ՍԵՐԺ ՍՐԱՊԻՈՆՅԱՆ, Բանասիրական գիտությունների թեկնածու
Վերջերս ԵՊՀ բանասիրական բաժանմունքի դեկան, պրոֆեսոր Արծրուն Ավագյանը ինձ փոխանցեց գեղեցիկ ձեւավորված մի գրքույկՙ զարմանահարույց, եթե չասեմ տարօրինակ վերնագրովՙ «Մի գիշեր Աթաթուրքի սենյակում»: Հեղինակը հայտնի մտավորական, գրող, հրապարակախոս Ֆելիքս Բախչինյանն էր, որի մտածողությանը եւ, մանավանդ, վերաբերմունքինՙ մեր վաղեմի «հարեւանների» հանդեպՙ լավատեղյակ եմ:
Վերնագրի հարուցած տարակուսանքը միանգամից փարատվեց, երբ սկսեցի կարդալ կառուցվածքով, նյութի ընտրության եւ մատուցման թարմությամբ, նաեւ հարցադրումների նորույթով չափազանց հետաքրքրական այդ գրքույկը, թեեւ հեղինակն այն համարում է վեպ:
Մինչդեռ ես այն կանվանեի քննաբանական էպոպեաՙ կարեւորելով նյութի շրջանակների եւ եզրահանգումների խորքային ընդգրկումները:
Հյուսվածքի մի քանի դրվագներում պարզ ու առինքնող ոճով բնութագրվում է ինքըՙ պատմողը, որը նաեւ մեզնից յուրաքանչյուրը, առհասարակ հայը կարող էր լինել, եթե, իհարկե, չի տառապում հիշողության կորստով. «Ինձ շատ է սազում անհանգիստ բառըՙ իր պարզությամբ ու անհատակ խորությամբ»: «Անհանգիստ» բառով ինքնաբնութագրվող հայն էլ տեւական որոնումների մեջ էՙ փնտրելով կորսված հանգիստը ժամանակի, տարածության, անսահմանի սահմանավորության ու ինքն իր մեջ: Եվ սա անվերջ:
Դեռ քերթողահոր ժամանակներից, գուցեեւ դրանից էլ առաջ մենք գնացել ենք ինքնաճանաչման ճանապարհովՙ փորձելով հասկանալ թե՛ մեզ եւ թե՛ մեր ժամանակը: Եվ շարունակում ենք այդ ուղինՙ չիմանալովՙ կհաջողե՞նք արդյոք: Կարծում եմՙ Ֆ. Բախչինյանի այս գործը նաեւ ինքնաճանաչման մեր ճանապարհի յուրովի քննությունն է նաեւՙ մի փոքր այլ դիտանկյունից ու մոտեցմամբ:
Ժողովուրդների երթը պատմության քառուղիներում հաճախ է հատկանշվում հաղթանակներով ու պարտություններով, վերելքներով ու անկումներով, երբեմն նաեւ այդ երթը բեկող վճռորոշ իրադարձություններով: Այդպիսի իրողություն էր մեր ժողովրդի կյանքում XIX դարավերջին եւ XX դարասկզբին իրագործված Ցեղասպանությունը, որի մասին, մասնավորապես վերջին տասնամյակներում գրվել են եւ շարունակվում են գրվել պատմական, գեղարվեստական փաստագրական եւ հուշագրական մեծաթիվ գրքեր: Բացահայտվել ու դեռ բացահայտվում են դրա պատճառներն ու իրագործման անմարդկային ձեւերը, հետեւանքները, բազմաթիվ այլ իրողություններ: Տարբեր հեղինակների նույնքան տարբեր աշխատություններում առկա են անխուսափելի ընդհանրություններ, անգամ կրկնություններ: Փորձեր են արվել բացահայտելու նաեւ դահճի ու զոհի ներաշխարհային-հոգեբանական որակները, դրանց դրսեւորման կերպերը:
Բախչինյանի գիրքն այս առումով թերեւս բացառություն չէ: Բայց ինչ-որ բան, այդուամենայնիվ, այս գրքում նոր է ու անսովոր, սկզբում նույնիսկ խորթ, անընդունելի թվացող: Եվ այդ «ինչ-որ բանը» ստիպում է պատումով ու ոճով անպայման պարզ այս գործի տողարանքներով որոնել մեզ համար անսովորըՙ հասկանալու համար նրա ընդունելի կամ անընդունելի, մերժելի լինելը:
