ԿԱՆԽԱՏԵՍԵԼԻ՞ Է ՎԵՐՋՆԱՄԱՐՏԸ ԱՐՑԱԽՅԱՆ ՊԱՏԵՐԱԶՄՈՒՄ

Ղարաբաղյան պատերազմը գերտերությունների ուշադրության կենտրոնում է, որովհետեւ մերօրյա փոխկապակցված աշխարհում բոլոր հակամարտությունները հետեւանք են բազմաթիվ երկրների շահերի բախման, չնայած արտաքնապես թվում է, թե դրանք միայն որոշակի տարածաշրջանին են վերաբերում: Փոխադարձաբար նաեւ բոլոր հակամարտությունները հեռագնա ազդեցություններ ունեն աշխարհի երկրների վրա, տեղական բնույթով:

Անցած երեսուն տարիների ընթացքում ղարաբաղյան հակամարտությունը պատճառ է դարձել բազմաթիվ բռնկումների Հայաստանի եւ Ադրբեջանի միջեւՙ առանց որեւէ վերջնական արդյունքի: 1994-ին կողմերը հրադադար կնքեցին հիմք ընդունելով, որ հակամարտությունը ռազմական լուծում չունի, եւ կողմերը չեն դիմելու ուժի օգտագործմանը:

ԵԱՀԿ Մինսկի խումբը, որի համանախագահներն են Մ. Նահանգները, Ռուսաստանն ու Ֆրանսիան, ցարդ աշխատել է եւ հիմա էլ աշխատում է լուծում գտնելու այդ համաձայնության հիման վրա: Սակայն Ադրբեջանը քանիցս խախտել է այդ պայմանագիրը: 2016-ի ապրիլին, ինչպես նաեւ այս տարվա հուլիսին նա դիմեց ուժի գործադրմանը: Ագրեսիայի ամեն մի գործողություն հետ շպրտվեց, որոշակի առաջխաղացում եւս արձանագրելովՙ Բաքվի ղեկավարությանը հասկացնելով, որ բռնությունը իր ակնկալած արդյունքը չի տալու:

Հակամարտությունը նաեւ օգտագործվել է տարածաշրջանային եւ համաշխարհային հզոր տերությունների կողմից հօգուտ իրենց սեփական շահերի: Ադրբեջանի ղեկավարությունը նման զարգացումներից խրախուսվածՙ ծայրահեղական դիրքորոշում է որդեգրել: Նախագահ Իլհամ Ալիեւը բազմաթիվ անգամներ կրկնել է, որ միակ լուծումը հայկական կողմի ամբողջական հանձնվելը պետք է լինի: Մինչ օրս նա պնդում է, որ խաղաղություն չի հաստատվի մինչեւ հայերը դուրս չգան Ղարաբաղից: Նման մտասեւեռումը նրան իրավունք է տվել երազելու, որ նա կարող է նույնիսկ գրավել բուն Հայաստանի ամբողջ տարածքը: Ներկա բռնկումը անմիջական հետեւանքն է Թուրքիայի անմիջական մասնակցությանՙ իր հեռահաս նպատակներով:

Թուրքիան Կովկասում է զսպելու համար Ռուսաստանի եւ Իրանի ազդեցությունը տարածաշրջանի վրա, մի հագամանք, որ համապատասխանում է Արեւմուտքի ձգտումներին: Բայց Թուրքիայի ներկա ղեկավարը շատ ավելի սեփական առանձնակի նպատակներ է հետապնդում: Նա երազում է վերականգնել Օսմանյան կայսրությունը եւ իր արյունոտ ձեռքերում պահել այդ կայսրության նախկին բոլոր երկրները:

Էրդողանի արկածախնդրությունները Սիրիայում եւ Արեւելյան Միջերկրականում հակադարձվել են եւ այժմ նա իր բախտն է փորձում Կովկասում, փաստական գաղութի վերածելով Ադրբեջանինՙ «Մեկ ազգ, երկու պետություն» նշանաբանի ներքո: Բայց այդ երկրորդ պետությունը անտեսանելի է դարձել Թուրքիայի մութ շվաքի ներքո:

Նախագահ Ալիեւն ամբողջովին կորցրել է վերահսկողությունը: Պատերազմը թուրք զինվորական հրամանատարության ներքո է մղվումՙ իսլամիստ վարձկան-ահաբեկիչների մասնակցությամբ, որոնք Էրդողանի միջնորդությամբ Սիրիայից են «ներմուծվել»:

Չափազանցություն չէր բոլորովին, երբ Արցախի նախագահ Արայիկ Հարությունյանը նշեց, որ հայկական ուժերը ոչ թե միայն Ադրբեջանի, այլեւ Թուրքիայի դեմ են կռվում: Ի դեպ պարզվում է, որ Հարությունյանը պատերազմական ժամանակների ակնառու գործիչ է դարձել, որ գիտի անձամբ քաջալերել առաջնագծի զինվորներին: Նախքան նախագահ ընտրվելը նրա հեղինակությունը մեծապես կապված էր Ղարաբաղի տնտեսության զարգացման հետ: Նա մասնակցել էր ազատագրական պատերազմին, բայց քաղաքականության փոխարեն նախընտրել էր զբաղվել գործարարությամբ:

Պատերազմն արդեն երկրորդ շաբաթն է թեւակոխել, եւ ավարտն ավելի կատաղի է թվում: Այն փաստը, որ հայկական կողմը մինչ օրս հաջողությամբ է պսակել իր առաջ դրած առաքելությունը, խոսում է հայոց բանակի բարձրագույն պատրաստվածության, արհեստավարժության մասին: Ադրբեջանը թիրախավորել է Ստեփանակերտի եւ Վարդենիսի (Հայաստանում) քաղաքացիական կառույցներըՙ ցույց տալով իր հուսախաբությունն ու ծրագրերի խափանումը: Այս հանգամանքն, ինչ խոսք, ոչ միայն Հայաստանին է վնասելու, այլեւ լուրջ խնդիրներ է առաջացնելու Ադրբեջանում եւ Թուրքիայում:

Հայաստանն արդեն բողոք է ներկայացրել Ադրբեջանի դեմ Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանում Ժնեւյան պայմանագրի դրույթները խախտելու եւ խաղաղ քաղաքացիներին անխտիր ռմբակոծելու պատճառով:

Պատերազմի թուրք եւ ադրբեջանցի ծրագրավորողները ակնկալում էին, որ Հայաստանը վախենալու էր Ադրբեջանին ցուցաբերած Թուրքիայի անվերապահ աջակցությունից: Բայց այդ ակնկալությունները հօդս ցնդեցին: Հայերը շատ լավ մշակված դիմադրություն ցուցաբերեցին եւ շարքից հանեցին Գյանջայի (Գանձակ) զինվորական օդանավակայանըՙ նախօրոք զգուշացնելով քաղաքացիներին, որ լքեն տարածքը:

Գյանջան թիրախավորելը մեկից ավելի խորհրդանշական նշանակություն ուներ: Նախ F-16 ռմբակոծիչը, որ հայկական ռազմական օդանավ էր վայր գցել Հայաստանում, այդ օդանավակայանից էր թռել: Երկրորդ, այդ կայանը նաեւ ծառայում է որպես Ադրբեջանի օդուժի վերանորոգման եւ ԱԹՍ-երի ղեկավարման կենտրոն: Եվ վերջապես երրորդՙ Գյանջան պատմականորեն եղել է Ադրբեջանի թուրք ազգայնամոլների ծննդավայրը: Այնտեղ է ծնունդ առել Մոսավաթ կուսակցությունը եւ այնտեղ է 1918 թվին հայտարարվել Ադրբեջանի անկախությունը: Հայաստանի համար այդ օդանավակայանը հեշտ թիրախ էր, որովհետեւ լավ պաշտպանված չէր:

Հայերն այլ անպաշտպան ռազմական թիրախներ էլ են հայտնագործել, ինչը ապացուցում է, որ Ադրբեջանի ռազմական դոկտրինան հիմնված է միայն հարձակողական հիմքերի վրա: Նրանց բանակը պատերազմ է մղում այն համոզմամբ, որ թշնամին հանձնվելու է իսկույն, ուստի կարիք չկա պաշտպանական ծրագրեր մշակելու: Նրանց այս համոզմունքը իրեն չի արդարացրել ցարդ: Հայկական զինուժը կարողացավ հաղթահարել առաջին ցնցումը եւ հակահարված տալով շարունակել գործողություններըՙ ապացուցելով, որ ամենամարտունակն է տարածաշրջանում:

Բացի եվրոպական դատարանին հղած Հայաստանի դիմումից, «Amnesty International»-ը եւս մեղադրել է Ադրբեջանին կասետային ռումբեր օգտագործելու համար: Կազմակերպությունը նշել է, որ Լեռնային Ղարաբաղի մայրաքաղաք Ստեփանակերտի փաստացի իշխանությունների հրապարակած տվյալներով մայրաքաղաքը եւ Շուշին շաբաթավերջում ռմբակոծվել են կասետային ռումբերով, որոնք զոհեր են պատճառել քաղաքացիական շրջանում:

Թուրքիան Կովկաս է եկել փոխելու համար «ստատուս քվոն» եւ սահմանափակելու Ռուսաստանի ազդեցությունը այնտեղ: Նաեւ հակակշռելու համար շիաների հզոր ամրոց հանդիսացող Իրանի ներկայությունը: Թուրքիան հավակնում է դառնալ սուննիների ղեկավարը ամբողջ աշխարհում: Այդ պատճառով է, որ նա մյուս հավակնորդներիՙ Սաուդյան Արաբիայի եւ Եգիպտոսի հետ խճճված հարաբերությունների մեջ է խրվել:

Բայց Թուրքիան այդ երկու երկրների հետ հակադրվելու այլ պատճառ էլ ուներ: Անկարան մտադրվել էր ահաբեկել բոլոր այն երկրներին, որոնք ինչ-որ շահեր ունեին Արեւելյան Միջերկրականում գտնվող ածխաջրածնի պաշարներից: Թուրքիայի մեքենայությունները ցարդ պատճառ են դարձել, որ իր դեմ ստեղծվի մի կոալիցիա, որի կազմում են Եգիպտոսը, Սաուդյան Արաբիան, Արաբական միացյալ էմիրությունները, Հունաստանն ու Կիպրոսը:

Բայց միայն այդ երկրները չեն, որ բարձրաձայնում են Թուրքիայի դեմ: Ֆրանսիան եւ Գերմանիան եւս վիրավորված են սարսափելիորեն:

Ֆրանսիան բավական ուժգին է քննադատել Թուրքիայի գործողությունները տարածաշրջանում: Իսկ կանցլեր Անգելա Մերկելին Էրդողանի նացիստ անվանելը այնքան է զայրացրել այդ երկրին, որ արտգործնախարար Հեյկո Մաասը նշել է, որ Թուրքիայի նախագահը կարմիր գիծն անցել է:

Ֆրանսիայի եւ Գերմանիայի տրամադրվածությունն ընդդեմ Թուրքիայի ստիպել է Մ. Նահանգներին դիմակայել աղետալի ճեղքվածքի առկայությունը ՆԱՏՕ-ի կառույցում: Կարծես Թուրքիայի ներկայությունն այնտեղ այնքան էլ ողջունելի չէ այլեւս: Գերմանիան արդեն սկսել է իր զորամիավորումները դուրս բերել Ինջիրլիքի ավիաբազայից: ԱՄՆ-ն էլ մտածում է հունական կղզիներում հիմնադրել այլընտրանքային մի նոր ռազմակայան: Թուրքիան այլեւս առաջվա նման իր դաշնակիցներին պատանդ չի պահում իր հողում, ճգնաժամի պարագայում:

Ռուսաստանը դեռ չի արձագանքել: Հայաստանում շատերն են ցանկանում իմանալ, թե երբ է ՀԱՊԿ-ն վերջապես շարժվելու եւ պաշտպանելու փորձանքի մեջ հայտնված իր անդամ պետությանը:

Ցույց տալու համար, թե որքան անաշխատունակ է այդ կառույցը, բավական է նշել, որ այդ պայմանագիրը ստորագրած պետություններից մեկըՙ Բելառուսը ռազմական սպառազինություն է մատակարարում Ադրբեջանին:

Այդուհանդերձ, վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը հայտարարել է, որ առայժմ Հայաստանը կարող է մղել իրեն պարտադրված այս պատերազմը, բայց ոչ ոք չգիտի, թե ինչ կարող է պատահել, եթե այն երկարաձգվի:

Զարգացումները լուրջ մտահոգություն են պատճառել նաեւ Իրանին, որ պատմականորեն Թուրքիայի մրցակիցն է եղել: Հոկտեմբերի 5-ի իր համարում «Eurasian Times» պարբերականը տեղեկացրել է, որ Թեհրանը Հայաստանի հետ իր սահմանում 200 տանկ եւ զորք է տեղակայել, ենթադրաբար Հայաստանին օգնելու մտադրությամբ: Եթե իրոք նման քանակության իրանական զորքեր են կենտրոնացած սահմանում, ապա հաստատ կարելի է ասել, որ մտադրությունը Հայաստանին օժանդակելը չէ: Իրանի համար խիստ մտահոգիչ է, որ Ադրբեջանն իր պատրաստակամությունն է հայտնել Իսրայելին ծառայելու որպես Իրանի վրա հնարավոր հարձակում գործելու հարթակ: Հաշվի առնելով վարչապետ Նաթանյահուի թույլ ժողովրդականությունը եւ ԱՄՆ-իՙ այժմ հիվանդ նախագահի նախընտրական տրամադրությունը, կարելի է ենթադրել, որ հարձակման ժամանակը հասունացել է: Թուրքիան, հակառակ իր տարաձայնություններին Իսրայելի ղեկավարության հետ, կդառնա ակտիվ մասնակիցը հակամարտության: Լուռ համաձայնություն գոյություն ունի Էրդողանի եւ Իսրայելի միջեւ: Թուրքիան կարող է քննադատել Իսրայելին, ասելով, որ իբր պաշտպանում է պաղեստինցիների դատը: Նա նույնիսկ ավելի հեռուն գնալով կարող է պնդել, որ Երուսաղեմը պետք է Թուրքիային վերադարձվի: Բայց ամեն ինչ ձեւական է: Եթե երկու երկրների միջեւ խզումը իրական լիներ, Իսրայելը վաղուց ճանաչած կլիներ Հայոց ցեղասպանությունը:

Փաշինյանի կառավարությունը հիմնականում երիտասարդ կադրերից է բաղկացած, որ փորձառություն չունի լրատվական գլոբալ դաշտում, հատկապես դիվանագիտական ոլորտում գործ ունենալու նման կացության հետ: Դիվանագիտական լուրջ մարտահրավեր է նետված այդ երիտասարդների առաջ եւ ցարդ նրանք շատ լավ են գլուխ հանում այդ ամենից: Համեմատած նախկին իրադարձությունների հետ, այս անգամ Հայաստանը ավելի դրական պատկերով էր ներկայացված, եւ հակամարտությունն էլ ստացավ ավելի լայն արձագանք լրատվամիջոցներում:

Ղեկավարությունը համոզիչ հարցազրույցներ տվեց աշխարհի գլխավոր պարբերականներին, իսկ ռազմական գերատեսչությունը կանոնավոր, շարունակ թարմացվող տեղեկություններով հանդես եկավ հեռուստատեսությամբ եւ սոցցանցերում: Նրանք նաեւ ընդգծեցին, որ լրագրողները ազատ կարող են Հայաստան եւ Արցախ մուտք գործել, ի հակադրություն Ադրբեջանի, որ արգելել էր նրանց մուտքը:

Օգտվելով ցեղասպանությունը հերքելու Էրդողանի նախաձեռնությունից, Հայաստանի կառավարության ներկայացուցչիները նաեւ կարողացան Հայոց ցեղասպանության հարցը կապիտալի վերածել, նշելով, որ Թուրքիան եկել էր տարածաշրջան ավարտելու համար այն, ինչ սկսել էր 1915-ին: Փաշինյանը կոչ արեց ԱՄՆ Ազգային անվտանգության խորհրդատու Ռոբերտ Օ՛Բրայենին քննարկելու ամերիկյան F-16 կործանիչների հարցը, որ Թուրքիան օգտագործում է քաղաքացիական բնակչության դեմ: Նա այդ նույն հարցը բարձրացրեց նաեւ New York Times-ին տված իր հարցազրույցի ընթացքում:

Հայաստանի նախագահ Արմեն Սարգսյանն էլ իր հերթին հայ քաղաքացիների դեմ Ադրբեջանի օգտագործած իսրայելական կասետային ռումբերի հարցը քննարկեց Իսրայելի նախագահ Ռ. Ռիվլինի հետ: Որպես բողոքի նշան Երեւանը Իսրայելից ետ կանչեց իր դեսպանին: Իսկ Կանադայի արտգործնախարար Ֆրանսուա Ֆիլիպ Շամպայնը հայտարարեց, որ իր երկիրը դադարեցնում է զինամթերքի մատակարարումը Թուրքիային:

ՆԱՏՕ-ի գլխավոր քարտուղար Ջենս Ստոլտենբերգը խորհուրդ տվեց Թուրքիային օգտագործել իր դիրքը եւ կողմերին հրավիրել բանակցությունների: Թուրքիայի նախկինում ձեռնարկած տհաճ արկածախնդրությունների ժամանակ նա անվերապահ աջակցությունն էր արտահայտել Թուրքիային:

Երբ ԵԱՀԿ-ն կոչ արեց դադարեցնել թշնամական գործողությունները, առաջին հերթին նա Էրդողանին դիմեց, ոչՙ Ալիեւին: Սա նշանակում է, որ Թուրքիան է ղեկավարում պատերազմը, իսկ Ադրբեջանը իր նախկին տեսքի ուրվականն է դարձել:

Այս պատերազմը Արայիկ Հարությունանին համաշխարհային թատերաբեմ բարձրացրեց: Փաշինյանն ինքն էլ նպաստեց Ղարաբաղի վարկի բարձրացմանը, նպատակ ունենալով հրադադարի կամ խաղաղության պայմանագրի ստորագրման ժամանակ տեսնել Ղարաբաղի կառավարության ստորագրությունը, մի հանգամանք, որ Ադրբեջանին կստիպեր Ճանաչել այդ հանրապետությունը որպես ինքնիշխան պետություն: Բայց նախքան դրան հասնելը Հայաստանը պետք է ճանապարհ հարթի, ինքը ճանաչելով Ղարաբաղի անկախությունը: Կարծում ենք արդեն ժամանակն է:

Էրդողանն ու Ալիեւը փոխել են իրենց տոնը: Այժմ իրե՛նք են ցանկանում խաղաղություն կնքել: Ղարաբաղի բանակը հաղթում է: Ամենայն հավանականությամբ Ղարաբաղն է լինելու թելադրողը:

Անգլ. թարգմ. ՀԱԿՈԲ ԾՈՒԼԻԿՅԱՆԸ, (The Arm. Mirror-Spectator, 08.10.20)