Հարցազրույցը` ԱՐՄԵՆ ՄԱՆՎԵԼՅԱՆԻ
Հայաստան-Սփյուռք հարաբերությունների նոր որակի ստեղծում, միմյանց կարեւորության գիտակցում, տեսլականի եւ ռազմավարության մշակում, համատեղ աշխատանքի կազմակերպման ունակությունների մշակում, այս եւ այլ հարցերի շուրջ զրուցել ենք Հայաստան-Շվեյցարիա խորհրդարանական խմբի քարտուղար Սարգիս Շահինյանի հետ, որ վերջերս Հայաստանում էր գտնվում Շվեյցարիայի խորհրդարանի նախագահ Դոմինիկ դը Բրյումանի պատվիրակության կազմում:
– Պարոն Շահինյան, գաղտնիք չէ, որ Սփյուռքը Հայաստանի արտաքին քաղաքականության, եւ ոչ միայն, հզորագույն ռեսուրսն է, որը սակայն, պետք է փաստենք, միշտ չէ որ կարողանում ենք ճիշտ օգտագործել: Հայկական Սփյուռքը իր ազդեցությամբ իսկապես Հայաստանի soft power-ն է, բայց, անկեղծ լինենք, Հայաստանի կառավարությունը միշտ չէ, որ կարողանում է դա գրագետ օգտագործել, պայմանավորված նաեւ այն հանգամանքով, որ մեր պետական պաշտոնյաները մինչեւ վերջ չեն էլ հասկանում, թե ինչպես դա կարող են անել: Որպես Շվեյցարիայի հայկական համայնքի ներկայացուցիչներից մեկը, ըստ ձեզ ինչումն է հայկական Սփյուռքի հզորությունը եւ հիմնական ուղղություններով ինչի վրա պետք է ուշադրություն դարձնի Հայաստանը, որպեսզի կարողանանք այդ ուժը ճիշտ օգտագործել:
– Ճատրակը, որ դուք նկարագրեցիք, իրականում շատ ավելի բազմազան է, որովհետեւ Սփյուռքի հնարավորությունը առաջին հերթին ցանցն է, հաջողակ մարդկանց հնարավորությունը, որ նրանք ստեղծել են իրենց տեղերում, տասնամյակների ընթացքում, աշխարհի պրոֆեսիոնալների հետ, ճյուղավորումներըՙ յուրաքաչյուրն իր պրոֆեսիոնալ բնագավառում, եւ իհարկեՙ կապը, որ պահեցին իրենց մայր հայրենիքի հետ, լինի դա աձնական հողի վրա, պատմական, սուբյեկտիվ եւ այլն: Դա տալիս է այդ վեկտորը, որը ոչ մի բանով չի կարող փոխարինվել, այսինքն համոզմունքը, որ ի նպաստ Հայաստանի գործունեությունը առաջ տանելը առաջին հերթին ազգին է նպաստում:
Երբ որ Սփյուռքը կարողանա հասկանալ, որ ազգի նպաստավորումը պետականության նպաստավորումն է, երբ որ Սփյուռքը հասկանա, որ պետականությունը մեր միակ ռեալ հնարավորությունն է, իրողությունն է, տեսլականն է եւ մեր հեռանկարն է, այդ պահուն Սփյուռքը պիտի կարողանա ամբողջովին ընդգրկված լինել նպատակասլաց գործունեության մեջ: Բայց եթե նույն այդ պետականությունը չկարողանա մշակել այդ երկարատեւ, կայուն ու տեւական տեսլականը, թե ոնց են ուզում որ լինի ազգաբնակչությունը, այսինքն այս պետության մեջ ապրող ժողովուրդը առաջիկա 10 տարվա ընթացքում, առանց այն հռետորաբանության, թե մենք հոս պիտի լցնենք 4 մլն բնակչություն: Փորձենք նախ 50 հազար մարդ բերել, հետո թերեւս պետք չկա 1 մլն-ի մասին խոսելու: Նախ մտածենք, թե ինչպես պետք է լինի այդ 50 հազարի վերադարձը (10 հազարի խնդիր չլուծեցինք, ո՜ւր մնաց 50 հազարը կամ 1 միլիոնը): Ուզում եմ ասել, որ սա կախված է կառուցողական, հետեւողական քաղաքականությունից, որը, առաջին հերթին, կընդգրկի մարդկանց մոտիվացիան այս պետության համար նստելու ու աշխատելու: Յուրաքաչյուր ընտանիք ունի իր մոտիվացիանՙ իր ընտանեկան, հասարակական, կրթական, այսինքն նաեւ իր մտավոր հաճույքին նպաստող մթնոլորտի մեջ ծնվելու, ապրելու եւ զարգանալու: Դրա միջոցով