Ըստ Բախչինյանիՙ այդ «անսովորը» մեր պատմական հիշողությունը, ավելի ճիշտՙ նրա բաղադրությունը ճանաչելն է: Վիճելի՞ է: Թերեւս: Բայց ճշմարիտ ու անողոք են փաստերը, ի մասնավորիՙ դրանց տրամաբանությունը, եւ գրքի ընթերցման ընթացքում մոռանում ես վիճելիի մասին, փորձում նորովի դիտարկել քեզ ու քո հիշողության այն գոյակերպերը, որ մինչ այդ անծանոթ են եղել քեզ:
Տարօրինակ է, բայց փաստ, որ Աթաթուրքի ժամանակակից ու անմիջական նախորդներըՙ Թալեաթը, Էնվերը, Ջեմալը, Ջեւդեթը, Նազըմը, Շաքիրը եւ մյուսները, իրենցՙ երեւակայության սահման չճանաչող հանցանքներով գոնե մեզՙ հայերիս մեջ միշտ էլ ստվերել են թուրքերի հայր Աթաթուրքի հանցագործությունները, որոնք գուցե ծավալով քիչ փոքր, բայց հոգեբանորեն եւ հետեւանքներով ոչ միայն չեն զիջում, այլեւ բազմիցս գերազանցում են նախորդներին: Սա մեր հիշողության ու մոտեցումների մի բացն է խնդրի հանդեպ, եւ այդ բացը լրացնում է վեպ արժեցող այս գրքույկը:
Մի գիշեր Հալեպի «Բարոն» հյուրանոցի այն համարում, որտեղ ապրել է Քեմալ Աթաթուրքը, հյուրընկալվել է նաեւ հեղինակը, որին, ինչպես ողջ հայությանը, հավաստի է թվում այն միտքը, թեՙ «Հավանաբար Թուրքիան ոչ թե չի ուզում, այլ չի կարող. նրան հասու չէ իրեն մեղավոր ճանաչելու գիտակցական բարձր մակարդակը» (12): Այդպե՞ս է արդյոք: Դժվար է ասել: Եթե այդպես է, ապա Թուրքիան անմեղսունակ է, ինչը դժվար է հաստատվում գոնե վերջին հարյուրամյակում նրա ապրած կյանքով ու վարած քաղաքականությամբ: Ճիշտն այն է, որ ցավի ու վայելքի, հանցանքի եւ անմեղության, ոճրի եւ պատժի, հաղթանակների ու պարտությունների մասին թուրքն ունի միանգամայն այլ, հանուր մարդկությունից տարբեր մոտեցումներ եւ պատկերացումներ: Եվ դա լավագույնս է հաստատվում հենց այս գրքով: Ու նաՙ այդ թուրքը, անցյալ դարասկզբին փոխեց մեր հիշողությունը, ավելի շուտՙ ավերեց այնՙ քարուքանդելով նաեւ մեր զգացողությունը: Ու եթե «Ամերիկացին կամ ռուսը, աֆրիկացին կամ շվեդը այնտեղ (իմաՙ Աթաթուրքի ապրած սենյակում – Ս.Ս.) հաստատ արեւելյան ինչ-որ հոտավետ օծանելիքի անուշ բույր կարող էին զգալ», ապա հեղինակը, այսինքնՙ մեզանից յուրաքանչյուրը միանգամայն այլ զգացողության է դատապարտված. «Սենյակը մաքուր էր, ախտահանված, փոշու հատիկ անգամ չկար այնտեղ, բայց մի պահ թվաց, թե արյան հոտ զգացի» (18) (ընդգծումըՙ Ս.Ս.): Ինչո՞ւ է այդպես: Որովհետեւ մեր պատմական հիշողությանը պարտադրվել է ինչ-որ նոր բաղադրությունՙ հոտառությամբ, ներքին տեսողությամբ, զգացողությամբ եւ… դահճի մշտնջենական ներկայությամբ: Ահա թե ինչու է անսակարկելի թվում «Էրզրումցի պապի եւ արցախցի տատի զարմից սերված հայ զբոսաշրջիկի այն դատողությունը, թեՙ «Աթաթուրքի սենյակում շնչեցի ուրիշ օդ եւ զգացի ուրիշ հոտ ու հասկացա, որ հոտառությունն էլ ունի հիշողություն» (19) (ընդգծումըՙ Ս. Ս.):
Արտաքուստ թվում է, թե Բախչինյանը գեղագիտական հնարանք է կիրառելՙ կերպավորելով Աթաթուրքին իբրեւ զրուցակցի:
Մինչդեռ դա հնարանք չէ, ոչ էլ տեսիլք, այլ մի տեսակ զգայական իրականություն, եթե կարելի է այդպես բնութագրել, որից մենք չենք կարողանում որեւէ կերպ ազատագրվել, քանի որ «Աթաթուրքի անունը միայն բավական է ներկայից կտրուկ ու ցավոտ շրջադարձ կատարելու դեպի անցյալ եւ վերապրելու պատմական այն տխուր ու սարսափելի մղձավանջը, որի միջով անցել է հայ ժողովուրդը (25): Ահա սա է պատճառը, որ միշտ զգալի է աթաթուրքերի բացակա – ներկայությունը, որը «…ոչ միայն ֆիզիկական կամ կենդանի հոգու ներկայություն էր, այլ օրգանապես միանգամայն ուրիշ բան: Ես նրան տեսնում էի երազի ու իրականության սահմանագծին» (26): Ցեղասպանությունը հղացած եւ իրագործած դահիճները եկել եւ տեղավորվել են մեր մեջ, բնակություն հաստատել մեր ուղեղներում եւ հոգիներում, ինչպես վնասատու ճիճուներն են հայտնվում պտղատու ծառի մեջ եւ անխնա հոշոտում նրա կենսաբեր հյութերըՙ ի վերջո ձեւախեղելով եւ ոչնչացնելով նրան: Եվ դրանքՙ այդ դահիճները, ուրվականներ չեն, մարդկային ձեւ ու կերպարանք էլ չունեն ու ավելի շատ նման են «սենյակի անկյունում դրված ծանր, ուղղանկյունաձեւ արճճե արկղի, ինչպիսին լինում են մարտկոցները» (26): Այդ «ուղղանկյունաձեւ արճճե արկղերը» դարձել են մեր մշտագո ուղեկիցները, եւ դրանցից ազատվելու ճշմարիտ ուղին… մեր ներսի ինքնազննումն է, նրանում բնակություն հաստատած թշնամուն ճանաչելն է, քանի որ աթաթուրքերը դա են անում եւ անում են բավականին լավ. «…հիմա կսկսվի անվերջանալի մի պատմություն ինչ-որ կորուսյալ հայրենիքի, նրա հող ու ջրի, գիր ու մագաղաթի մասին: Ես (Աթաթուրքը – Ս.Ս.) դա շատ եմ լսել: Այդ պատմությունների պատճառով դուք ժամանակից հետ եք մնացել եւս հազար տարի: Մեկ-մեկ նայեք ձեր ներսը, տեսեք եւ վախեցեք ձեր մեջ ապրող Աթաթուրքից, նա ավելի վտանգավոր է, քան ես, թեպետ ասեմ, որ ես այնքան էլ չէի ցանկանա, որ դուք դա հասկանայիք,- կերկերում էր արկղը» (31):
Հերքո՞ւմ է արդյոք գրողը կորուսյալ Հայրենիքի, նրա գիր ու մագաղաթի մասին հիշողությունը: Բնավ: Բայց հաստատում է ինքներս մեր մեջ նայելու, ետեղեռնյան հային ճանաչելու, մեր փոփոխված էությունը հասկանալու անհրաժեշտությունը: Իսկ դրա կարիքը կա: Անպայմանորեն կա: Ինչո՞ւ ենք, օրինակ, մենք վախենում խոստովանել, որ երբեմն մեզ դուրեկան է թվում թուրքական երաժշտությունը, դուր է գալիս սիրելու չափ: Ինչո՞ւ: Աթաթուրքը լավ է տրամաբանումՙ «դուք բոլորդ սիրում եք այդ երգերը ու մեղադրում ինքներդ ձեզ թշնամու երաժշտությունը սիրելու համար,- տղամարդու մետաղական ձայնով կարծես մտրակում է Աթաթուրքը եւ անառարկելիորեն փաստում,- մենք հասկացանք, որ ավարից ու թալանից այն կողմ կան ուրիշ աշխարհներՙ երաժշտությունը, քարե քանդակը: Մենք վերցրինք ձեր լադերը, մեղեդիները ու սկսեցինք երգել թուրքերեն բառերով: …Մեր երգի մեջ դուք սիրում եք ձերը եւ իզուր մեղադրանքներով տանջում ձեզ» (28): Կարելի է համաձայնել այս մտքի հետ կամ վիճարկել այն, բայց կարծես անհնար է վիճարկել նրանում առկա տրամաբանությունը: Եվ, իսկապես, ինչո՞ւ այս կտրվածքով չենք մոտենում խնդրին, ինչո՞ւ չենք կարողանում հաղթահարել մեր մեջ առկա այն կանխատրամադրվածությունը, որը խանգարում է մեզ ճանաչել թշնամուն, հասկանալ եւ այդ կերպ հարաբերվել նրա հետ, մինչդեռ դրա փոխարեն անտեսում ենք նրան, որն «այնքան էլ դյուրին չէ. ես (Աթաթուրք – Ս.Ս.) կամ քո անձնական կյանքի պատմության մեջ, քո բանաստեղծությունների, քո երգերի մեջ,- հեգնում է արկղը» (33):
Բախչինյանի գրքում այս եւ նման այլ բազմաթիվ հարցեր են արծարծվում, տրվում մեկնություններ եւ պատասխաններ, որոնց մի զգալի մասը կարող են դուր չգալ հայի եւ թուրքի միջեւ առկա եւ սպասելիք հարաբերությունների մասին մեզանում առկա մտածական կարծրատիպերին, բայց մտածելու տեղիք անպայման տալիս են: Հեղինակըՙ այդ համեստ ու համարձակ հայը, մատը դրել է մեր արյունածոր վերքին եւ վիրաբույժի հմտությամբ փորփրում է այնՙ անշուշտ նաեւ ցավեցնելով այդ վերքը: Որովհետեւ հեռու է պատեհապաշտությունից եւ ընթերցողին դուր գալուՙ գրողի համար կործանարար մտայնությունից, որովհետեւ գիտեՙ թարախապալարը հեռացնելը անպայման ցավոտ է, բայց եւ բուժման միակ ճշմարիտ ուղին: Ահա թե ինչու են իրական թվում մեր թշնամու կողմից մեզ տրված գնահատողական մտքերը, թեՙ «Զարմանալի մարդիկ են հայերը… Ես ո՛չ ուրվական եմ, ո՛չ հոգի ու ո՛չ էլ խղճի ձայն: Ես սթափության ձայնն եմ ու ահա թե ինչ կասեմ քեզ: Դուք շատ եք փորփրում ձեր անցյալը ներկայի ու ապագայի պատասխաններն այնտեղ գտնելու համար: Ես այդ պատասխանն եմ: Ցեղասպանության միջազգային ճանաչման նպատակի մեջ դուք կորցնում եք պատմական կարեւոր պահեր, սխալներ ու վրիպումներ եք թույլ տալիս, էլ չեմ ասում, որ ձեր ներսում եղած աթաթուրքերին թույլ եք տալիս պարարտանալ: Պատմությունը կրկնվում է ձեր աչքի առաջ, իսկ դուք չեք զգում» (63) (ընդգծումը – Ս.Ս.):
Խոստովանենքՙ դժվար է հակափաստարկել այս դիտարկումը: Ի՞նչ է հուշում գիրքը: Վերափոխվե՛լ, ինչպես ինքըՙ հեղինակը. Ասես այս գիշեր նորից մկրտվեցի հայոց պատմության ու հիշողությունների ավազանում եւ դուրս եկա բոլորովին ուրիշ մարդ: Ավելի լա՞վը, թե՞ ավելի վատը, դեռ շուտ է ասել: Ես այլեւս այն անհանգիստ մարդը չեմ» (66) (ընդգծումը – Ս.Ս.):
Ահա այսպեսՙ պարզ, հասարակ ու հասկանալի: Մենք այլեւս այն անհանգիստ հայը լինելու ժամանակ եւ իրավունք չունենք:
