռազմական ոլորտում, այնպես էլ գլոբալ և գլոկալ քաղաքական գործընթացների վերլուծության ժամանակ:

Կոոպերատիվ և ոչ կոոպերատիվ խաղեր: Կոպերատիվ են այն խաղերը երբ խաղացողները կարող են միմյանց հետ բանակցել, կազմել կոալիցիաներ և մշակել համատեղ ռազմավարություն՝ հասնելով լավագույն արդյունքի:

Կոոպերատիվ խաղի լավ օրինակ է «bridge» թղթախաղը, որտեղ յուրաքանչյուր խաղացողի միավորները անհատապես են հաշվարկվում, բայց հաղթում է այն զույգը, որը ընդհանուր առմամաբ ամենաշատ միավորն է հավաքել: Կոոպերատիվի դեպքում խաղի ընթացքը դիտարկվում է մեկ ամբողջության մեջ:Այս երկու տիպի խաղերից ոչ-կոոպերատիվի դեպքում կոալիցիան բացառվում է։ Չնայած նրան, որ այս երկու տեսակները իրար հակադրվում են, հավանական է, որ այդ երկու ռազմավարությունների միավորումը կարող է ավելի մեծ արդյունքի բերել, քան կոնկրետ մեկը: Կոոպերատիվ խաղի դեպքում խաղաղացները որոշում են ընդունում համագործակցելով միմիյանց հետ, միաժամանակ կարող են կնքել կոալիցիաներ և ստանձնել փոխպարտավորեցնող համաձայնություններ: Կոպերատիվ խաղերում, ընդհանուր շահույթը «կիսելու» նպատակով հատուկ ուշադություն է դարձվում կոալիցիա կազմելու, պարտականություններ ու պատասխանատվություն ստանձնելու գործոններին: Կոալիցիոն խաղերը լայնորեն կիրառվում են տեղական ինքնակառավարման և հանրապետակաան իշխանական մարմիններ ընտրության արդյունքների վերլուծության ժամանակ (Շեպլի- Շուբիկի, Բանցաֆի ինդեքսներ): Միջազգային հարաբերություններում այս խաղի գործիքակազմը կիրառվում է միջազգային կազմակերպությունների ընտրովի մարմինների կազմավորման ժամանակ ( օրինակ՝ ԵՄ մարմինների ընտրություններ, տարածաշրջանային ինտեգրացիոն մարմինների ընտրություններ):

Զուգահեռ և հաջորդական խաղեր: Զուգահեռ են այն խաղերը, որտեղ խաղացողները միաժամանակ են քայլ կատարում, կամ մի խաղացողի քայլը հայտնի չէ մյուսին, քանի դեռ ընդհանուր մեկ պարբերաշրջան չի անցել: Հաջորդական խաղերում ամեն խաղացող քայլ անելուց առաջ տեղյակ է լինում,թե իր մրցակիցը ինչ քայլ է կատարել մինչ այդ:

Լրիվ և թերի տեղեկությամբ ծավալվող (ընթացող) խաղեր։ Այս խաղերը դասակարգվում են ըստ մրցակիցների գործողությունների մասին նրանց կատարման պահին խաղացողների հասանելի տեղեկատվության: Եթե բոլոր խաղացողները գիտեն խաղի ամբողջ իրավիճակը, ապա դա խաղ է լիարժեք տեղեկություններով, եթե խաղացողը իր հերթին չգիտի ինչ-որ բան, ապա դա խաղ է թերի տեղեկություններով (զուգահեռ խաղերը, ի դեպ, դրանք խաղերի հատուկ տեսակ են):

Խաղերի տեսակների նկարագրումը ամփոփենք Յո. Հայզինգայի՝ խաղերի մասին հետևյալ մեկնաբանությումբ. ‹‹… խաղի մասնակիցներին բնորոշող ընհանուր զգացողությունն այն է, որ նրանք միավորում են մի քանի բացառիկ իրավիճակներում, համատեղ կարևոր գործ են կատարում, խախտում են ընդհանուր նորմերը և ստեղծում նորերը››:

Փաստորեն, խաղի դերակատարները, որպես շահագրգիռ կողմեր, տարբեր նպատակներով միավորվում են՝ իրականացնելով կոալիցիոն գործողություններ: Ժամանակային գործոնի տեսակետից , խաղի որակը փոփոխության է ենթարկվում, քանի որ կոալիցիաները իրենց տևողության կարող են լինել իրավիճակային և ռազմավարական: Այս համատեքստում անհրաժեշտ է պահպանել խաղի հետևյալ կանոնները.

• Յուրաքանչյուր խաղացողի գործունեության ազատություն ( խաղացողի ստատեգիան),

• Ինֆորմացիայի ծավալը, որը կարող է ստանալ միմիյանց մասին խաղացող յուրաքանչյուր կողմը,

• խաղի ելքը պայմանավորված խաղացողների քայլերից և համակարգված մտածողությունից :

Այս կանոնների պահպանման միջոցով առկա հարցերի պատասխաններ մշակելու հնարավորությունները այսօր հետաքրքրում է բոլոր նրանց ովքեր ցանկանում են շահույթով Տեղ ու Դեր ապահովել իրենց իշխանական հարաբերությունների բոլոր մակարդակներում (գլոբալ, գլոկալ, լոկալ):