ու հնարավորությամբ շարունակել իրողությունը, այսինքն ոչ առանձին-առանձին, այլ կապել տնտեսական եւ կրթական զարգացումը, միայն այսպես կարող ենք արմատացնել, խարսխել մարդկանց մոտիվացիան գեղեցիկ երկրի մեջ ապրելու: Երբ այս երկու գործողությունները կարողանանք մեկը մյուսի հետ բազմապատկել, որպեսզի երրորդը գա, ապա երրորդը արդեն ստեղծում է հնարավորություն, թե ինչպես անել, որ այս գեղեցիկ երկիրը դառնա հետաքրքրական բեւեռ այլ ժողովուրդների համար եւս, որ գան զբոսաշրջությամբ, գինեգործությամբ զբաղվեն, IT-ի զարգացնեն: Այսինքն, այդ հետաքրքրությունը, այդ կայտառությունը, տաքությունըՙ այստեղի խելքի, այստեղի երիտասարդության հնարավորությունները օգտագործել լավ արդյունքների հասնելու, դա կլինի արդեն շվեյցարացու, ֆրանսիացու կամ այլ երկրների գործարարների համար հետաքրքրությունը գալու, տեսնելու Հայաստանը լրիվ այլ աչքերով:
– Պարոն Շահինյան, կարեւորագույն հարցեր բարձրացրեցիք, որոնց փորձեմ անդրադառնալ այլ կողմից. դուք ճիշտ նշեցիք, թե ինչ պետք է անի Հայաստանը: Սակայն պակաս կարեւոր չէ նաեւ Սփյուռքի տեսլականը դեպի Հայաստան որպես պետության, որովհետեւ, իմ խորին համոզմամբ, Հայաստանի ընկալումը որպես հայկական պետականություն, դեռ մինչեւ վերջ չի ձեւավորված Սփյուռքում, շատերի համար սա ընդամենը տարածք է, որտեղ հայեր են ապրում:
– Բացառությամբ, երբ Ղարաբաղի խնդիրը բարձրանա, երբ այդ մարտական խնդիրըՙ այսինքն ֆիզիկական խնդիրը բարձրանաՙ միանգամից բոլորը մի մատի հետեւ միանում են:
– Այսինքն, խնդիրը այն է, թե ինչ անենք, որ Սփյուռքը Հայաստանը սկսի դիտարկել որպես պետականություն եւ, ինչպես դուք նշեցիք, դառնա հայաստանակենտրոն, բայց ոչ թե հայրենիքի, այլ պետությա՛ն գաղափարի շուրջը: Ձեր կարծիքով այս առումով ինչ կարելի է անել, Ձեզ հետ լիովին համաձայն եմ, որ Հայաստանը չունի այդ տեսլականը, չունի մշակված ռազմավարություն Սփյուռքի հետ կապված: Բայց ,մյուս կողմից էլ, ինչ անենք, որ Սփյուռքն էլ փոխի իր վերաբերմունքը դեպի Հայաստանը, որպես ոչ թե տուրիստական վայրի կամ տարածքիՙ ուր կարող է ինչ-որ օգնություն ուղարկել, այլ որպես պետականության գաղափարՙ Սփյուռքի որպես հայաստանակենտրոն տեսլական, որպես պետության, որը նույնն է Սփյուռքի համար որպես հիմնական միավորիչ ուժ, այլ ոչ ասենք Ցեղասպանության հարցը:
– Քաղաքական էլիտան պետք է այդ ազնվությունը ունենա այդ այբ-բեն-գիմը նորից գրելու կամ ընդհանրապես գրելու, որովհետեւ վաղուց արդեն այդ այբ-բեն-գիմը գրելու կամ չգրելու մասին ընդհանրապես շատ մեծ կասկածներ ունեմ, ու նույնիսկ վստահությունը ունեմ, որ այդ այբ-բեն-գիմը չկա: Ես տեսնում եմ, որ կառավարությունը ունի մի այբ-բեն-գիմ, նախագահը ունի մի այբ-բեն-գիմ, բանակն ունի մի այբ-բեն-գիմ, տնտեսությունըՙ ոչ մի այբ-բեն-գիմ, կրթությունըՙ ոչ մի այբ-բեն-գիմ, գիտությունը, հետազոտական, ակադեմիական շրջանակները ոչ մի այբ-բեն-գիմ եւ այլն: Այս պայմաններում ես ոնց կարող եմ մեղադրել Սփյուռքին, որ ինքը` չտեսնելով այդ օղակների հետեւողականությունը, չկարողանա ինքնիրեն նույնականացնել պետականության հետ: Ես պետականություն հասկանում եմ որպես ամուր, հասուն պետություն, այսինքն մի պետություն, որը ունենա իր առջեւ շատ հստակ մարտահրավերներ եւ դրանց լուծման տարբերակներ:
Հիմա նայեցեք. հինգ օր լարված աշխատանք տարվեց, քաղաքական օղակներով եւ տնտեսական օղակներով, երկուսը ի մի բերվեցին, եւ փաստեցինք, որ մեկը մյուսին օժանդակում է, մեկը մյուսին սնում է: Նույն Դոմինիկ դը Բյումանը Ձեզ հետ ունեցած հարցազրույցի ընթացքում (տեսՙ «Ազգ», 9 փետր.) հստակ կերպով բացատրեց, որ ինչ վերաբերում է Շվեյցարիային, առաջին հերթին տնտեսությունն է, որ գերազանցում է քաղաքականությանը: Շվեյցարիայի 1848թ. սահմանադրության մեջ ասվում է «Աստծո օրհնությամբ տալով մեզ այդ խելքը բոլոր ժողովուրդներին տալ բարգավաճության հնարավորություն» եւ դա կգա միմիայն, եթե առաջին հերթին գիտությունը, զարգացումը խարսխվի մարդկանց մեջ եւ դա միմիայն կկարողանա պահել մարդկանց մտավոր ընդունակությունը: Ընտանիքի արժեքը, դուք սարքեցի՞ք, բազմապատկեցի՞ք այդ ընտանիքների արժեքները, ստեղծեցի՞ք հասարակություն, այդ արժեքները պահելու, զարգացնելու, մենք չպետք է նմանվենք ոչ մեկին, մենք պետք է լինենք մենք: Բայց առանց վախենալու մեզ քննադատության ենթարկելուց: Խնդիրն այն է, որ ես ում հետ հանդիպում եմ Հայաստանում, քննադատություն բառը չի ընդունում, այսինքն դասեր քաղելը հոս չի ընդունվում: Օրինակ, 2016թ.-ի Ադրբեջանի ռազմական հարձակումը: Արդյո՞ք մենք դասեր քաղեցինք, ես այնքան էլ վստահ չեմ, մասամբ դասեր քաղվել են, բայց ընդհանրապես ռազմավարական տեսակետից մենք ամեն ինչ արե՞լ ենք այդ տեսակի մի նոր հարձակում ընդհանրապես կանխելու համար: Մենք իրավունք չունենք 100 հոգի կորցնել, մենք իրավունք չունենք մեկ հոգի կորցնել եւ շարունակական զոհ ունենանք ոչ ռազմական գործողությունների ժամանակ: Ինչ է կատարվում բանակում, ինչի համար են մարդիկ այդ տեսակ կացության մեջ:
– Քանի որ բանակի թեման շոշափեցիք, այս առումով մի հարց տամ: Դուք Շվեյցարիայից եք, իսկ վերջին շրջանում Հայաստանում սկսվել են ռազմական փոփոխությունների շրջան, այդ Ազգ-Բանակ կոնցեպտն է ստեղծվել եւ շատերը դա նաեւ սկսել են համեմատել շվեյցարական մոդելի հետ: Արդյոք սրանց մեջ ընդհանրություններ կա՞ն:
– Ինչի՞ մեջ, խոսքի, թե՞ գործի: Խոսքըՙ գուցե, գործը շատ հեռու է:
– Դե, այս գործընթացը ընդամենը մեկ տարի է, ինչ սկսվել է:
– Ազգ-Բանակը մեկ անգամից չի ստեղծվում: Այր կամ կին, իրենց հասկացողությունն այն է, թե իրենց ծառայությունը որքան կարեւոր է, եւ սա պետք է ընդհանրապես դառնա օրենք եւ դրա հետ կապված գնահատվի: Չմտնելով մանրամասնությունների մեջ, ուզում եմ պարզապես ասել. այն օրը, երբ հայ զինվորըՙ այր կամ կին, այդ պատիվը ունենան զգալու իրենց այդ երկու տարվա ծառայության կարեւորությունը, դրա ծայրահեղ կարեւորությունը պետական ապահովության համարՙ մեկ, իրենց անձնական զարգացման համարՙ երկու, որ իրենց ղեկավարը իրենց առաջին երաշխիքը պիտի լինի անձնական անվտանգությանՙ երեք, այդ օրը դուք կունենաք ազգ-բանակ: Առաջՙ ոչ: Ազգ-բանակը շատ սիրուն վերնագիր է մի դատարկ թղթի, այդ բառի հոլովումը պետք է լինի այնպես ամուր, խիստ եւ հասու, որ ոչ մեկը չկարողանա հրաժարվել, ինքն իրեն կարողանա նույնացնել այդ տեսլականի հետ, որը նաեւ ինքն է տեսնում: Դրան հասնելու օրը մենք կկարողանանք այլ հասկացողություն եւ զգացում ունենալ: Բայց դուք չեք կարող ազգ-բանակ հասկացողությունը միմիայն բանակի խնդրի մեջ տեսնել, բայց չդնել ամենօրյա աշխատաձեւի մեջ, ուսման համակարգի մեջ, քաղաքական-անձնական մասնակցության եւ ներգրավվածության մեջ: Այս ամենը մի ամբողջական համակարգ է:
– Ձեր գնահատականով ի՞նչ վիճակում է գտնվում շվեյցարահայ համայնքը, նրա ապագան, զարգացման տեսլականը: Կա տեսակետ, որ հատկապես եվրոպահայ համայնքի ապագան վտանգված է, արդյոք այդ վտանգը տեսնո՞ւմ եք:
– Ոչ միայն տեսնում եմ, այլ ապրում եմ: Իմ ընտանիքի մեջ այս վտանգը չե՞մ տեսնում, իմ ընկերների ընտանիքների մեջ արդյոք ես դա չե՞մ տեսնում. իհարկե տեսնում եմ: Երբ իմ եւ իմ ընկերների երեխաները հավաքվում են, նախընտրում են գերմաներեն կամ այլ լեզուներով խոսել, շատերը նույնիսկ հայերեն իմանալով: Իսկ ընդհանրապես ինչով նույնանան, իրենց հետեւելիք նմուշը ինչը պիտի լինի, իրենց տեսլականը ով է առաջ տանում, այսինքն ղեկավարի հասկացողությունը, մտավոր ղեկավարի հասկացողությունը, ում հետեւից գնան, այսինքն նստեն միայն օժանդակության հետեւից գնա՞ն, այսինքն միայն մուրացկանությա՞ն, հումանիտարի խնդրի մեջ ընդգրկվե՞ն: Դա իրենց համար իհարկե կարեւոր է, բայց անընդհատ վերադառնում ենք տրավմայիՙ կորցնողի, այսինքն տկարի մտայնության մեջ եւ չենք ստեղծում գոնե մի ուղղություն, որը ոչ թե շինծու ձեւով լինի հզոր, այլ մարդիկ հասկանան, որ….
– Ըստ ձեզ Հայաստանը պետք է դառնա այն երկիրը, պետությունը, որով Եվրոպայում կամ այլ տեղ ծնված երիտասարդը հպարտանա, փորձի լինել դրա հետ փոխկապակցված:
– Կարող է, բայց այս պահին դա չկա, լավ կլինի, որ այդ արժեքը մտցվի: Մի մոռացեք, որ ես արեւելահայ չեմ, ես արեւմտահայ եմ, ուզեք կամ չուզեք, իմ հայերենը դարձավ հիբրիդ միմիայն այն բանի հետեւանքով, որ իմ կինը Երեւանի հայ է եւ ի վերջո իմ հայերենը փոխվեց: Բայց բոլորը այդպես չեն, բոլորը պատրաստ չեն հրաժարվելու իրենց արեւմտահայ արմատներից, ոչ մշակութային տեսակետից, ոչ լեզվական տեսակետից, եւ լուծումը այն է, որ ոչ թե շարունակել տարանջատվել, այլ ստեղծել մի նոր տեսլական, ուր երկուսն էլ ոչ միայն փոխադարձաբար զիջեն, այլ միասին ստեղծեն, այսինքն այդ քաջությունը ունենան, որ երկուսն էլ հասկանան, որ նոր բան պիտի ստեղծվի, նոր իրողություն: Նոր հայ կա, ուզեք-չուզեք, նոր հայ է ստեղծվելու, ուրիշ ձեւ չի լինելու: Հայաստանի մեջ էլ, եթե ցականում ենք նոր ձեւով մտածել եւ առաջ գնալ, նոր հայ պիտի ստեղծվի: Գուցե Սփյուռքի մասնակցությամբ, գուցե այդ նոր հայը նաեւ լինի այսօրվա սփյուռքահայը եւ այլեւս դադարի ինքզինք նկատելու իբրեւ սփյուռքահայ, եւ արդեն այդ քայլը անի, որ իրեն զգա պարզապես հայ, ոչ պարտադրված, բայց գուցե ձգտում ունենա Հայաստանի քաղաքացի դառնալու: Քաղաքացիության հասկացողությունը շատ կարեւոր է, ռեալ եւ չոր գետին է, ինչի վրա կարելի է նստել եւ ոչ սուբյեկտիվ ձեւով մտածել: Խոսքը քաղաքացիական իրավունքների մասին է. այդտեղից սկսենք: Անցած տարվա 6 ամիսը ես այստեղ ապրեցի, այդ տեսակ նախաձեռնության հետեւում ի՞նչն էր, դա պարապ տեղը չէր եւ ուներ իր նպատակը: Բայց շատ կարեւոր է, որ բոլո՛րը կարողանան ձգտել այդ նպատակին: Սակայն իրականությունն այն է, որ այդ նպատակը տակավին չի երեւում:
