Ուղիղ 29 տարի առաջ Հայ ժողովրդի պատմության մեջ տեղի ունեցավ շրջադարձային մի իրադարձությունը, ինչը մինչ օրս չի քննարկվե և չի գնահատվել Հայ ժողովրդի անվտանգության տեսակետից։ Խոսքը Լեռնային Ղարաբաղի հանրապետության հռչակման մասին է, ինչը անկյունաքարային նշանակություն ունեցավ տարածաշրջանում ընթացող զարգացումների և սկիզբ առնող ազգային ազատագրական պայքարի առումով։
Մինչ այդ՝ 88 թվականի շարժումից սկսած մինչև ՀՀ անկախության հռչակագրի ընդունումը խոսվում էր Լեռնային Ղարաբաղի և ՀՀ-ի միավորման մասին։ Սակայն, տեղի ունեցող աշխարհաքաղաքական փոփոխությունները, ԽՍՀՄ-ի քայքայման անխուսափելիությունը, Արցախի շուրջ ռազմական իրավիճակի լարումը և պատերազմի հավանականությունը ստիպեցին Հայաստանի այն ժամանակվա ղեկավարներին ընդունել թերևս այդ պահի համար միակ ճիշտ լուծումը Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության ստեղծման մասին հռչակումը։
Լեռնային Ղարաբաղը, ըստ ԽՍՀՄ գործող սահմանադրության և օրենքների դարձավ առանձին հանրապետություն, սկզբից այդ միության կազմում, իսկ դրա քայքայումից հետո հռչակվեց անկախ։ Այս քայլը, այսինքն ԼՂՀ-ի ստեղծումը, հենց միջազգային օրենսդրությանը համապատասխանելու խնդիր էր հետապնդում, հասկանալի էր, որ ԽՍՀՄ-ի քայքայումից հետո, ՀՀ-ն կունենա խնդիրներ միջազգային կոչվող օրենքների և դրա հնարավոր բացասական ազդեցությունը մեղմացնելու համար ընտրվեց զարգացման այդ ուղին։
1991թ․ սեպտեմբերի 2-ին Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությանը մաս կազմեցին ԼՂԻՄ(Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզը) և Շահումյանի շրջանը, ինչպես նաև Գետաշենի ենթաշրջանը։ Այսպիսով նոր ձևավորվող հայկական այս միավորը՝ ԼՂՀ-ն հայտարարեց հայաբնակ շրջանների նկատմամբ իր իրավական և քաղաքական հավակնությունները, որոնք նկատենք, չէին հակասում ԽՍՀՄ-ի օրենքներին։
Հիշեցնենք, որ դրանից մի քանի օր առաջ Ադրբեջանը առանց հանրաքվե անցկացնելու հայտարարել էր ԽՍՀՄ-ից իր դուրս գալու մասին, ինչը իրավական հիմք էր տալիս այդ հանրապետության տարածքում գտնվող էթնիկ փոքրամասնություններին ու ինքնավարություններին անցկացնելու հանրաքվեն և հռչակելու նոր, անկախ քաղաքական միավորի ստեղծման մասին իրենց իրավունքը։ Հենց օրենսդարական այս հնարավորություննից էլ օգտվեց Արցախի հայությունը։
Փաստորեն 1992թ․-ին Խորհրդային միության վերջնական փլուզումից հետո պարզ դարձավ, որ աշխարհ են եկել միանգամից երկու, անկախ հայկական հանրապետություններ։ Սա նաև ՀՀ-ի այն ժամանակվա ղեկավարության՝ ՀՀՇ-ի կողմից, միջազգային ճնշումներից խուսափելու փորձ էր, քանի որ կար այն կարծիքը, որը Արցախի անկախությունը միջազգային հանրություն կոչվող «կառույցի ծախել» դժվար կլինի։
Բացի այդ պարզ էր դառնում, որ Ադրբեջանի հետ սկսված լարվածությունը վաղ թե ուշ կվերածվի լայնամասշտաբ պատերազմի և հետևաբար ՀՀ ղեկավարությունը փորձում էր գտնել հարցի ընդունելի լուծումը՝ թե միջազգային հանրության նորմերին համապատասխանելու և թե սկսվող պատերազմին դիմակայելու համար։ Այն ժամանակվա ղեկավարությունը վախենում էր պատերազմի մեջ ուղակիորեն ներքաշվելուց և օկուպանտ համարվելուց, հետևաբար լավագույն լուծում համարվեց ԼՂՀ-ի հռչակումը։
Հեղինակի այլ հոդվածներ՝ Նավթային դարի ավարտը և Ադրբեջանը, Ռազմահայրենասիրությունը պարտադրված պատերազմի պայմաններում հաղթանակի բանաձևն է, Ձախողված պետության ֆենոմենը կամ արտաքին կառավարման «առավելությունը»։
Ինչևէ, սա միանշանակ որոշում չէր, սակայն ժամանակը ցույց տվեց, որի իր թեր և դեմ կողմերով, այնուամենայնիվ սա միակ ընդունելու ու պահի համար ճիշտ քայլ էր, ինչը հետագայում կարևոր նշանակություն ունեցավ տարածաշրջանում հայկական դերակատարման ուժեղացման համար։ Անկախ Ղարաբաղը ավելի ակտիվ ու ազատ էր իր գործողություններում, ինչը ապացուցեց պատերազմի ընթացքում մեծ թվով հայկական տարածքներ ազատագրելով։
Արցախում ընթացող ազգային ազատագրական պատերազմը իրականում դարձավ համահայկական, և հաղթանակը այդ պատերազմում ու միասնական հայկական ռազմական միավորի ստեղծումը, հանձինս հայկական զինված ուժերի երկու հայկական պետականությունների միավորման լավագույն ապացույցն է։ Հարավային Կովկասում, որի մի մասն է համարվում նաև ՀՀ-ն ու ԱՀ-ն, հայկական գործոնի ուժեղացման գրավականը դա հենց Արցախն է, որի անվտանգությունը դա տարածաշրջանում հայության հզորացման և ապահովության հիմնական գրավականն է։
Անկախ Լեռնային Ղարաբաղի հանրապետության առկայությունը դա նաև հիշեցում է բոլորին ու հատկապես Ադրբեջանին, որ հայկական տարածքների մի մասը դեռ օկուպացված է այդ պետության կողմից, իսկ դրա իրական պահանջատերը, որը վաղ թե ուշ իր հավակնությունները կներկայացնի, դա Արցախի Հանրապետությունն է։
Արմեն Մանվելյան, պ․գ․թ․
