Դեսպաններին սպասարկող փոխադրամիջոցներ
Մեր օրերում մարդու հարգն ու կշիռը (ոմանց կարծիքով) որոշվում է ավտոմեքենայի մակնիշով, ներքին այրման շարժիչի ձիաուժով, անշուշտ նաեւ՝ շրջապատի նախանձը բորբոքող «երկաթե նժույգի» գնով:
Բայց նախկինում այդպես չէր: Այդպես չէր, որովհետեւ ավտոմեքենա չկար, ու դրա փոխարեն ձի կար, որի թվաքանակով էլ որոշվում էր մարդկանց հարգն ու կշիռը: Օրինակ՝ Բյուրասպը, որ տասը հազար ձի ունեցող անձ է նշանակում, բռնապետ Աժդահակի մենաշնորհային տիտղոսն էր:
Մեզ համար շատ սովորական համարվող ՀԱՄԱԶԱՍՊ անձնանունն էլ նշանակում է «բազմաթիվ ձիեր ունեցող», որը նույնպես վկայում էր տիտղոսակրի բարձր հեղինակության մասին: Իսկ ՀԱԶԱՐԱՍՊ պատվանունը, որ ՀԱԶԱՐ եւ ԱՍՊ (ձի) բառերի հարադրումից է առաջացել, մենաշնորհվել է միայն հազար երիվար ունեցողներին: Իսկ ԱՍՊԵՏՆ էլ, գիտեք, ձիավոր իշխանին էին ասում, որը նույնպես պատվաբեր կոչում էր:
Եվ ազնվատոհմիկների այս հիերարխիայում համեստ տեղ էր զբաղեցնում ԴԵՍՊԱՆԸ, որն ուներ ընդամենը երկու ձի:
Մեր ստուգաբանական բառարանների վկայությամբ՝ ԴԵՍՊԱՆ բառն առաջացել է պահլավերեն d sp n հոմանիշից: Եվ չնայած բառն առանձին ավանդված չէ, բայց «արքայական սուրհանդակ» իմաստով պահլավերեն bagd sp n բարդ բառն այդ մասին է վկայում: Սակայն մեր բառարանները ԴԵՍՊԱՆ բառի՝ իրանական աղբյուրից փոխառյալ լինելուց բացի, այլ մեկնաբանություններ չեն տալիս, այն դեպքում, երբ պարսկերենի «սուրհանդակ» նշանակությամբ do-asbe եւ do-asbane (երկձի) բառերի կապը d sp n բառի հետ անհերքելի է:
Իրանական Զանջան քաղաքից ոչ հեռու Դոասբ կոչված ավանում, ըստ ավանդույթի, թաղված է երկձիանոց կառքի ոսկեձույլ հուշարձան, որի համար էլ գյուղն ստացել է այդ անվանումը: Ավելի հավանական է ենթադրել, որ գյուղն անվանակոչվել է որեւէ դեպանի կամ սուրհանդակի պատվին, այնպես, ինչպես Ուզբեկստանի Խորեզմի մարզում գտնվող Հազարասպ (ուզբ.՝ Hazorasp) վարչական կենտրոնն ու նույնանուն միջնաբերդը կառուցվել են ԱԺդահակի պատվին:
ԳՐԻԳՈՐ ԱՌԱՔԵԼՅԱՆ