«Հրամայում եմՙ ներքեւի ճամապարհով հետ գնացեք, ես ձեր հետեւից գալիս եմ»,- գոչել է կապիտան Արտակ Մարտիրոսյանն ու տղերքի հեռանալուց հետո ձեռքի նռնակը պայթեցրել:
Արտակը գիտեր, որ թշնամին շատ մոտ է, եթե կրակն իր վրա չվեցնի, բոլոր տղաներն են զոհվելու: Երբ համոզվել է, որ զինվորները հեռացել են, սպասել է թշնամին հնարավորինս շատ մոտենա ու նռնակի օղակը ձգելովՙ մի քանի թուրքի էլ հետն է տարել: Արտակի մարմինը գտել էին պայթյունից ցիրուցան եղած, մասնատված, կողքին էլՙ թշնամու զինվորների մարմիններ:
19 տարեկան Հայկազը մորը խնդրել էր դաշույն գնել ու իրեն ուղարկելՙ զորամաս: Դաշույնը միշտ իր հետ է եղել, պատերազմի ժամանակՙ նույնպես: Դաշույնը նրա համար էր, որ եթե հանկարծ գերի ընկնելու վտանգ լիներ, Հայկազն ինքն իր կյանքին վերջ տար:
Հայկազը վիրավորվել էր պատերազմի վերջին օրերինՙ հրետանու կողքին: Նա հասցրել էր թշնամուն ահռելի կորուստներ պատճառել: Հինգ օր Երեւանի հիվանդանոցում պայքարել է ապրելու համար: Ծանր վերքեր էր ստացել. աչքը չկար, ձեռքն ու ոտքըՙ նույնպես: Հայկազը կիսատ մարմնով ապրել չէր կարող, այդ գիտակցումով էլ արհեստական շնչառության սարքն իր իսկ ձեռքով անջատել է:
Մի կին Ֆեյսբուքում գրել էր Հայկազի մորը. «Երանի՜ տղադ գերի ընկած լիներ, թեկուզ ադրբեջանցիների մոտ լիներ հիմա, բայց ողջ կլիներ»: Հայկազի մայրը չէր պատասխանել նրան: Պատասխանել էին Հայկազին ճանաչողները. «Հայկազը գերի ընկնող տղա չէր»:
Վաչագանը պահել է ընկերների թիկունքը, որ նրանք դուրս գան շրջափակումից: Չորս հոգով են եղել: Չորսով իրար են նայել, հայացքով միմյանց հրաժեշտ տվել ու կրակն իրենց վրա վերցնելովՙ փրկել զինակիցներին:
Ազատն ու Մանվելը երդվել ենՙ ինչ էլ լինի, թեկուզ կյանքի գնով, Կողակ բարձունքը պահելու են: Մերձամարտերի ժամանակ թշնամուն ոչնչացրել են, բարձունքը չեն հանձնել: Թշնամին տեսել է, որ տղերքը շատ պինդ են, ստիպված օդային զենքեր է կիրառել:
Պատերազմի հերոսապատումներն անթիվ են: Գրեթե բոլոր տղաների տանըՙ իրենց փառքի անկյուններում, մի հատիկ փամփուշտ է դրված: Տղերքն իրենց հարազատներին չեն ասել, որ վերջին փամփուշտը հագուստի գաղտնի անկյունում պահում են իրենց համար: Զոհվելուց հետո հարազատները զինգրքույկի, աղոթագրքի ու մի քանի նամակների հետ այդ մի հատիկ փամփուշտն էլ են գտել հագուստի միջից:
Վերջին փամփուշտն իրենց համար պահելու ավանդույթը սերնդեսերունդ մեզ է հասել հայ ֆիդայիներից, որոնք Արեւմտյան Հայաստանի գյուղերի ու քաղաքների ինքնապաշտպանությունն էին իրականացնում:
Ստալինն ու նրա վարչակարգն անողորմ էին նաեւ գերիների նկատմամբ: Հայրենական մեծ պատերազմի ժամանակ գերի ընկած զինվորները գիտեինՙ տուն վերադառնալուն պես իրենց Սիբիր են աքսորելու, որովհետեւ իրենց վրա խարան կար, իրենք չէին կարող բոլորին հավասար լինել, իրենք մերժված էին, գերմանացու մոտ գերի ընկնելն անպատվաբեր, ամոթալի էր: Հանրությունն էլ գերիներին վերապահումով էր մոտենում, անգամ հետստալինյան ժամանակներում գերիներին ու նրանց հարազատներին խեթ-խեթ էին նայում, պատասխանատու աշխատանք ու պաշտոն չէին տալիս:
Դարեր ի վեր կարծրացած վերաբերմունք է ձեւավորվել գերի ընկածի նկատմամբՙ առանց հանգամանքները դիտարկելուՙ ինչպե՞ս, ի՞նչ պայմաններում է մարդը գերի ընկել: Միգուցե նա վերջին փամփուշտն իր քունքին խփելու, կամ դաշույնով ինքնասպան լինելու ժամանակ ու հնարավորություն անգամ չի ունեցել: Սակայն այս նուրբ դետալների մեջ հաճախ չենք էլ խորանում. գերի ընկածի նկատմամբ կարծիքը, արձագանքը, դիրքորոշումը մինչեւ արցախյան վերջին պատերազմն ընդհանրական էր. գերի ընկնելը, որպես կանոն, վախկոտության, դասալքության, մորթապաշտության նշան է, անպատվաբեր է, ու ոչ մի պարագայում այն որպես հերոսություն ու սխրանք դիտարկել հնարավոր չէ:
Նոյեմբերի 9-ի հայտարարությունից հետո գերիների ու ռազմագերիների հարցը դարձավ ամենաառաջնայինըՙ հանրության, եւ ամենաանտեսվածըՙ իշխանության համար: Բոլորին է հասկանալի, որ ադրբեջանցու ձեռքին գերի լինելը նշանակում է ամեն վայրկյան դժոխքի միջով անցնել: Այդ իրողությունը գիտակցելովՙ հանրությունը սրտի ցավով ու խղճահարությամբ էր բարձրաձայնում գերիների հարցը: Բայց սահմանից եկող լուրերը, թե մեր զինվորներին առեւանգել են, իսկ մեր կողմից ոչ մի դիմադրություն ու կրակոց չի եղել, կամ ադրբեջանցիների տարածած տեսանյութերը, երբ թշնամին նվաստացնում, հայհոյում, ծեծում է հայ զինվորներին ու քաղաքացիական անձանցՙ չհանդիպելով ոչ մի դիմադրության, հանրության շրջանում այլ տրամադրություններ առաջացրին: Մինչ այդՙ վստահ էինք, որ եթե հայ զինվորը, հայ մարդը գերի է ընկել, ուրեմն գերի ընկնելուց խուսափելու ոչ մի միջոց, անգամ վերջին փամփուշտը կրակելու հնարավորություն չի ունեցել: Վստահ էինք, հավատում էինք, որ հայի պատվախնդիր տեսակն ու որակն յուրքանչյուրի արյան մեջ է, սակայն տասնյակներով գերի ընկնելու, թշնամուն սպանելու փոխարեն զենքերը սեփական կամքով նրա ոտքերի տակ դնելու եւ թշնամու առաջ ծնկելու տեսանյութերը հետզհետե օրինաչափ դարձան: Ու մերոնցՙ գերի ընկնելու վարաբերյալ մեր ենթադրություններն ու համոզմունքները լիովին փոխվեցին:
Հետզհետե ավելի ու ավելի էր ընդգծվում այն ուղենիշը, թե ավելի լավ է գերի ընկնել, քան վիրավորվել ու զոհվել, թե մարդու կյանքն ավելի թանկ է, քան հողն ու հայրենիքը, թե Արցախն ու Հայաստանը ոչինչ են, կարեւորը փրկված կյանքերն ենՙ թեկուզ գերի ընկնելու գնով: Մինչ այսօր հերոս տղաների հարազատները ստիպված են հակադարձել այն ստվար զանգվածին, որը հայտարարում է, թե երանի՜ հազարավոր զոհված տղաները գերի ընկած լինեին, թեկուզ խեղված հոգով, կտտանքների ենթարկված, բայց ողջ լինեին: Նույն զանգվածը մի ձնագնդի առածՙ գլորում է, թեՙ հայրնեիքն ու պետությունը, Սյունիքն ու Գեղարքունիքը ոչ մեկին պետք չեն, թող թուրքը գա, իր ուզած տարածքներն իրեն տվեք, միայն թե այլեւս ոչ մեկի մազը չծռվի: Կուզեկուզ, ծնկաչոք ման գանք, ադրբեջանցին թող վզակոթներիս հասցնի, միայն թե խաղաղություն լինի: Ի՞նչ կա որ, միգուցե թուրքի ու ադրբեջանցու հետ շատ լավ էլ հնարավոր է «ապրել»: Թող խփեն, ծեծեն, մեր տուն մտնեն, մեր կանանց անարգեն, մեր հայրենիքը յուրացնեն, հայ տղամարդուն նվաստացնեն, գերի տանեն, միայն թե ողջ մնանք:
Հանձնվելու, գերեվարվելու թեզի օրինաչափ լինելը դարձել է պետական քարոզչություն: Ավելինՙ գերի ընկնելը հավասարվեց հերոսության: Գերիներին հերոսացնելու միտումն ահագնացել ու գերիշխող թեզ է դարձել: Իրական հերոսների մասին այլեւս ոչ ոք չի խոսում, մեր հազարավոր տղաները, որ իրենց կյանքի գնով հայրենիքը պաշտպանեցին ու զոհվեցին, մնացին Եռաբլուրումՙ որպես ցավալի իրողություն: Ընդամենը: Այսօր արդեն պետական ու հանրային համոզմունք է ձեւավորվել, որ հերոսությունը գերի ընկնել-ազատվելովՙ ողջ մնալն է, ոչ թե հանուն պատվի ու հայրնեիքիՙ առանց մի վայրկյան վարանելու զոհվելը:
Ամիսներ շարունակ կաթիլը քար ծակեց: Կաթիլ-կաթիլՙ ծով դարձավ եւ լվաց հազարավորների ուղեղները: Պետական քաղաքականություն ու քարոզչություն դարձավ, թե գերի ընկնելը բոլորովին էլ ամոթալի ու անպատվաբեր չէ, ընդհակառակըՙ եթե յուրաքանչյուր ոք մտածեր, որ գերի ընկնելովՙ կփրկի իր կյանքը, միգուցե այսքան զոհեր չունենայինք: Ի՜նչ լավ կլիներ, չէ՞, Ադրբեջանի բանտերում կպահվեին հազարավոր հայ գերիներ, իսկ նրանց ազատման համար կտայինք ականապատված տարածքների բոլոր քարտեզները, մեր ջրային ռեսուրսները, պետական բոլոր փաստաթղթերը, ադրբեջանցիների պահանջով կգաղտնազերծեինք ամեն-ամեն ինչ, մեր նհայրնեիքն ամբողջությամբ կփոխանակեինք գերիների հետ:
Այսպիսովՙ օրինաչափություն ու տրամադրություն է ձեւավորվում, թե կյանքեր փրկելու համար պետք է զոհել ամեն-ամեն ինչ: Սակայն դա եւս քաղաքականություն է, տեխնոլոգիա, ծրագիր, որի իրական նպատակը գերիներին վերադարձնելու անվան տակ Հայաստանը մաս-մաս թուրքին հանձնելն ու հանրային ոչ մի դիմադրության չարժանանալն է: Հիմա արդեն առանց մի փամփուշտ կրակելուՙ մեր թշնամին թիզ առ թիզ մեր հայրենիքին է տիրանալու. Հայաստանի իշխանություններրի համաձայնությունը կա, իսկ իշխանությունները վերջին ընտրությունների արդյունքներով իրենց բոլոր քայլերը լեգիտիմացրին:
Վտանգավոր է, սաստիկ վտանգավոր. պետական մակարդակով քարոզվում է, թեՙ կամաց-կամաց վարժվեք, այսօր ադրբեջանցիները Սյունիք ու Գեղարքունիք են մտել, վաղը ամբողջ Հայաստան կներխուժեն, բայց դուք ծանր չտանեք այդ փաստը, գերու պես գլուխներդ կախ, ծնկաչոք կաղերսեք թուրքին, որ խնայի ձեզ: Իրականում գերի լինելն այնքան էլ վատ բան չի. ինքներդ տեսաք, որ վերջերս Բաքվից Երեւան բերված 15 գերիներն ինչ բարձր տրամադրույթուն ու լավ տեսք ունեին: Դեռ ծամոն ծամելով էլ իջան ինքնաթիռի սանդուղքներից, հայտարարեցին, թե հայրենիքն իրենց էր սպասում, դուխո՜վ: Նրանց ընդունեցին զուռնա-դհոլով, քեֆ-ուրախությամբ ու հայտարարելովՙ տղերք ջան, դուք իսկական հերոսներ եք:
Դեռ հարց էՙ ինչպե՞ս են նրանք գերի ընկել. եւ արդյո՞ք իսկապես գերիներ են: Պատմությունը լռեցվում է, բայց այն արդեն եղել է: Իսկ «գերի ընկնելու» պատմությունը հետեւյալն էՙ նոյեմբերի 20-ից հետո Արցախի Պաշտպանության բանակը Հայաստանի Պաշտպանության նախարարությունից զորք է ուզել, որպեսզի Հին թաղեր, Խծաբերդ գյուղերն ու Դիզափայտ բարձունքը պաշտպանվեն: Ըստ նոյեմբերի 9-ի փաստաթղթիՙ այդ տարածքը մերն էր: Տղաները երկու շաբաթ դիրքերը պահել են, հետո ադրբեջանական զորքը հարձակվել է, թեժ մարտեր են սկսվել: Մերոնք մերձամարտում թշնամուն մեծ կորուստներ են պատճառել: Անհավասար պայքար մղելիս տղերքը տեսել են, որ մի քանի տասնյակ կամավորներ, զենքերը վայր դրած, գնում են թշնամուն հանձնվելու: Նրանց հետեւից կանչել են. «Տղերք, եկեք մեզ օգնենք, քիչ է մնացել, սրանց սատկացնում ենք արդեն, մի հանձնվեք»: Բայց խումբը չի լսել կռվողներին ու հանձնվել է: Արդյունքում տղերքը հերոսաբար զոհվել ենՙ չիմանալով, որ Հին թաղերը, Խծաբերդը, Դիզափայտը վաղուց են հանձնված թշնամուն: Այս պամությունը հերոս տղերքից մեկի հորը հիվանդանոցում պատմել է այս կռվում վիրավորված մի զինվոր: Հայրը չէր ուզում, որ այս պատմությունը հանրայնացվերՙ այդ օրը գերի հանձնվածների ճակատագրի համար մտահոգվելով, թե տղերքը մեղք են, Ադրբեջանը նրանց տեռորիստներ կհռչակի ու կսպանի:
Այնպես որ, գերի հանձնվելու եւ գերի ընկնելու միջեւ հավասարության նշան չի՛ կարող լինել:
Եռաբլուրում պառկած տղերքը լուռ հետեւում են, թե ինչպես են իրական արժեքները փոշիացվում, փոխարենը դասալքությունը, դավաճանությունն ու վախկոտությունը բազմում են պատվո պատվանդանին: Որդեկորույս մայրերը եթե մինչեւ հիմա մրմնջում էինՙ իմ հերոս բալա, ո՞ւր գնացիր, գերիների հերոսացումից հետո «հերոս» բառն էլ չեն արտասանում:
