«Նորոգության շրջանը» հայ երաժշտական մշակույթում՝ Աննա Արեւշատյանի ներկայացմամբ

Արվեստագիտության դոկտոր, պրոֆեսոր, ՀՀ արվեստի վաստակավոր գործիչ Աննա Սենի Արեւշատյանի «Կոնստանդնուպոլսի հայ երաժիշտ-տեսաբանները. XVIII-XIX դարեր»մենագրությունը լույս է տեսել շուրջ երկու տարի առաջ՝ 2021-ին, սակայն այս երկասիրության մասին լայնորեն արձագանքեցին միայն վերջերս՝ լրատվական հրապարակումներում, սակայն, խիստ համառոտակի խոսելով երկի գոյության մասին: Սրանից երկու-երկուսուկես դար առաջ չորս կայսրությունների պատմական մայրաքաղաքում հայ երաժշտատեսական մտքի զարգացման ընթացքն է հիմնավոր կերպով ուսումնասիրել եւ ներկայացրել հեղինակը՝ հայ մասնագիտացված երաժշտական պատմության «Նորոգության շրջանի»՝ լայն հանրության համար «կիսափակ դռները» լայնորեն բացելով թե՛ նեղ մասնագիտական շրջանների եւ թե՛ արվեստասեր ընթերցողի համար: 

Ի՞նչ գիտենք մեզանից մեկ – մեկուկես – երկու դար առաջ Պոլսում հայ ազգային մշակույթի ճյուղերի զարգացման, արվեստագետների եւ արվեստաբանների հրաշալի բույլի, մասնավորապես՝ երաժիշտ-տեսաբանների մի քանի սերունդների մասին, իրենց ժամանակին մեծ համբավ եւ ճանաչում վաստակած անձանց, որոնք, փաստորեն, մերօրյա հայ երաժշտատեսաբանության հիմքն են դրել: Գրիգոր Գապասաքալյանի, Համբարձում Լիմոնջյանի, Նիկողայոս Թաշճյանի, Եղիա Տնտեսյանի, Արիստակես Հիսարլյանի կյանքն ու գործը մինչ Աննա Արեւշատյանի մենագրության լույսընծայումը ներկայացվել է մեր ժամանակների տեսաբանների առանձին անդրադարձներում: Սակայն վերոնշյալ գործիչների թողած ժառանգության եւ հայ երաժշտարվեստում ունեցած դերի ամբողջական, համահավաք պատկերն ու գնահատակը տրվել է «Կոնստանդնուպոլսի հայ երաժիշտ-տեսաբանները. XVIII-XIX դարեր» գրքում:

Ինչպե՞ս է հանգել Աննա Արեւշատյանը պոլսահայ երաժշտատեսաբանների գործը ներկայացնելու գաղափարին, ինչո՞վ է գրավիչ այդ շրջանը երաժշտագետի եւ գիտնականի համար: Հարցիս պատասխանը գտնում եմ՝ Ա. Արեւշատյանի անցած գիտական ուղուն ծանոթանալով: «Մաշտոց» ժողովածուն որպես հայ միջնադարյան մշակույթի հուշարձան» եւ «Հայ միջնադարյան «ձայնից» մեկնությունները» ատենախոսությունները հեղինակելու, «Հայ միջնադարյան հոգեւոր երաժշտության հուշարձանները» թեմատիկ խումբը ղեկավարելու, «Մանրուսում» միջազգային երաժշտագիտական ժողովածուն համահիմնադիրելու եւ խմբագրելու, «Ձայնեղանակների ուսմունքը միջնադարյան Հայաստանում», «Գրիգոր Մագիստրոսը՝ շարականագիր եւ գեղագետ», «Անիի երաժշտական մշակույթը» աշխատությունների եւ այլ մենագրությունների, մի քանի հարյուր հոդվածների, զեկույցների վրա աշխատելու ընթացքում անդրադարձել է նաեւ «Նորոգության շրջանի» երաժիշտ – տեսաբաններին: 2013-ին ՀՀ ԳԱԱ արվեստի ինստիտուտի գիտական խորհրդի որոշմամբ լույս է տեսել Աննա Արեւշատյանի «Գրիգոր Գապասաքալյանի երաժշտագիտական ժառանգությունը» մենագրությունը: Խմբագիրը հայրն էր՝ ակադեմիկոս, Մեսրոպ Մաշտոցի անվ. Մատենադարանի երկարամյա տնօրեն Սեն Արեւշատյանը: Գիտական երկը նվիրված է XVIII-XIX դարերում Կոստանդնուպոլսում գործած հայ առաջին երաժշտագետին, որի թողած գիտական ժառանգությունն ամփոփում է հայ միջնադարյան երաժշտական տեսական եւ գեղագիտական մտքի հարուստ փորձն ու ավանդույթները: Սա սկիզբն էր այս ուղղությամբ հետագա ուսումնասիրությունների. շուտով գրաբարից ռուսերեն է թարգմանում Գր. դպիր  Գապասաքալյանի «Գիրք երաժշտական»-ը՝ ծավալուն ներածականով եւ մանրամասն ծանոթագրություններով: Պատահական չէր նման ուշադրությունն այս աշխատության հանդեպ. այն համեմատական երաժշտագիտության տեսանկյունից դիտվում է՝ որպես Պոլսում դարեր շարունակ համագոյակցող մշակույթների փոխհարաբերություններին վերաբերող արժեքավոր աղբյուր: Եվ ահա այս աշխատասիրությունների վերջնարդյունքը դարձավ «Կոստանդնուպոլսի հայ երաժիշտ-տեսաբանները» գիրքը.ստեղծվել է առանձին ընդհանրացնող մի ուսումնասիրություն՝ մեկտեղված անդրադառնալով Պոլսում ստեղծագործած երաժիշտների վաստակին եւ ներդրմանը ոչ միայն ազգային, այլ նաեւ Օսմանյան կայսրության եւ Թուրքիայի Հանրապետության երաժշտա-մշակութային տարբեր բնագավառներում, եւ սա արվել է՝ ելնելով արդի երաժշտագիտության չափանիշներից եւ պահանջներից ելնելով:

Որպեսզի այս հոդվածի սահմաններում պատկերացում տանք բոլոր այն դեմքերի մասին, ում անունն ու գործը հոլովվում է մենագրությունում, յուրաքանաչյուրի մասին խոսենք առանձին-առանձին:

«Նոր ժամանակի ազգային երաժշտական գիտական մտքի ակունքներում կանգնած Գրիգոր Գապասաքալյանի, հայկական նոր նոտագրության հեղինակ Համբարձում Լիմոնջյանի, Հայ առաքելական եկեղեցու երաժշտածիսական մատյանների երգասացությունների ձայնագրությունն իրականացնող Նիկողայոս Թաշճյանի եւ ազգային երաժիշտների կենսագրություններն ի մի բերած Արիստակես քահանա  Հիսարլյանի ստեղծագործական գործունեությունն այսօր էլ կարիք ունի ուսումնասիրության եւ գնահատման»,- գրքի առաջաբանում գրում է Ա. Արեւշատյանը: Գրքից իմանում ենք, որ լինելով միջնադարյան երգարվեստի ավանդույթների վերջին կրողը՝ Գապասաքալյանը խորապես գիտակցել է ազգային մասնագիտացված երաժշտարվեստին սպառնացող վտանգները: Առաջնորդվելով անցյալի ժառանգության՝ տեսական եւ գործնական փորձի պահպանման եւ փոխանցման կարեւորության խորհրդով՝ դա ձգտել է վավերացնել եւ իմաստավորել իր աշխատություններում: Նա առաջարկել է երաժշտական նշանագրության իր ստեղծած համակարգը, որը թեեւ չի արմատավորվել, բայց խթան է հանդիսացել Համբարձում Լիմոնջյանի հայկական նոր նոտագրության ստեղծման համար: Երաժշտագետի ժառանգության գնահատակը միանշանակ չի եղել. Ա. Արեւշատյանի կարծիքով, նրա ժառանգության ոչ արդարացի գնահատականը պայմանավորված է եղել աստվածաբանական տարրի զգալի ներկայությամբ, որ որոշ տեսաբաննների կողմից ընկալվել է՝ որպես հետադիմական: Այն, XVIII դ. եվրոպական գեղագիտության միտումների համեմատ, դիտվել է իբրեւ չոր սխոլաստիկա: Պատճառներից մեկն էլ հեղինակի լեզուն է՝ դժվար ընկալելի պաճուճազարդ գրաբարը:  Հիմնավոր աստվածաբանական եւ փիլիսոփայական կրթության, մեծ  գիտապաշարի տեր՝ Գապասաքալյանը եղել է միջնադարյան խազագրությունը նորոգելու նախաձեռնողներից մեկը: Դա նախաձեռնում էր՝ հասկանալով, որ օսմանյան դարավոր տիրապետության ներքո եւ իսլամական շրջապատում գոյատեւող քրիստոնյա ազգերի համար գնալով դժվարանում էր անաղարտ պահել սեփական ազգային մշակութային ժառանգությունը: Նա լուսաբանել է հոգեւոր երգարվեստի բաժինները՝ սկսած երաժշտության ծագումից, դասակարգումից մինչեւ խազաբանություն:

Ա. Արեւշատյանը մանրակրկիտ ուսումնասիրությամբ եզրահանգում է, որ Գապասաքալյանի կիրառած նոտագրությունը հայկական խազերով եւ բյուզանդական նեւմաներով իրագործվող զուգահեռ նշանագրություն է՝ նոր նշանների ներմուծմամբ: Նրա «անձայն խազ» անվանյալ նշանը մինչեւ հիմա անհայտ նշանակությամբ է: Անդրադառնալով երաժշտագետի բոլոր աշխատասիրություններին՝ Ա. Արեւշատյանը տալիս է նաեւ հայազգի եւ օտարազգի այլ երաժիշներիեւ տեսաբանների անուններ՝ նրանց գործը քննելով Գապասաքալյանի տեսական ժառանգության համատեքստում: Ա. Արեւշատյանը ենթադրում է, որ գուցե մոլդավացի իշխան, թուրքական դասական երաժշտության տեսությանը նվիրված աշխատությունների հեղինակ եւ արաբական այբուբենի տառերի հիման վրա նոր նոտագրության հիմունքներ ստեղծած նշանավոր գիտնական Դիմիտրիե Կանտեմիրի օրինակն ու փորձն են հենց հայ երաժտագետին հուշել նմանատիպ մի նախաձեռնության գաղափարը: Ա. Արեւշատյանի գնահատմամբ, Գապասաքալյանի աշխատությունները միջնադարյան երաժշտական գիտական եւ գործնական տեսության հանրագիտարան են:

1813-1815 թթ. Համբարձում Բաբա Լիմոնջյանը ստեղծել է նոր հայկական նոտագրությունը, որն ընդհուպ Կոմիտասի հավաքչական աշխատանքը լայն տարածում է ստացել ազգային երաժշտական շրջանակներում: Այն լայնորեն կիրառվել է ոչ միայն հոգեւոր, այլ նաեւ ժողովրդական եւ քաղաքային երգարվեստի նմուշները ձայնագրելու համար: Հ. Լիմոնջյանն ու իր աշակերտներն են արել շարականների առաջին ձայնագրությունները, այնուհետեւ՝ Եղիա Տնտեսյանի «Շարակնոցի» ձայնագրությունը: Մենագրության հեղինակը կարեւոր քայլ է համարում նոր հայկական ձայնագրությունը՝ նկատի առնելով, որ ուշ միջնադարում հոգեւոր երաժշտությունը եւ խազարվեստը հետզհետե անկում էին ապրում:

Առանձնալի ուշագրավ են Լիմոնջյանի կյանքին ու շնորհներին նվիրված պատումները, որոնք վերաշարադրել է Ա. Արեւշատյանն իր գրքի էջերում: Բացարձակ լսողությամբ եւ հազվագյուտ հիշողությամբ օժտված երաժիշտը մրցակցել է ժամանակի հռչակավոր երաժիշտների՝ Իսհաք Հրեի եւ Դեդե Իսմայիլի հետ՝ իրենց կատարումներին հընթացս նոտագրելով եւ անմիջապես հիշողությամբ կատարելով նրանց ստեղծագործությունները: Դրանք առասպելների են նման, բայց հավաստի են եւ արժանի մեր օրերում նոր լույսի ներքո գեղագրորեն լուսաբանելուն: Լիմոնջյանի գործի շարունակողներն էին Արիստակես Համբարձումյանը, որ լրացրել եւ ավարտին է հասցրել իր ուսուցչի նորագյուտ նոտագրության համակարգը, Գաբրիել Երանյանը, որի հեղինակած «Հայաստան», «Կիլիկիա», «Արիք, Հայկազունք», «Հայ ապրինք, եղբարք» երգերը մինչ օրս հնչում են մեր բեմերում:

Համբարձումյան նոտագրությունը Պոլսի երեւելի մշակութային գործիչներից մեկը՝ Արիստակես քահանա Հիսարլյանն անվանել է «հրաշալի գյուտ»: «Պատմութիւն հայ ձայնագրութեան եւ կենսագրութիւնք երաժիշտ ազգայնոց» աշխատությունում Ա. Հիսարլյանն արժեքավոր տեղեկություններ է թողել պոլսահայ երաժիշտների մասին:

Ընդգծենք, որ նա, Պոլսի XIX դարի եկեղեցական կյանքը գնահատելիս՝ գրել է. «ԺԹ. դարու սկիզբները եկեղեցական դպրութիւնը այնքան բարգաւաճեալ վիճակ էր, որ իրաւամբ կրնան անուանել Դպրութեան Ոսկեդարը»: Միաժամանակ եկեղեցական երգեցողության ոճը թելադրողների ճաշակը քննադատելով՝ զուսպ հանդիմանությամբ՝ նա իր մտահոգությունն է արտահայտել «շարականաց հոգեզմայլ խաղալիք դարձրած» հոգեւորականների վերաբերմունքի առնչությամբ, որ քմահաճորեն եւ անպատշաճ են երգում, առանց նկատի առնելու, որ եկեղեցական երաժշտությունը, ոնց Հիսարլանն է բնորոշում, «իր պարզությամբ վսեմ է եւ գեղեցիկ»:

Նույն շրջանում կոմպոզիտոր, երաժշտագետ, մանկավարժ, 1879-ից՝ Էջմիածնի Մայր եկեղեցու դպրապետ Նիկողայոս Թաշճյանը ձայնագրել է եկեղեցական երաժշտածիսական մատյանները: Լիմոնջյանի հայկական նոր նոտագրությամբ շարականների ձայնագրումը եւ լույսընծայումը աննախադեպ էր եւ խիստ արժեքավոր: Երաժշտածիսական, երգչական ժողովածուները, մասնավորապես Շարակնոցը, հայ մշակութային գանձարաններ են եւ առ այսօր ունեն գիտական եւ գեղարվեստական արժեք:

Ողբերգական էր Եղիա Տնտեսյանի ճակատագիրը: Երաժիշտ-տեսաբան, մանկավարժ, տպագրիչ Տնտեսյանը Պոլսից Հաճն, ապա՝ Երուսաղեմ, Էջմիածին իր անցումներով՝ տեղերում ուսումնասիրել է երգվող շարականները, խազագիր ձեռագրերը, մասնագիտացել հայկական եւ եվրոպական նոտատպության ասպարեզում, հիմնել տպարան, հրատարակել Հակոբ Պարոնյանի ստեղծագործությունները: Նա նվիրվել է ազգային հոգեւոր երգարվեստը վերաձայնագրելու, կարգավորելու գործին՝ միջնադարյան մեր հոգեւոր հարստությունը հետագա աղավաղումներից զերծ պահելու համար: Մշտապես զբաղվել է խազերի վերծանության խնդրով՝ խազերի ուսումնասիրությունը դնելով լուրջ հիմքի վրա եւ այդ գործին տալով հետազոտական բնույթ:

1869-71 թթ. Տնտեսյանի գրառած Շարակնոցը լույս տեսավ շուրջ հիսուն տարի անց՝ 1933 թ.-ին՝ իր որդու՝ Լեւոնի ջանքերով: 1880-ին «Նոր երգարան հայոց» ժողովածուում հրատարակելով Մ. Նալբանդյանի «Ազատություն» եւ ազատախոհական այլ բանաստեղծություններ, այդ թվում՝ ֆրանսիական «Մարսելյեզը»՝ նա դարձել է աբդուլհամիդյան բռնության առաջին զոհերից մեկը: Եղիա Տնտեսյանը բանտարկել եւ մահացել է բանտում:

Ա. Արեւշատյանի մենագրության վերջին՝ վեցերորդ գլուխը նվիրված է Կոմիտասի գնահատականներին է տրված պոլսահայ եկեղեցական երաժշտական կյանքին: Թեմայի «կոմիտասական» նման ամփոփումը հավելում, զորացնում է այս աշխատասիրության քննական շեշտադրումները:

ՀԱՍՄԻԿ ՍԱՐԳՍՅԱՆ