ԼԻԼԻԹ ՂԱԶԱՐՅԱՆ, բգթ
Ֆելիքս Բախչինյանի «Վերջին մանկություն» վեպում
Ֆելիքս Բախչինյանի «Վերջին մանկություն» վեպը լույս է տեսել 2021 թվականին: Վեպն աչքի է ընկնում գեղարվեստական հյուսվածքի ինքնատիպությամբ, բարոյահոգեբանական եւ փիլիսոփայական խորքային հղացքներով, պատմական փաստի եւ ժամանակաշրջանի գեղարվեստականացման համար հնարքամիջոցային լուծումներով: Ինչն էլ թույլ է տալիս հավասարաչափ գնահատելու վեպը ձեւակառուցվածքային եւ բովանդակային արժեքայնության տեսանկյունից:
Վեպի հարցադրումների շրջանակը ամբողջանում է մարդ-անհատականություն-ընտանիք-գոյ-հասարակություն-ազգություն-ինքնություն-մարդ շրջապտուտային կենսատարածքում: Նման ընդհանրացման գրողը կարող է հասնել երեւակայության ու վերացարկման միջոցով, սակայն շատ դեպքերում ոչ բնականը, արհեստականը, պատվաստը բացորոշ կլինեն, իսկ Ֆ. Բախչինյանի վեպի արժանավոր կողմերից մեկն էլ հենց շատ իրական, իրատեսական լինելն է: Ընթերցման մեջ չկա հնարանքի ճիգ, արհեստականություն: Եվ զրույցի ոճավորմամբ սկսված այս վեպն առաջին տողից մինչեւ վերջ զգալ է տալիս հեղինակ-պատմողի ու ընթերցող-հասցեատիրոջ միջեւ ծավալվող պատմության իսկությունը:
Անցյալն ու ներկան անհատի ճակատագրում բեկված, գոյութենական խաղարկումով այս վեպն ուղղակիորեն անդրադարձնում է ժամանակի արատավոր բարքերը, արժեհամակարգի անկումային փոփոխությունը:
Հարյուր եւ մի քիչ ավելի տարիների ընդգրկումով պատմություն, փաստական նյութ, ժամանակագրություն, եղեռն, տեղահանություն, վտարանդի հայի ճակատագիր, հայրենադարձություն, ստալինյան ռեժիմ, աքսոր, ընտանիք, լեզու, մշակույթ, ծես, ժամանակակից քաղաքակրթություն: Սա է այն թեմատիկ բովանդակային համընդգրկունությունը, որը բազմաձայնություն է տալիս վեպին: Այս միավորյալ հատույթում գրողը վեր է հանել անձի հոգեկառույցի ամենակարեւոր բաղադրիչները, փորձել է հասկանալ հոգեկանի ու վարքագծի վրա հասարակական տեղաշարժերի անմիջական ազդեցությունը: Եղեռնի ողբերգությունը դիտարկվում է ոչ միայն ազգային ճակատագրում, այլեւ մարդ- անհատի հոգեկառույցում բեկման հնարավոր տարածականությամբ ու խորքով: Գրողը կարեւորում է ազգային ինքնության ամուր հենքին խարսխվող անհատական ինքնության գաղափարը:
Հոգեբանին կամ հոգեվերլուծաբանին բնորոշ հմտությամբ Բախչինյանը թափանցել է մարդկային հոգու խորխորատները, նրա բնազդական, ենթագիտակցական զգացողության եւ բանական մտածողության հիմքերում որոնել է մարդկային վախերի, շեղումների, կանխազգացումների պատճառականությունը: Ավելին, փորձել է հասկանալ գենետիկ շեղումների, պաթոլոգիաների, ախտածին դրսեւորումների վրա արտաքին աշխարհի ազդեցությունը:
Ամեն մի գրականություն իրականության հեղինակային չափում է, ռեալականության ընկալման ձեւ: Ֆ. Բախչինյանի համար իրականությունը լոկ ներկան չէ, այլ այն բաղադրող անցյալը, որը նրա գրականության մեջ առարկայանում է վերհուշի, դեժավյուի, հիշողության տեսաերիզի վերականգնման միջոցով: Եղեռնի թեման հայ գրականության, առհասարակ, հայ մարդու համար ամենացավոտն ու ամենաբացն է: Գրողներից յուրաքանչյուրն իր իմացության, փորձի, պատկերացման հնարավորությունների սահմանում է անդրադառնում այս խնդրին, կարեւորում հարցին մոտենալու այս կամ այն ռակուրսը: Բախչինյանի գրականության մեջ այն հիմնարար երակ է, թեեւ նա չի գրում Եղեռնի մասին վեպ կամ վիպակ, բայց այն անպայմանորեն ունի ներկայություն նրա պատումի մեջՙ իբրեւ հայի ճակատագրից ոչ մի պարագայում «չմոնտաժվող իրողություն»: Շատ դեպքերում ոչ առաջնային պատումով այս թեմատիկան դառնում է հիմնարար ասելիք նրա գրականության մեջ:
«Վերջին մանկություն»-ն սկսվում է հոգեբանական բարդ, անգամ կարելի է ասել ծանր խորհրդածությունով զրույցի ոճավորմամբ, եւ նախադրության մեջ պատումը սահուն վերաձեւվում է փիլիսոփայական խոր ընդհանրացումներով հարուստ տեքստի. «…այս ծեր տիեզերքում վերանում է ծերությունը… Գիտե՞քՙ դա կյանքի վերացող ժամանակն է . Կարմիր գրքում, Կարմիր գրքում, Գինեսի, չգիտեմ է՛լ որ գրքում գրվելիք իրողություն, բացառիկություն… Աչքի լույսի պես պահպանեք այն: Կգա ժամանակ, որ դուք բախտ չեք ունենա ծերանալու ու չեք իմանաՙ ինչ հանճարեղ բան է ծերությունը: Ձեզ պես վայրի բնազդով ապրող սերունդը չի կարող ծերանալ… Ես վախենում եմ ձեզ համար… Ծերությունը կյանքն էՙ մեկանգամյա այդ հրաշքը, որը, ափսոս, դուք չեք տեսնի ու չեք զգա…» [101]: (Ընդգծումները մերն են):
Հեղինակը համարձակ իրատեսությամբ, կանխադրույթի խաղարկմամբ զերծ է մնում ցանկալին տեսնելու սին մտայնությունից. նա բացորոշում է մարդկությանը վերահասող չարագույն աղետը: Այդ ամենը ճշտապատիր է, որովհետեւ պատճառահետեւանքայնության մեջ է դիտարկում [տե՛ս էջ 10]:
«Ավանդականից ու օրինաչափից» հեռանալու վտանգը կա, եւ այն ախտածին է: «Կյանքը կարճացնելու, երջանկությունը սպանելու, գեղեցիկից, ավանդականից, մարդկայինից, օրինաչափից» հեռանալու մտավախությունը հեղինակը նյութականացնում է նախ բառի տարածքում, այնուհետ այդ բառ-կոնցեպտները համակարգելու են ողջ պատումըՙ դառնալով բովանդակային կոդեր:
Սյուժեի վերաշարադրման փոխարեն, ինչը պարզունակ կլինի այս վեպի պարագայում, մենք կփորձենք պատումի փոխաձեւվող տեխնիկայի, կերպավորման, բառային խաղարկումների, ինչպես նաեւ տեքստի առանձնահատուկ ռիթմական միավորների, բացթողումների օգնությամբ թափանցել ներտեքստային տարածություն եւ հասկանալ այս մեսիջ-վեպի թաքնախոս խորքը, ինչը գրողի պատգամն էՙ ձգտում համամարդկային բարձր արժեհամակարգի:
Պատումը փոխանցումային մեխանիզմով մե՛կ հոսում է դեպի ներս, մե՛կՙ դեպի դուրս: Ժամանակային անցումները ռեժիսորական հմտությամբ են իրացվում, եւ մոնտաժված դրվագային պատումը այնպիսի զուգամիտվող գծերով է զարգանում, որ դժվար եւ արհեստական է դառնում առաջնային-երկրորդայինի փնտրտուքը: Կինոպատում հիշեցնող վիպական կառույցը բազմաձայն հատույթ է, որտեղ ձայնակարգային տրամաբանվածությունը իմաստաբովանդակային դաշտի կարգավորիչ է, ինչը, իհարկե, բարդացնում է վեպի ընկալումը: Սակայն ընթերցողին ավելի հասանելի լինելու դիտավորությամբ գրողը վեպի ընկալման բանալիներ է տալիս. «Իմ պատմությունը լսելու համար համբերություն պիտի ունենաք գնալ հետՙ դեպի սկիզբների սկիզբՙ դեպի մանկություն, ու գալ այնտեղիցՙ ոտքով» [12]:
Մարդու ճանապարհի, ընթացքի կարեւորագույն կայանատեղին մանկությունն է, այնտեղից ենք գալիս բոլորս: Մարդն իր «հիշողության էկրանից» չի կարող եւ չի ուզում ջնջել իր մանկությունը, որի անմիջական խորհրդաբանությունը մայրն է: Սա կարմիր գծի պես անցնում է վեպի ողջ հյուսվածքում, ինչին կանդրադառնանք մի քիչ ավելի ուշ:
Ժամանակային անախրոնիաներից բացիՙ վեպում նկատելի են տեղավայրային անցումները: Պատումն սկսվում եւ ավարտվում է Երեւանում, սակայն հիշողության մեջ արտապատկերվող Արեւմտյան Հայաստան, Բուլղարիա, Երեւան, Սիբիր տրանզիտը մի գաղթական հայ ընտանիքի կենսագրության վերապատումով վավերացվում էՙ իբրեւ արեւմտահայության ճակատագրական սիմվոլ:
Այս կառուցվածքային ձեւվածքը վեր է հանում մի ամբողջ դարաշրջանի համապատկեր: Այստեղ խաչաձեւվում են տարաձեւ տեքստերՙ պատմական, փաստական, մշակութային, կենցաղագրական, գեղարվեստական, գիտական, բանահյուսական, ժողովրդական, ինչն էլ ենթադրելի է դարձնում վեպիՙ համադրական ժանրատեսակ լինելը:
Վեպը կազմված է նախադրությունից եւ տասներեք մասերից, որոնք կարող են դիտվել նաեւ առանձին պատմություններ (ինչը պարզեցնում է վեպի ծավալային ընկալությունը), սակայն այս պատմությունները վիպական կառույցի մեջ կապակցված են սյուժետային ներքին գծով, ինչն էլ թույլ է տալիս դիտարկել հենց որպես վեպ: Եթե առաջին երեք մասերում պատումը խոհափիլիսոփայական է, ապա «Մեր դժար ճամփան», «Կորսված ու գտնված հայրենիքում», «Նոր տուն, նորոգվող կյանք», «Ձնհալ», «Տանն ապրելու երջանկությունը», «Քույրս», «Միրան» մասերում ամբողջանում է 20-րդ դարի պատմաքաղաքական դիմանկարը:
Այս մասերում ընդգծված վերաբերմունք է դրսեւորված արեւմտահայ մշակույթի, կենցաղավարության, լեզվամտածողության նկատմամբ, ինչը նկատելի է նաեւ գրողի «DEJA VU» վիպակում: Ցեղասպանության մասին ուղղակիորեն չգրված այս վեպում գրականագետ-գրողը վեր է մնում պատկերագրության ձեւիցՙ նախապատվություն տալով «տեքստի մեջ տեքստի» հնարքին: Վտարանդի ծնողների ճակատագիրն ուղղակի վերապատմելու փոխարենՙ Բախչինյանը մեջբերում է բուլղար բանաստեղծ Յավորովի «Հայեր» բանաստեղծությունը եւ միեւնույն ժամանակ գրականագիտական վերլուծություն է կատարում: Նաեւՙ Մոր եւ Հոր (գրողի նախապատվությունն է մեծատառ գրությունը, ինչը, բնականաբար, վերաբերմունքային ցուցիչ է) հարաբերությունները ներկայացնում է Թեքեյանի, իսկ «տնապաշտության» փիլիսոփայությանն անդրադառնալիսՙ Մ. Իշխանի ստեղծագործությունների միջոցով:
Բացի այսՙ վեպի ողջ բնագիրը, սկսած ենթավերնագրերից, միջտեքստային հարաբերության մեջ է աստվածաշնչյան, բանահյուսական, հայ եւ համաշխարրհային գրականության հետ: Անգամ գլխավոր հարցադրումների շրջանակը մշակութային երկխոսության մեջ է տարբեր տեքստերի հետ: Դա ապահովում է վեպի բովանդակային խորությունը, մարդու ներանձնային տիրույթից սկսած պատումը հարթ փոխանցմամբ տեղակայում է առավել ընդգրկուն տարածություններում:
Նախադրության մեջ, խոսելով Հեմինգուեյի ընդամենը վեցբառանոց պատմության մասին («Վաճառվում է մանկական կոշիկ, երբեք չհագած») [5], իր վեպը բնորոշում է դարձվածք-պատմություն, որպիսին նորություն է գրականության համար («Տանը ապրելու երջանկություն»):
Այնուհետ տալիս է եւս մեկ բանալի, որ իր վեպը տարբեր մեթոդների եւ ուղղությունների հետաքրքրական համադրում է. «…ու ամեն մեկը թող հասկանարՙ ինչպես ինքն է ուզումՙ ուղիղ, փոխաբերական, փիլիսոփայական, ռեալիստական, սիմվոլիստական… եւ հազար ու մի «ական» իմաստներով» [5]:
(«Տանը ապրելու երջանկություն» այս կոդը առանցքային ուղենիշ է վեպի համար, որն ամբողջանում է «Մահանալը ոչինչ, սարսափելին չապրելն է» վերջին գլխումՙ ստեղծելով ասելիքի ուրույն շրջանակում:
Խոսելով ուղենիշերի մասինՙ նշենք դարձվածքների համահունչ խաղարկումը, ինչպես նաեւ թեւավոր խոսքերի գրական եւ աստվածաշնչյան տեքստերի, եկեղեցական տոների անունների եւ իմաստների մեկնությունը, որոնք ապահովում են մետաֆորիկ դաշտը: Այդ աֆորիստիկ հարթության վրա երեւակվող ամենատարողունակ եւ հիմնավոր փոխաբերությունները Սիմոն ծերունու – ալյուրի, մոր – տան հարացուցային խորհրդապատկերներն են, որոնք վերաճում են արքետիպային կոդերի:
Սրանք է՛լ ավելի են խորացնում վեպի փիլիսոփայական-հոգեբանական շաղախըՙ ենթադրելով վեպի մեկնաբանական շերտերը:
Վեպի փոփոխվող պատումն աստիճանաբար անցնում է անկատար ներկա ժամանակի: Հայիՙ սարսափ ֆիլմ հիշեցնող կենսակերպը, որը բեմադրվել է այլոց ձեռքով, ինչպես գրում է հեղինակը, փոփոխվում է: Աբսուրդն էլ այն է, որ թվացյալ բարելավումը, կյանքի որակի փոփոխությունը ֆոն է դառնում, որպեսզի երեւան գա խարխլված ինքնությամբ, հոգեւոր արժեքներից շեշտակի գահավիժող մարդու տեսակը: Այստեղ նորից ետ գնալովՙ հանգում ենք հեղինակի այն մտքին, որ «մարդու ճակատագրական նշանները ավելին չեն, քան ազգային ճակատագիրըՙ «մազապուրծ հայ գաղթական»: Ահա հիմնարար պատճառը, որ թողել է անջնջելի հետեւանքՙ պատճառելով հոգեւոր մեծ վնասվածք հայ մարդու հոգեկառույցին: Անկախ նրանից, թե ինչպես է սպիացել կամ սպիացե՞լ է արդյոք, այն միշտ զգալի եւ դրսեւորվող է հայի վարքագծում, մտասեւեռումներում, քաղաքական ու պատմական դիրքորոշումներում:
Պատումի լեզվական նյութի մեջ անգամ գրողը սկսում է խաղարկել անկումայնությունը: Հասարակության ախտածին դրսեւորույթը կերպավորում է ընտանիքի վրա. որպիսին ընտանիքն է, այնպիսին է պետությունըՙ անկումային: Սկսում է խաղարկել ծածկալեզվային բառամթերքը, հարսները «եփող-թափողից» դառնում են «նայող հարսներ», որդիները կորցնում են արժանապատվությունը: Հանակած ի՜ր տան, ի՜ր հարկի տակ մարդը դառնում է օտար, ավելորդ, անպետք: Պատումը նորից սկսում է հոսել դեպի ներս: Այս անգամ արդեն լռության խորհուրդն է շոշափումՙ իբրեւ ծերությանՙ իմաստնության նշան, իբրեւ տարածություն դեպի ներս: Ըստ հեղինակիՙ լռելու ժամանակը վերահասում է ծերության շրջանում: Ինչից բխում է, որ լռում են իմաստուններըՙ «Սիմոն ծերունիները»: Ահա եւ վեպի կարեւոր ընդհանրացումներից եւս մեկըՙ կյանքը մանկություն-ծերություն (կամ «վերջին մանկություն») տեղապտույտ է:
«Ծերության օրերին մենք միշտ մտքով վերադառնում եք մանկություն կամ պատանեկություն: Այն տունը, որտեղ մենք գնում ենք մտովի, եւ որտեղ կատարվում են մանկության կինոնկարի գործողությունները, հենց դա է մեր տունը: Ու երբ ես հիշողության այդպիսի ճամփորդություն եմ ապրում, ինձ բռնում եմ Կոմիտասի մեր տանը: Հիմա էլ մտքով այնտեղ եմ… Կոմիտասի մեր տանը…» [58]:
Ավանդական մտակառույցում Կոմիտասն է ամենաորբն ու անտունին. այստեղ նույնականանում են անհատի եւ ազգի ճակատագրերը, որի անփոփոխ սիմվոլիկան Կոմիտասն է:
Որպես ինքնության հանգրվանՙ մայրն ու տունն են ընկալվում արքետիպային իմաստավորմամաբ:
Մոր կամ Լուիզի(ս), ինչպես ինքն է արտահայտվում, կերպարը համակ գոհաբանություն եւ վերաբերմունք է: Լուիզի կերպարը մեզ բացահայտվում է ոչ միայն իր գործողությունների, շարժուձեւի, վարքագծի, այլեւ դրանք գնահատող եւ պաշտող հեղինակ-պատմողի որդիական դիտանկյան տեսանկյունից:
Լուիզը գեղագետ է, արվեստագետ, քմահաճ, կոկիկ, ճաշակով, չափավոր, սիրված ու սիրող, նա հաճելի կին է, մայր, տատիկ, իր տղամարդու աչքին միշտ աղջիկ թվացող ու մնացող էություն, որպիսին մեզ երեւում է կերպարի որդիական ընկալումների դաշտից: Մայրը որդու կյանքում ամենաորոշիչ դերակատարությունն ունեցել է «անմեղ» մի որոշմամբՙ ունենալ որդի մահացած որդու փոխարեն, այնուհետ որդու բոլոր ներսուզումները կապվելու են հենց մոր կերպարին, որն ավելի կարեւորվում է, երբ զուգամիտվում է պատումի ողջ ընթացքում շոշափվող տան առանցքային մետաֆորին: Նրանք դառնում են ինքնափնտրտուքի, սեփական եսի վերադարձի նախապայմանները:
«Ապրելը կյանքի համը զգալն ու վայելելն է» [5],- գրում է հեղինակը: Հիշողության մեջ մայրը վերադառնում է տեսողական, լսողական, զգայական, անգամ համուհոտային ցուցիչներով: Եվ գրողը չհամբերելով, որ ընթերցողն ինքը հասկանա թաքնագիրը, որ ողջ կյանքում իր մանկության ուղենշումով է մարդն ապրում, գրում է. «Ծերերը հենց այդ մանկանն են հիշում, կարոտում ու փնտրում, իսկ այդ մանկան կողքին Մայրն էՙ հզոր, արքետիպիկ, քնքուշ ու անվախ միաժամանակ: Մենք փնտրում ենք մեր մեջ ապրող երեխային… Մայրն էՙ «տիրույթի» տերն ու անբաժան հրեշտակը, եւ եթե ուզես էլ, չես կարող նրան հանել այդտեղից. բնության մեջ գոյություն ունի «սեփական տարածքի օրենք»[158]:
Վեպում փիլիսոփայական հարցադրումների շրջանակը զարգանում է հակասող, բայց փոխլրացնող դրույթներով, որոնք «լինե՞լ, թե՞ չլինել» կամ «մեռնելու ժամանակը», կամ էլ «մահանալ լիներ, ծերանալ չլիներ» այս դիլեմաների միշտ բաց մնացող համատեքստում են ընկալելի:
Ամբողջացնելով վեպի մասին մեր դիտարկումներըՙ կարող ենք փաստել, որ ընթերցողի դատին դրված է բազմաշերտ մի վեպ, որն աչքի է ընկնում տեքստային տարաբնույթ խաչաձեւումներով, կառուցակազմի եւ կերպակերտման ինքնատիպ որոշումներով: Միջտեքստային առնչությունները եւ դարձվածաբանական կաղապարները մեկնաբանական բաց դաշտ են ապահովում: Ժամանակակից արձակի, հատկապես վեպի ժանրային զարգացման համածիրում այն հնարավորություններ բացող վեպ է: Աչքի է ընկնում թեմայի բարդ հոգեբանափիլիսոփայական ուղղվածությամբ, իրականության (ներկա + անցյալ) ընկալման վերլուծական սթափությամբ: Գտնում է, որ մարդու ինքնորոշումն է կարեւորվումՙ բնածին ու գենետիկ փոխանցումներից զատ: Ազգային եւ համամարդկային ընդհանրացումների ֆոնին այս վեպը կենտրոնացած է ինքնաորոնման, ինքն իրեն վերադառնալու փնտրտուքին:
Վեպն աչքի ընկնող եւս մի հատկանիշ ունիՙ կախման կետերի առատությունը. այն հաղորդում է յուրահատուկ ռիթմ եւ չափականություն, որը բնորոշ չէ արձակին, բայց թույլ է տալիս որոշակի հատվածներ ընկալել իբրեւ բանաստեղծական արձակ կամ արձակ ձեւացող բանաստեղծություն: Ինչը, անշուշտ, սեղմության մեջ տեղավորվող գրողական նախատրամադրվածություն է, չբառայնացվող հուզազգացմունքային ընկալումների բաց դաշտ ապահովող պահեստային ելք:
