Մեր բազմաթիվ քաղաքացիներ (հատկապես թոշակառուները) հաջորդ տարի կենսաթոշակների բարձրացման մասին լուրը մեծ ուրախությամբ ընդունեցին: Սակայն պաշտոնական տեղեկատվությանը ծանոթանալուց հետո, այդ հույսերը հօդս ցնդեցին: Ստացվում է, որ կենսաթոշակառուների ճնշող մեծամասնության (ավելի ճիշտ՝ 97 տոկոսի) վրա այս ակցիան չի տարածվում:
Մինչդեռ գնաճը զգալիորեն կրճատել է ինչպես շարքային աշխատողների, այնպես էլ թոշակառուների իրական գնողունակությունը: Մի շարք երկրներում, այդ թվում՝ Ռուսաստանում, կենսաթոշակը ինդեքսավորվում է: Հայաստանում նման պրակտիկան ընդհանրապես բացակայում է:
Նկատենք, որ սույն տարվա հուլիսի 1-ի դրությամբ մեզ մոտ միջին կենսաթոշակը կազմել է 43.4 հազար դրամ (նույն օրվա փոխարժեքով` 88 դոլարից պակաս): Համեմատության համար ներկայացնենք Ռուսաստանի Կրասնոդարի երկրամասի տվյալները, որը աշխարհագրորեն մոտ է Հայաստանին: Ռուսաստանի այս շրջանում միջին կենսաթոշակը ապրիլի 1-ի դրությամբ կազմել է գրեթե 14.7 հազար ռուբլի (նույն օրվա փոխարժեքով` մոտ 194 դոլար):
Ինչպես տեսնում եք, տարբերությունը ահռելի է: Ամենակարեւորն այն է, որ Ռուսաստանում գործում է հետեւյալ կանոնը՝ եթե կենսաթոշակի չափը ցածր է կենսապահովման մակարդակից, ապա թոշակառուին տրվում է լրացուցիչ սոցիալական վճար` այս տարբերությունը փոխհատուցելու համար:
Կենսապահովման փոխարեն մեզ մոտ հաշվարկում են նվազագույն սպառողական զամբյուղի արժեքը: Այս երկու (ռուսական եւ հայկական) ցուցանիշների միջեւ կա սկզբունքային տարբերություն: Նախ՝ մեր «զամբյուղը» զուտ վերացական բնույթ ունի: Մինչ օրս չի ինդեքսավորում ոչ նվազագույն աշխատավարձը, ոչ էլ հիմնական կենսաթոշակը: Բացի այդ, «զամբյուղի» արժեքը հաշվարկելու մեթոդն ինքնին լուրջ թերություններ ունի:
Կենսաթոշակային համակարգի ամենակարեւոր ցուցանիշներից է աշխատողների թվի (որոնց համար վճարվում է եկամտահարկ) հարաբերակցությունը թոշակառուների թվի հետ: Հայաստանում վերջին տարիներին թոշակառուների թիվը նվազել է: Տասը տարի առաջ Հայաստանում կար գրեթե 514 հազար թոշակառու, այժմ (այս տարվա հուլիսի 1-ի դրությամբ)՝ 466 հազար մարդուց պակաս: Փաստն, իհարկե, բացասական է:
Միաժամանակ, եթե հավատանք պաշտոնական տվյալներին, Հայաստանում աշխատողների թվին աճել է: Օգոստոսի դրությամբ նրանց թիվը գերազանցել է 654 հազար մարդու նշաձողը (տարվա կտրվածքով աճը` գրեթե 3 տոկոս): Այս երկու գործոնները հանգեցրել են վերը նշված հարաբերակցության փոփոխության. այժմ յուրաքանչյուր թոշակառուի հետ հարաբերակցությամբ կա 1.4 աշխատող: Հարաբերակցությունը, իհարկե, իդեալական չէ: Սակայն, այնուամենայնիվ, դա ավելի լավ է, քան մեկ տարի առաջվա 0.8 ցուցանիշը:
Կենսաթոշակի չափի վրա ազդող մեկ այլ գործոն է աշխատողների աշխատավարձերի մակարդակը, որոնցով վճարվում է եկամտահարկը (որի մի մասը կենսաթոշակային վճարներն են): Միջին աշխատավարձը հուլիսին կազմել է (կրկին, եթե հավատանք պաշտոնական տվյալներին) ամսական մոտ 202 հազար դրամ: Ենթադրենք, որ եկամտահարկի բոլոր պահումները գնում են կենսաթոշակներ վճարելուն: Այս դեպքում (վերը նշված 1.4 հարաբերակցությամբ) միջին կենսաթոշակը կկազմեր մոտ 62 հազար դրամ: Այսինքն, 1.4 անգամ ավելի ներկայիս չափից:
Այնուամենայնիվ, շատ քաղաքացիներ աշխատում են նվազագույն աշխատավարձով, որից հարկ չի պահվում: Դե, իսկ պետբյուջեի միջոցների որոշակի մասը ծախսվում է «էլիտար» պետական գերատեսչությունների աշխատակիցների՝ վերջին տարիներին զգալիորեն ավելացած աշխատավարձերի եւ նրանց ֆանտաստիկ բարձր պարգեւավճարների վրա:
Եկեք տեսակավորենք «Հայաստանի 1000 խոշոր հարկատուների» ցուցակը՝ ըստ նրանց վճարած եկամտահարկի չափի: Այս ցուցակից կընտրենք առանձին պետական մարմիններ եւ կազմակերպություններ: Այսպիսով, ՊԵԿ-ը վճարված եկամտահարկի չափով զբաղեցնում է 8-րդ տեղը: Դրան հաջորդում են Դատական դեպարտամենտը (16-րդ), Ոստիկանության կենտրոնական գրասենյակը (39-րդ), Երեւանի քաղաքապետարանը (41-րդ), Դատախազությունը (55-րդ), Հայաստանի Ազգային ժողովի աշխատակազմը (65-րդ) եւ այլն:
Բնականաբար, անհեթեթ կլինի առաջարկել, որ նրանք կրճատեն իրենց աշխատավարձերը: Սակայն միանգամայն բնական է կառավարության համապատասխան գերատեսչություններից պահանջել կրճատել իրենց «պարգեւավճարները» եւ սկսել լրացուցիչ աղբյուրներ փնտրել կենսաթոշակների բարձրացման համար:
Նշենք, օրինակ, բազմաթիվ տարբերակներից մեկը: Հայաստանի քաղաքացիների շահաբաժինների եկամտահարկը այժմ կազմում է 5 տոկոս: Ռուսաստանում, օրինակ, այն ավելի քան երկու անգամ բարձր է` 13 տոկոս: Խոշոր առեւտրային ընկերության շարքային աշխատակիցը վճարում է իր աշխատավարձի մեկ հինգերորդից ավելիի չափով (22 տոկոս) հարկ: Իսկ ահա նույն ընկերության սեփականատերը բիզնեսից ստացած իր վիթխարի անձնական եկամտից վճարում է ընդամենը 5 տոկոս: Որքանո՞վ է դա արդար: Շատերը կհամաձայնեն, որ ճիշտ կլինի շահաբաժինների հարկը հասցնել առնվազն 10 տոկոսի:
Եզրակացությունը միանշանակ է՝ եթե չեք ինդեքսավորում կենսաթոշակը, ապա պայքարեք գնաճի դեմ: Կրասնոդարում, օրինակ, քաղաքապետարանը «խորհուրդ է տալիս» առեւտրային օբյեկտներին սոցիալապես նշանակալի պարենային ապրանքների համար 10 տոկոսից չբարձրացնել առեւտրային շեմը: Ճիշտ է, որոշ մասնագետներ կարծում են, որ այդ միջոցներն անարդյունավետ են, եւ գներն ամեն դեպքում աճում են: Սակայն, համենայն դեպս, կա գործունեության տեսանելիություն, որը մեր մայրաքաղաքում չկա: Այնուամենայնիվ, մարդիկ ցանկանում են իմանալ, թե որքանով է արդարացված գնաճը, եւ որքանով է դա թելադրված առեւտրականների՝ լրացուցիչ եկամուտ ստանալու ցանկությամբ:
Սմբատ Գրիգորյան
