Այսօր հայոց պատմության ամենից տխուր (եւ ամոթալից) իրողություններից մեկիՙ Կարսի անկումի 100-ամյակն է: Հարյուր տարի առաջ հայ-թուրքական պատերազմի արդյունքում ընկավ Հայաստանի ամենակարեւոր ճակատըՙ արագացնելով հայոց պետականության կորուստը եւ հայոց հնամենի մայրաքաղաքներից մեկը դարձնելով թուրքական սեփականություն…
Կարսի անկմանը բազմիցս անդրադարձել է մեր պատմագիտությունը, ուստիեւ չենք կրկնի հանրահայտ փաստերը: Սոսկ հիշեցնելու համար տեղի ունեցածի էությունըՙ կրկնենք Կարսի նահանգապետ Ստեփան Ղորղանյանի խոսքը. «Կարսն ընկավ ոչ պարտված, այլ մեր ոճրագործ անհոգության զոհը դարձավ»:
Սույն ակնարկը գրելու առիթը երկու անգլիալեզու աղբյուրում Կարսի անկման վերաբերյալ տեղեկատվությունը հայերենով շրջանառելն է: Այն, որքան որ կարողացանք պարզել, չի օգտագործվել խնդրով զբաղված հեղինակների կողմից:
1921 թվականին ամերիկյան «Աթլանթիք մանթլի» ամսագիրն իր 127-րդ հատորում ընդգրկել է Էլիզաբեթ Անդերսոնի «Որսորդության խնդիրը Հայաստանում» հոդվածը (էջ 695-698): Հեղինակն ամերիկուհի է, որը նախ պաշտոնավարել է Ֆրանսիայի Կարմիր Խաչում, այնուհետեւ քրոջ հետ տարբեր պաշտոններով աշխատել Հայաստանի ամերիկյան որբանոցներում: 1920 թվականի ապրիլին նա մեկնել է Կարս, որտեղ նշանակվել է կրթության եւ գյուղատնտեսության տնօրեն եւ քաղաքում է մնացել մինչեւ Կարսի անկումը:
Ըստ Էլիզաբեթ Անդերսոնիՙ հայկական զորքերի թիվը կրկնապատիկ է եղել, տասնհինգ հազարՙ հակառակորդի յոթ հազարի դեմ, եւ հայերն ամիսներով դիմադրելու չափ ռազմամթերք ու պաշար են ունեցել Կարսի ամրոցում: Սակայն հայ զորքը դիմադրություն ցույց չի տվել: Նրանք քաղաքի մի դարպասից դուրս են փախել, մինչդեռ թուրքերը ներս են խուժել առանց դիմադրության: Նկարագրել է, թե ինչպես են անակնկալի եկած հայ փախստականները խուճապահար դիմել ամերիկյան որբանոց: Մինչեւ անգամ հայ զինվորականներից մի քանիսը փախստականներից առաջ են ապաստանել որբանոցում ու թաքնվել մահճակալների տակ: Էլիզաբեթ Անդերսոնը դուրս է վռնդել նրանց, որպեսզի կարողանա պատսպարել հայ որբերին, կանանց ու աղջիկներին:
Անդերսոնն այնուհետեւ գրել է, որ ներխուժող թուրքերը որեւէ ջարդ չեն արել, ընդհակառակը, «շատ մարդավարի են վարվել իրենց հետ»: Մի զինվորական միայն ցանկացել է օրիորդի գոգնոցը վրայից պոկել, սակայն Էլիզաբեթը դիմադրել է ու չի թողել: Այս դիպվածը զավեշտի նյութ է դարձել. երբ նա ավելի է բարեկամացել թուրք զինվորականների հետ, Էլիզաբեթի անունը դրել են «իր տաբատը վար չառնող աղջիկ»: Իսկ տխրահռչակ թուրք գեներալ Քյազիմ Կարաբեքիրն իրեն ասել է. «Մադմուազել, եթե Կարսի բերդի վրա քեզ պես հինգ ամերիկուհի հսկեին, անկարելի էր, որ իմ զինվորներն այս քաղաքը գրավեին»:
Թեկուզ մի փոքր չափազանցված, սակայն թուրք ռազմական հանցագործն իսկ խոստովանել է, որ հինգ խիզախ կին բավական է եղել Կարսի անկումը կանխելու համար…
Իր հոդվածի հետագա շարադրանքում Անդերսոնը շարունակել է գովաբանել թուրքերի առաքինություները ու անիծել տասնհինգ հազարանոց հայ բանակին, որը, իր վկայությամբ, իբր մի քանի անգամ կողոպտել է Հայաստանի որբանոցների պատասխանատու Մերձավոր Արեւելքի նպաստամատույց միության վագոնները, ու ստիպված են եղել ամերիկացի պահապան դնել ամեն վագոնի հետ, որպեսի հայ որբերին ուղարկված նպաստը հայերը չկողոպտեն:
Կարելի է իրավացիորեն ենթադրել, որ Անդերսոնը կաշառված է եղել թուրքերի կողմիցՙ նման հոդված գրելու համար, սակայն, ցավոք, ճշմարտության հատիկ կա այս ողջ պատմության մեջ: Մանվել Գրիգորյաններ, ցավոք, միշտ էլ եղել են մեր ազգի մեջ…
Երկրորդ վկայությունը գտանք Օլիվեր Բոլդուինի «Վեց բանտ եւ երկու հեղափոխություն» խիստ հետաքրքրական հուշագրության մեջ, որ հրատարակվել է 1924 թվականին: Ի դեպ, նա եւս վկայել է, որ «Մերձավոր Արեւելքի նպաստամատույցի կանայք մնացին իրենց հենակետերում, մեծ հովտում եւ դադարեցրեցին խուճապը, որը կարող էր բերել վատթար աղետի» (Oliver Baldwin, Six Prisons and Two Revolutions: memoirs, 1924, Garden City, New York, p. 152):
Օլիվեր Բոլդուինը (1899-1958) բրիտանացի քաղաքական գործիչ էր, որը 1920-ին եկել էր Հայաստանՙ որպես հրահանգիչ աշխատելու հանրապետության բանակում: Հայաստանի Առաջին Հանրապետության բանակի այս անգլիացի սպան ականատես է եղել 1920-1921 թվականներին Հայաստանում կատարված ողբերգական իրադարձություններին: Իր հուշագրության մեջ նա գրել է.
«Կարսն ընկավ հոկտեմբերի 30-ի առավոտյան, եւ ամբողջ Հայոց բանակն անկանոն կերպով վերադարձավ Ալեքսանդրապոլ:
Դավաճանության, անգործունակության եւ պարապության իրական պատմությունը, որը հնարավորություն տվեց վերցնել այս մինչ այժմ անառիկ ամրոցը, կարող է երբեք էլ չբացահայտվել, բայց փաստը մնում է փաստ, որ խիտ մառախուղի ծածկույթի տակ թուրքերն անցան բոլոր հեռավոր բերդամասերը եւ քաղաք մտան մինչեւ Գլխավոր հրամանատարության արթնանալը: Հիշվում է, որ դրան հաջորդող անկանոն մարտերի ընթացքում կրակ են բացել միայն երկու բերդամասերը: Այնուհետեւ խուճապը պատեց կայազորին, ու սկսվեց գլխապտույտ փախուստՙ թուրքերին թողնելով հազարավոր գերիներ, ներառյալ ամբողջ գլխավոր հրամանատարական շտաբը եւ կիսաքանդ զինանոցը:
Հերոսությունների մասին անհատական պատմությունները միշտ կհիշվեն, բայց գեներալ Բեկ Փիրումովի ու նրա աշխատակազմի սարսափելի անփույթ պահվածքն աններելի է: Ակնհայտ էր, որ բոլշեւիկյան քարոզչությունը խարխլում էր զորքերի բարոյականությունը, բայց ինչը ստիպեց գեներալի համհարզին հրաժարվել արթնացնել իր պետին, երբ ոստիկանության կոմիսարը շտապեց թուրքական առաջխաղացման առաջին լուրը տալ, հավանաբար, երբեք հայտնի չի լինի:
Թուրքերիՙ իրենց դրոշներով առաջ շարժվելու տեսարանը հայերին ստիպեց հավատալ, որ ռուսները թշնամու հետ են, քանի որ աղոտ մշուշոտ լուսաբացին թուրքական դրոշը հիշեցնում էր խորհրդայինների դրոշը:
Երբ բանակը փախավ, քաղաքացիական բնակչությունից շատերը չկարողացան հասնել Ալեքսանդրապոլ: Նրանց սպանված մարմինները մի քանի շաբաթ անց տեսան գետի ջրերում եւ լուսանկարվեցին ամերիկյան Մերձավոր Արեւելքի Նպաստամատույցի մի քանի անդամների կողմից (Oliver Baldwin, Six Prisons and Two Revolutions, pp. 24-25):
Արտաշէս Բաբալյանն իր «Կարսի անկումը» հոդվածում գրել է. «Սխալներ շատ գործեցինք, շատ մեղկ փափկանկատ եղանք եւ չարաչար տուժեցինք: Երանի թէ այս դառն սխալները դաս ծառայէին ապագայի համար» («Հայրենիք», 1923, թիվ 12, էջ 68):
Երանի իսկապես մեր ժողովուրդը վերջապես սովորի չկրկնել անցյալի սխալները…
Նկար 1. Մարտիրոս Սարյան, «Երկիր Նաիրի» վեպի պատկերազարդումներից
