ՌՈՒԲԵՆ ԳԱԼՉՅԱՆ. «ՀԱՅՆ ԻՐ ԱԶԳՈՒԹՅԱՆԸ, ԿՐՈՆԻՆ, ՄՇԱԿՈՒՅԹԻՆ ՇԱՏ Է ԿԱՊՎԱԾ, ԻՍԿ ՀՈՂԻՆՙ ԸՆԴՀԱՆՐԱՊԵՍ ԿԱՊՎԱԾ ՉԷ»

Հարցազրույցը վարեց ԱՆԱՀԻՏ ՀՈՎՍԵՓՅԱՆԸ

Հարցազրույցի սկիզբըՙ «Ազգ»ի նախորդՙ հուլիսի 2-ի համարում:

– Պարոն Գալչյան, անկլավների հարցի մասին խոսենք: Ադրբեջանը հայտարարել է, թե ինքը առաջին հանրապետության իրավահաջորդն է: Իսկ մենք խոսում ենք 1926 թվականին եւ դրանից հետո եղած քարտեզներին հղում անելով: Իրենք էլ մոռանում են իրենց հայտարարությունը եւ GPS-ով վախեցնելով որեւէ տարածք պահանջում:

– GPS-ը թղթի վրա գծվածը ցույց է տալիս հողի վրա: Բայց ի՛նչ են գծել թղթի վրա, դա տարբեր բան է: 1918 թվականին Հայաստանի եւ Ադրբեջանի միջեւ քարտեզներ գոյություն չունեին: Հայաստանի հսկողության տակ էին Քարվաճառն ու Լաչինը, Արեւելյան Զանգեզուրը եւ նույնիսկՙ Լեռնային Ղարաբաղի մի մասը: Այդ տարածքները 1921 թվականին Ստալինը տվեց Ադրբեջանին: Իսկ իրենց քարտեզներների մեջ իրենք գծում են, թե մինչեւ Սեւ ծովի ափը իրենց երկրամասն է: Ուրեմն միջազգային իրավական որեւէ քարտեզ գոյություն չունի: Որքան էլ իրենք ասեն, մինչ օրս որեւէ սահման գծված չէ: Տպագրված առաջին քարտեզը 1926-ինն է, կա Հայաստանի 1922-ի քարտեզ, որ նույնպես ցույց է տալիս, թե դրանք Հայաստանի մաս են:

– Չե՞նք կարող հենվել 1922 թվականի քարտեզի վրա:

– Կարող ենք, բայց դա պաշտոնական չէ: Պաշտոնականն իմ ակնարկած քարտեզներն են, որոնցից մեկի օրինակը Մոսկվայում, մյուսըՙԹբիլիսիում է: Մենք չունենք դրանցից: Պաշտոնական նշանակում է, որ դրա տակ կա Հայաստանի եւ Ադրբեջանի պաշտոնական ներկայացուցիչների կնիքը: Այդ քարտեզները թեեւ պահվում են գաղտնի, բայց …ինտերնետում կան: Դրանք պատրաստվել են ԽՍՀՄ գլխավոր շտաբի կողմից ՙ 1:100 000-երորդ, 1:50 000-երորդ, նույնիսկ 1:25 000-երորդ մաշտաբով: Իսկ այն քարտեզը, որ ասում եմ, գծվել է նախքան 1922 թվականը, որի օրինակները կան, բայց դա պաշտոնական քարտեզ չէ, քանի որ կնիք, ստորագրություն, վավերացում չունի: Եթե քարտեզը պաշտոնական է, պիտի կնքված լինի երկու հարեւան պետությունների կողմից: Այսօր խոսում ենք սահմանագծման մասին: Դա երկու երկրների միջեւ պիտի կատարվի: Այդ երկու երկրները պիտի դիվանագիտական հարաբերություն ունենան իրար հետ համաձայնագիր կնքելու, որ սահմանը գծվի, սահմանը խնդրո առարկա է, պիտի վերագծվի: Դրանք չեն կատարվելու, քանի որ մենք Ադրբեջանին պաշտոնապես չենք ճանաչում, Ադրբեջանն էլ մեզ չի ճանաչում:

– Ալիեւն անցած օրերին ճանաչման պահանջը ներկայացրեց:

– Դա անելու ճանապարհը կա: Ճանաչում ենքՙ ժամանակավորապես եղած սահմանով: Եթե սահմանագծման խնդիր կա, ուրեմն սահմանի հարցում խնդիրներ կան, որ պաշտոնապես այսօր վավերական չեն: Ուրեմն պիտի ժամանակավորապես ընդունել ԽՍՀՄ քարտեզը, եւ երբ սահմանագծումը լինի, այն ժամանակ վերջնականացնել: Բայց եթե մենք հարաբերություն չունենք Ադրբեջանի հետ, Ռուսաստանի միջոցով ենք դա անելու, Ռուսաստանը մի անգամ արել է այդ գործն ի վնաս մեզ, տվել է մեր հողերն Ադրբեջանին: Երկրորդ անգամ ինչո՞ւ պիտի փոխի իր արածը: Եթե մեզ բարեկամ է, Ադրբեջանին ավելի շատ բարեկամ է, քանի որ ֆինանսական խնդիրներ կան: Պիտի կարողանանք դիվանագիտորեն այն տերմինը դնել Ադրբեջանի պաշտոնական ճանաչման մեջ, որ սահմաններն այսօր ճանաչում ենք խորհրդայինով, բայց այս սահմանները խնդրո առարկա են, այդ պատճառով պիտի սահմանագծման հանձնախումբ ստեղծենք: Սահմանագծումը տարիներ կտեւի: Բարեկամ երկրների հետ տարիներ է տեւում. Այսօր Վրաստանի հետ մեր սահմանագծումը դեռ չի ավարտվելՙ 25 տարի աշխատում են: Ադրբեջանի հետ որքա՞ն կտեւի, քայլ առ քայլ պիտի այդ ճանապարհն անցնել, ոտքով քայլելով, գծելով, համաձայնելով, սակարկելով:

– Իրանի հետ սահմանագծո՞ւմը…այդտեղ կա՞ խնդիր:

– Խնդիր չկա, Արաքս գետն է, այդպես էլ մնացել է: Հիմնականը Ադրբեջանի եւ Հայաստանի միջեւ սահմանն է:

– Վարչապետը անկլավների մասին ԱԺ-ում հնչեցրած ելույթում ակնարկեց Արծվաշենի մասին: Դուք ի՞նչ կարծիքի եք փոխանակության մասին:

– Ադրբեջանական անկլավները տեղադրված են Հայաստանումՙ նպատակ հետապնդելով մեր ճանապարհները փակել: Նույնը կատարվել է Շուռնուխիՙ Գորիսից Կապան ճանապարհի շրջանում, հայկական մայրուղին բազմիցս մտնում է Ադրբեջանի տարածք, դուրս է գալիս: Նույնն է Տավուշում: Ադրեջանական հատվածը սեպի նման խրվել է, կտրել Հայաստանի մայրուղին: Մինչդեռ իրենք այնտեղ գյուղ չունեն, ոչինչ չունեն: Անկլավները ստեղծվել են, որ Հայաստանի արտաքին կապը տան ադրբեջանցիների ձեռքը: Դա ո՞վ է արել: Խորհրդային Միությունը: Եւ այսօր դրա դեմ ոչինչ չես կարող անել: Եթե ասում են, որ այնտեղ ադրբեջանցիներ էին ապրում, դրա համար պիտի լինի Ադրբեջանի վերահսկողության տակ, Ղարաբաղում էլ հայեր էին ապրում, ուրեմն այն Հայաստանին պիտի տրվերՙ որպես ամբողջական անկլավ: Բայց այսօր եթե գումարում ենք Տիգրանաշենի եւ Տավուշի երկու անկլավները, դրանց ընդհանուր տարածքը կազմում է 54 քառ կմ: Արծվաշենը 52-53 քառ կմ էՙ մոտավորապես նույն չափ: Իմ կարծիքով, մեր ձեռքում եղած անկլավները պիտի մեզ մնան, Արծվաշենը իրենց ձեռքն է, թող իրենց մնա: Այս խնդրի շուրջ խոսել ենք տարբեր մասնագետների հետ, բոլորը համաձայն են, որ սա այսպես մնա:

– Դուք երկար ժամանակ բնակվել եք Լոնդոնում, հիմա Երեւանում եք ապրում: 2020-ի պատերազմի կազմակերպիչների մասին տարբեր կարծիքներում շրջանառվում է Մեծ Բրիտանիայի անունը: Դուք նշեցիք, թե մեր գիտնականների ստեղծածը չի թարգմանվել, չի ներկայացվել աշխարհին: Այդուհանդերձՙ մի երկրում, որի անունը շրջանառում են պատերազմ հրահրելու մեջ, մենք գիտնականների մեջ բարեկամ ունե՞նք, որ կարող են սահմանների ճիշտ գծման հարցում օգտակար լինել, ձայն բարձրացնել: «Չկան մշտական բարեկամներ» ասույթը, կարծում եմ, գիտությանն այնքան էլ չի վերաբերում:

– Սրանից 15 տարի առաջ, երբ Ադրբեջանի հրատարակած Ադրբեջանի պատմության դասագիրքն ուղարկեցի մի երկու անգլիացի պատմաբանի, մեկը զանգահարեց եւ իր վրդովմունքը հայտնեց, թե ի՞նչ ես այս հիմարություններն ուղարկել: Ասացՙ գիրք չէ, աղբաման է, իրականության հետ աղերս չունի: Գիտական աշխարհը, գիտնականների 90 տոկոսը գիտե իրականությունը եւ Հայաստանի կողմն են: Մոսկվայում Զախարով անունով մի մասնագետ կա, մեր պատմության եւ աշխարհագրության մասնագետ է, հայանպաստ հոդվածներ շատ ունի: Կոնֆերանսի ընթացքում մոտեցավ, ինձ պատմեց, թե ստանում է մոտավորապես 800 դոլար ամսական: «Ադրբեջանցիներն առաջարկել են ամսական 5000 դոլար, որ ի նպաստ իրենց հոդվածներ գրեմ, ասաց, բայցՙ չեմ ընդունել»: Կան, որ փողի դիմաց ընդունում են: Բրիտանացի դիվանագետներից ոչինչ չենք կարող սպասել. Այսօր իրենց երկրից դուրս ամենամեծ ներդրումն անգլիացին անում է Ադրբեջանում: Կարող ենք դիմել, որ նրանցից էլ մասնագետ գա եւ տեսնի, թե սահմանազատումն ինչպես է կատարվում: Ուրիշ սպասում չենք կարող ունենալ:

– Մարդու իրավունքների պաշտպանի միջամտությամբ փաստորեն Հայաստանի սահմանի ներսում արտոնություն տրվեց, որ հայ գյուղացին իր հնձած խոտը հավաքի: Այստեղ սահմանային թյուրըմբռնում չկաՙ որեւէ քարտեզով դա Հայաստան է: Ադրբեջանցիներն ասել էին, թե ավելի լավ է այս արոտավայրին չմոտենաք: Տարիներ շարունակ այսպես են առաջ եկել: Սա ինչի՞ն վերագրել:

– Պաշտոնական քարտեզները փոխել են իրենց ուզած ձեւով, տվել իրենց զինվորներին, ասել ենՙ սա է մեր սահմանը: Այդպես են առաջ գալիս: Հայերն էլ չունեն քարտեզը, որ ցույց տան, թե սովետական սահմանով սա Հայաստան է, քանի որ քարտեզը պահվում է գաղտնի, ե՛ս նույնիսկ իրավունք չունեմ այդ քարտեզը տեսնել:

– Դուք գիտնական եք, ո՛չ ռազմական ղեկավար եք, ո՛չ պետության ղեկավար, բայցՙ ձեզ հետ միասին մենք ի՞նչ պիտի անենք, որ ապրում ենք թեեւ այդ տարածքներից մի քիչ հեռու, բայց դա նաեւ մե՛ր տարածքն է: Վարչապետն ասացՙ Սեւ լճի համար ինքը մտադիր չէ պատերազմել: Հանձնե՞նք:

– Ժողովուրդը կարող է իր իրավունքները բողոքի միջոցով ղեկավարությանը ճանաչել տալ: Տեղի բնակիչները պիտի ասենՙ կա՛մ մեր ապրուստը տվեք, հայթայթեք մեզ համար, կամՙ թողեք գնանք մեր գործն անենք: Դրանից ավելՙ ղեկավարությունը պիտի որոշում առնի: Հիմա առաջարկ է եղել, որ ռուս սահմանապահներ գան, իբր թե նրանք պիտի հետ քաշվեն: Ինչո՞ւ հենց սկզբից, առաջին օրն այդ մասին չխոսեցին: Նորից ուշացած, մեկ ամիս ու կես ուշացած:

– Ձեզ համար զարմանալի չէ՞, երբ հաղորդեցին, թե Շուռնուխում ՔՊ-ն ամենաշատ ձայնն է ստացել:

– Շատ պարզ է, քանի որ մյուսներն ընտրություն չէին: Մյուս երկուսին, որ ԱԺ պիտի գան, ժողովուրդը չի վստահում, գիտենՙ ինչեր են արել: Սրանք սխալ են արել, բայց նրանց չափ ժողովրդին չեն թալանել:

– Իսկ պատերազմը՞:

– Պատերազմը պատահմամբ Նիկոլի ժամանակ սկսվեց: Եթե Սարգսյանի ժամանակ սկսվեր, նույնՙ «ազգային դավաճան»-ին նա էլ էր արժանանալու: Մենք մի սխալ մոտեցում ենք ունեցելՙ առաջին օրվանից ասել ենք, թե ոչ մի սանտիմետր հող չենք տալիս այսպես ասածՙ ազատագրված տարածքներից: Դրանց մի մասը մերը չէր: Այդ մոտեցումը ժողովրդի մեջ ստեղծելը ճիշտ չի եղել: Այո, արյուն ենք թափել, Արեւմտահայաստանում էլ մեր արյունը թափվեց, բայց այսօր դուք կհամարձակվե՞ք Արեւմտահայաստանը վերցնել: Եթե հանձնեն, մենք կունենանք 30 միլիոն բնակչությամբ մի երկիր, որի 3 միլիոնը հայ են, 27 միլիոնըՙ քուրդ: Երկրի անունն ի՞նչ կդնեք: Ասում եքՙ մեզ չեն տալիս, որ դրա մասին մտածենք: Սա էլ չեն տա, եթե ժամանակին չուզենաս, չկանգնես ոտքի: Մեր ժողովրդի մտածելակերպում դա կա, չէ՞, որ Մեծ Հայքը, պատմական Հայաստանը մենք հետ ենք ուզում: Չպիտի ժողովրդին սխալ ուղղությամբ, ծայրահեղությունների տանել:

– Ինչպե՞ս պիտի վարվենքՙ թիկունք պիտի լինե՞նք Ղարաբաղին:

– Կարծում եմ Ռուսաստանը հանձն է առել Ղարաբաղի ապահովությունը, եւ այդ երկրի պարտականությունն է, որ դա անի: Հայաստանը պիտի կապը պահպանի, հնարավորն անի, բայց ընդհանուր պատասխանատվությունը Ղարաբաղի իշխանություններինն ու ռուսներինն է: Մենք ուղղակի չենք կարող միջամտել:

– Այդպես կհայաթափվի Արցախը:

– Եթե ժողովուրդը ցանկանում է հեռանալ իր երկրից, դա իր իրավունքն է: Քանի հարյուր հազար հայ է հեռացել Հայաստանից: Նույնը չէ՞: Հիմա էլ են ուզում հեռանալ: Հայն իր ազգությանը, կրոնին, մշակույթին շատ է կապված, իսկ հողինՙ ընդհանրապես կապված չէ: Պատմությունը դա է ցույց տվել: Մերոնքՙ թե հորս, թե մորս կողմը 1915-ին Վանից եկել են Երեւան, Ղամառլու, Թիֆլիս, Ռոստով եւ այլն: 1934 թվականին, երբ Ստալինը պարտադրել էՙ կա՛մ սովետական քաղաքացի դարձեք, կա՛մ գնացեք, մերոնք գնացել են Թավրիզ: Ես այնտեղ եմ ծնվել:

– Վանը լավ ինքնապաշտպանություն է իրականացրել:

– Այո, քանի որ առաջին իսկ օրվանից համարձակություն ունեցավ կանգնել ոտքի եւ հայտարարել, թե չի ընդունում Ջեւդաթ բեյի հրավերըՙ գնալ բանակցելու: Եթե գնային, բոլոր ղեկավարների վիզը կտրելու էին: Մենք մի բարեգործական կազմակերպություն ունենք, օգնում ենք այն ընտանիքներին, որ պատերազմում կորուստ են ունեցել, եւ նրանց, որ պատերազմում վիրավոր են դարձել: Այդ զինվորների ուշքնումիտքը բանակն էՙ «իմ պրոթեզը դրեք, ես հետ գնամ ընկերներիս մոտ»: Նվիրյալ երիտասարդներ են, բայց ցավոք սրտի, շատ շատերը կոտորվեցին, քանի որ Ռուսաստանն առաջին օրվանից թույլ տվեց, որ Թուրքիան գա, մտնի, հանգիստ ինչ ուզում է անի:

– Պարոն Գալչյան, Ռուսաստանը հայտարարում է, թե Հայաստանը չի համաձայնել հրադադարիՙ առավել վաղ արված առաջարկին:

– Հրադադարի պայմաններն ի՞նչ էին. Նախապես պիտի ներկայացնեին, ոչ թե պատերազմի ժամանակ: Պիտի ասերՙ սա անո՞ւմ ես, թե՞ չես անում, այլապես հարձակվելու եմ քեզ վրա: Չգիտեմՙ նման բաներ եղե՞լ են փակ դռների հետեւում:

– Պարոն Գալչյան, ի՞նչի վրա եք աշխատում հիմա:

– Ընդհանրապես աշխատում եմ արխիվներից գտնել այն փաստաթղթերը, նամակագրությունները, որ եղել են ժամանակին Հայաստանի, Ադրբեջանի, արեւելյան սահմանների վերաբերյալ: Մի 160 անուն գրականություն գտել եմ արխիվից, խնդրել եմ, որ դրանց պատճենները տան, որ կարդամ: Հայաստանի արխիվներում բավական նյութ կա: Կադաստրից խնդրել են, որ եթե կարողանամ դրանք հետազոտել, զեկույցները հանձնեմ իրենց: Եթե գտա, որ այնտեղ եղածը կարեւոր է միջազգային տեսակետից, անգլերեն էլ կգրեմ:

– Թուրքերն ու ադրբեջանցիները անընդհատ շրջանառում են, թե Հայաստանը սեպ էՙ դեպի թրքալեզու աշխարհ իրենց ճանապարհին, եւ այդ սեպը պիտի հեռացնել:

– Միշտ ունեն այդ խնդիրը: Պանթուրքական կազմակերպությունների, «Գորշ գայլերի» նպատակն է այնտեղ բնակվող ոչ թրքալեզուներին վերացնել: Աշխատեցին Պարսկաստանի Ատրպատականի վրայով այդ գործն անել, բայց պարսիկները չընդունեցին: Թուրքմենստանում պարսկերեն են խոսում, բայց թրքալեզու ցեղեր կան, Ուզբեկստանն արդեն թրքական է դառնում, Տաջիկստանըՙ պարսկալեզու է: Շատ քաղաքներ պարսկական մշակույթի կենտրոններ են եղելՙ Բուխարան, Սամարղանդը, բայց Թուրքմենբաշին ասում էր, թե պարսիկները թուրքերից են վերցրել, իսկ Նոյ նահապետն էլ… թուրք էր:

– Հայկական վերահսկողության ժամանակ Շուշիի մզկիթը վերանորոգվեց: Ադրբեջանը շարունակ հայտարարում էր, թե դա իրենցն է, իսկ պաշտոնական Թեհրանը որեւէ անգամ չհակադրվեց:

– Քանի որ այդ տարածքը պաշտոնապես ճանաչված չէր: Երեւանի մզկիթի մասին երբ խոսեցին, պարսիկներն ասացին, թե 1776 թվականին իրենք են կառուցել: Ճարտարապետ Արմեն Հախնազարյանի հետ Իրանի մեր համայնքի հետ խոսեցինք, թե Կապույտ մզկիթը պիտի վերանորոգել: Իրանի հնությունները պաշտպանող նախարարությունից մեզ տեղեկացրին, թե ամեն բանՙ ֆինանսականից սկսած իրենք կանեն: Նորոգեցին, հիմա էլ իրենք պահպանում են: Իսկ Շուշիի պարագայում Երեւանից հայ մասնագետներ էին գնացել: Պարսիկը չէր գնացել, քանի որ ճանաչված երկիր չէր, չէին ուզում Ադրբեջանի տարածք ոտք դնել:

Իսլամական քարտեզագրությունը 9-րդից մինչեւ 11-րդ դարեր բավական առաջադեմ էր, քանի որ կրոնը գիտնականներին չէր խանգարում: Մինչդեռ արեւմուտքում եկեղեցին արգելում էր ցույց տալ, թե երկրագունդը գունդ է: Իսլամական քարտեզներում, աշխարհագրական գրքերում Բալխի անունով դպրոց կա, որ տարածված էր շատ: Դրանց մեջ կա մի աշխարհացույց քարտեզ, որի վրա աշխարհի տարբեր երկրներ են նշվում, Պարսկաստանի կողքին էլ նշվում է Հայաստանը, հետոՙ մի 20 մանրակրկիտ քարտեզՙ ամբողջը իսլամական շրջանների: Իսլամից դուրս Հնդկաստանը կա, որ իսլամ էր, բացի դրանից ներկայացված է Ալժիրը, Հյուսիսային Աֆրիկան: Միակ քրիստոնյա երկիրը, որ իրենց բոլոր քարտեզներում կա, Հայաստանն է: Կովկասի հարավի քարտեզներում նշվում է միշտ 3 երկիրՙ Աղվանք, Ադրբեջան, որ Ատրպատական նահանգն է եւ Հայաստան: Մի քանի քարտեզագետ պատճառը նշում ենՙ քանի որ թվարկած երեքը առեւտրական խիստ մերձ կապեր ունեին: Նույնիսկ նշված են Հայաստանի քաղաքների անուններըՙ սկսած Սալմաստից մինչեւ Վանա լճից հարավ գտնվող Տիգրանակերտ, Արարատ լեռըՙ որպես երկմաս լեռ, նրան մերձ Դվինը, որ ժամանակին Հայաստանի մայրաքաղաքն է եղել, Էրզրումըՙ Կալիկլա անվամբ, Կարինը:

Նկար 1. Գիտականությունից հեռու, Ադրբեջանի ագրեսիվ նկրտումները փաստող սույն քարտեզը տեսանք Ռուբեն Գալչյանի գրադարանում: