Զրույցը վարեցՙ ԱՆԱՀԻՏ ՀՈՎՍԵՓՅԱՆԸ
«Ազգի» օգոստոսի 25-ի համարում իրազեկել էինք «Թուրքիշպրես» գերմանալեզու կայքի ծավալուն խմբագրականի մասին, որում հոդվածագիրը «փաստեր» էր ներկայացրել, թե Հայաստանում միշտ հակասեմականություն է նկատվել, իսկ սիրիական պատերազմի պատճառով Հայաստան արտագաղթած հալեպահայերի ներկայությունը խթանել է այդ տրամադրությունները: Թուրք, ադրբեջանցի գրագիրների նախասիրած այս թեման, որիՙ հատկապես գերմաներեն լեզվով տարածումը մեր հարեւանների համար, կարծում ենք, խիստ նպատակային է, թեեւ ենթադրելի արձագանք չի գտնում Գերմանիայում, բայցՙ ընթերցվում է: Իսկական լրագրությունը մի դեղատոմս է առաջարկումՙ ստուգի՛ր: Ուստի Երեւանում պատահական մարդկանց շրջանում հարցախույզ անցկացրեցիՙ կա՞ հակասեմականություն: Ու թեեւ մեր հարցն անգամ տարօրինակ էր ընկալվում երեւանցիների շրջանում, միեւնույն էՙ որոշեցինք մեր բարոմետրը ներկայացնել Հայաստանում հրեական համայնքի անդամների հետ հանդիպումից հետո: Սեպտեմբերին նրանք տոնում էին իրենց Նոր տարին, ինձ սուրճ, թխվածք ու շոկոլադ հյուրասիրեցին, ես էլ, կարճ հարցերս սուրճին խառնեցի ու նրանց հետ անկեղծ զրույցի առիթը պինդ բռնեցի: Մեր զրույցին մասնակցում էին հրեական համայնքի «Դավթի վահան» ռուսալեզու թերթի խմբագրակազմից Ադելինա Լիֆշիցը, Կարեն Հովհաննիսյանը եւ 1996-ից Հայաստանի հրեական համայնքը ղեկավարող Ռիմա Վարժապետյանը (Ֆելլեր):
Ռիմա Վարժապետյան- Կան պատմական, հնագիտական արխիվային փաստեր, որ հավաստում են, թե հնում հրեաներ ապրել են Հայաստանի տարածքում: Բայց 1991 թվականին Երեւանում գրանցված մեր համայնքն անշուշտ այդ հրեաների ժառանգները չեն համալրել, սա ժամանակակից համայնք է, որ համախմբում է այստեղ գտնվող հրեաների 4 սերնդի, նրանց ընտանիքներին: Իսրայելի օրենքի համաձայն հրեաները կարող են վերադառնալ իրենց նախնիների երկիր. եղել են Իսրայել մեկնողներ: Աշխարհում հրեաները ասիմիլյացիայի են ենթարկվում խառնամուսնությունների պատճառով, որ մեծ խնդիր է հրեա ժողովրդի համար: Մեր համայնքը հիմնականում այդ հիմքի վրա ձեւավորված ընտանիքներն է ներկայացնում, մեծ մասամբՙ հրեա կանայք են, որ ամուսնացել են հայ տղամարդկանց հետ, երեխաներ ունեցել: Մեր օրենքի համաձայն այդ երեխաները բնականաբար հրեա են: Եթե հայրն է հրեա, ապա նրա երեխաները, նաեւ թոռները համարվում են հրեայի զավակներ, իրենք այսպես ասածՙ այնքան էլ հրեաներ չեն: Աշխարհի տարբեր երկրներում գործող հրեական համայնքներից քչերում կարող են նշել իրենց ճշգրիտ թվաքանակի մասին, մեր ավանդույթի համաձայն, ճիշտ չէ նաեւ քանակ հաշվելը: Համայնքի անդամների մասին հստակ թիվ նշել դժվար է, շարժում կաՙ երեխաները Իսրայել են մեկնում ուսումնառության, ոմանք ետ են գալիս: Կայունՙ 280- 350 ընտանիք կա Հայաստանում, պլուսմինուսՙ 1000 հոգի: Համայնքային միավորումներ կան Երեւանում, փոքրաքանակՙ Գյումրիում, մի քիչ ավելի մեծՙ Վանաձորում, հրեաներ կան նաեւ Դիլիջանում, բայց նրանք համայնքային միավորում չունեն: Կան անհատներ էլ, որ իրենց ծագման մասին չեն հայտարարում, հայկական ընտանիքներ են, նրանց մի մասին գիտենք, շատերին էլ չենք ճանաչում: Երբ ազգային գիտակցությունն արթնանում է, գալիս են համայնք, հատկապես երեխաներին շատ է հետաքրքրում:
– Ինչպե՞ս եք գրավում նրանց: Համայնք եկողներին լեզուն սովորեցնու՞մ եք:
Ռ. Վ.- Մեծահասակների համար դպրոց ունենք, հրեական ավանդական շատ միջոցառումներ ենք կազմակերպում, ուրբաթ հավաքվումՙ դիմավորում ենք շաբաթը, հրեական որեւէ պատմություն պատմում, աղոթում: Այս համայնքից բացի կա նաեւ կրոնական համայնք, կա սինագոգ Նար-Դոսի 23 հասցեում: Տոնական օրերին մենք էլ ենք սինագոգ այցելում: Արխիվային նյութերից տեղեկանում ենք, որ Հայաստանում եղել է 2 սինագոգ, որ 1924- ին խորհրդային իշխանությունների օրոք ոչնչացվել են քրիստոնեականի հետ մեկտեղ: Այդ շինությունների հետքերն անգամ չկան, կարող էինք դրանք վերականգնելու պահանջ դնել, եթե համայնքն ուժեղ եւ հարուստ լիներ դա իրագործելու համար: Մեր կրոնական առաջնորդըՙ րաբբի Բուրշտեյնը փորձել է ինչ- որ բան անել, բայց դժվար է: Նա Հայաստանից է, ազնվական ընտանիքից, մեր համայնքի կազմավորման սկզբում նրան գործուղել էինք Մոսկվա սովորելու, փառք աստծո, հիմա սինագոգ ու րաբբի ունենք Երեւանում, որ նշանակում էՙ այստեղ հրեաներ կան:
– Տիկին Վարժապետյան, Ձեր ամուսինը հայ է, երկու որդի ունեք, թոռնիկ: Այն պետությունըՙ ՀՀ, որտեղ ապրում եք, Ձեզ չի ստիպել հայերեն սովորել եւ չի նպաստել, որ եբրայերենին տիրապետեք: Ռուսերենը Ձեր լեզուն է մնում: Ի՞նչ լեզուներ գիտեն Ձեր որդիներն ու թոռը:
Ռ. Վ – Ես ծնվել եմ Դնեպրոպետրովսկում, «Հարսնացուն հյուսիսից» ֆիլմի նման ինձ հարս են բերել Հայաստան, ռուսերենին տիրապետում եմՙ որպես մայրենի լեզվի: Մեր ընտանիքներում պապ ու տատերն էին խոսում իդիշ, քանի որ եվրոպացի հրեաներ էին, մեզանից թաքուն էին խոսում: ԽՍՀՄ- ում ասիմիլացիան (ձուլումը) պրոպագանդվում էր: Այն ժամանակ ռուսական դպրոցն ամենաբարձր վարկն ուներ, նաեւՙ Հայաստանում: Տարիներ անցան, բարեփոխումների ականատես դարձանքՙ վերադարձ ազգային արմատներին: Հիմա երեխաներս տիրապետում են թե՛ հայերենին, թե՛ ռուսերենին, թե՛ անգլերենին, իսկ կրտսեր որդիսՙ եբրայերենին նաեւ: Իր համար դժվար չէր լեզուն սովորել, մեզ համար է դժվար: Մենք կիրակնօրյա կամ հանրակրթական դպրոց չունենք, ինչպես հույներն ու աորիները: Դրա անհրաժեշտությունը չկա, քանի որ նախՙ մեր թիվը քիչ է, հետոՙ խառնամուսնություններն են շատ: Չեմ կարող ասել, թե լրիվ ասիմիլացվել են, քանի որ հրեական արմատները, արյունն իր մասին հիշեցնում է, եւ բոլոր ընտանիքներում հպարտանում են դրանով: Կարելի էր ռադիո, հեռուստաժամ կազմել, սովորեցնել իդիշ կամ եբրայերեն, բայց չկա լսարան, որ կունկնդրի եւ կհասկանա:
Ադելինա Լիֆշից – ԽՍՀՄ տարածքում իդիշն ու եբրայերենն արմատախիլ են արվել, ասես չեն էլ եղել: Ես ծնվել եմ Օդեսայում: Իմ տատիկը, ավագ սերունդը գիտեր իդիշ, բայց երիտասարդները չէին կարող իմանալՙ դպրոց, դասագրքեր չկային:
– Պետությունը հոգու՞մ է հրեական համայնքի կարիքները:
Ռ. Վ. – Այո, անկասկած: Կա ուշադրություն մեր հանդեպ:
– Հայաստանում նկատե՞լ եք խտրական վերաբերմունքի որեւէ արտահայտություն հրեաների հանդեպ, կամՙ հասարակության մեջ երբեւէ թաքցրե՞լ եք Ձեր հրեա լինելը:
Կարեն Հովհաննիսյան- Հայաստանում նման բան չի եղել:
Ռ. Վ. – Ոչ, իհարկե: Հակառակըՙ այնտեղ, ուր լինում ենք, հպարտորեն ընդգծում ենք, թե հրեա ենք: Մեր պատմության, մշակույթի, սովորույթների, Իսրայել պետության հանդեպ մեծ, հատուկ ուշադրություն կա Հայաստանում:
Ա.Լ., Կ. Հ.- Մենք հաստատում ենք վերոնշյալը:
– «Թուրքիշ պրեսսն» իր խմբագրականում փորձում էր փաստել, թե սիրիահայերի ներգաղթը Հայաստանում հակասեմականության աճ է գրանցել: Նման բան նկատե՞լ եք:
Ա.Լ.- Նրանց ցանկությունն է, որ այդպես լինի:
Ռ. Վ.- Դա նրանց մտահորինվածքն է, հայերի հանդեպ իրենց ատելությունից է, որ ուզում են ցույց տալ, թե այստեղ իբր ծաղկում է հակասեմականությունը: Բայց դա չի եղել եւ չկա: Մեր հարաբերություններն ինչպես նախկինում, այժմ էլ համաչափ են, վստահ եմ, որ այդպես կմնան: Պետք է ընդգծել, որ հայերի վերաբերմունքի մեջ կա որոշակի դժգոհություն Իսրայելի հանդեպ, որ չի ճանաչում Հայոց ցեղասպանությունը, բայց դա հակասեմականության, ոչ էլ Իսրայել պետության հանդեպ մերժողականության արտահայտություն չէ, այլ ժողովրդի ցավի, որ կարելի է հասկանալ: Մենք բացատրական աշխատանք ենք կատարում, շատերն այնքան էլ տեղյակ չեն, թե ինչ է եղելՙ հրեականի պարագայում անհամեմատ շատ տեղեկատվություն կաՙ ֆիլմեր, հրատարակություններ: Իսրայելի ժողովրդի այն հատվածը, որ գիտի 1915-ի իրադարձությունների մասին, որ պատմություն գիտի, ընդունում է եղելությունն իբրեւ ցավ, եւ չկա մեկը, որ ասում է, թե ցեղասպանություն անվանել դա չի կարելի: Ես մասնակցում եմ տարբեր կոնֆերանսների ու վստահեցնում եմ Ձեզ. Չկան նման մարդիկ ո՛չ Իսրայելում, ո՛չ էլ աշխարհի որեւէ անկյունում: Իսրայելն իր անվտանգությունից, աշխարհաքաղաքական նկատառումներից ելնելով, դեռ պետական մակարդակով չի ճանաչել Հայոց ցեղասպանությունը: Բայց հրեաներն այդ ուղու վրա են, փառք աստծո, կան խորհրդարանական խմբեր, Քնեսեթում հանձնաժողովի մակարդակով արդեն ճանաչել են, սա առաջ գնալու ահռելի քայլ է: Առողջ բանականություն ունեցող հրեաներն իրենք են հարցնումՙ ո՞վ, եթե ոչ մենք պիտի ճանաչենք Հայոց ցեղասպանությունը: Նման հոդվածը սադրանք է, խեղաթյուրում, հրեաների միջոցով ուզում են հայերի, Հայաստանի հանդեպ հերթական ստորությունն անել: Հիմա, գիտեք, Իսրայելը եւ Հայաստանը ակտիվ հարաբերություններ ծավալելու փուլում են, եւ այդ է պատճառը, որ նրանք ուզում են մեր ժողովուրդների մերձեցմանը խոչընդոտել:
– Դուք նշեցիք, թե Հայաստանում հրեաներ բնակվել են ինչպես վաղնջական ժամանակներում, այնպես էլ այսօր, կարելի՞ է սա նկատել որպես մեր երկրում հակասեմականություն չլինելու լավագույն ապացույց:
Ա. Լ.- Անշուշտ: Դարեր են անցել, եւ ոչ մի քար չի ավերվել Եղեգիսի 12- 13 դարի հրեական գերեզմանոցում, նաեւ եբրայերեն գրություններն են պահպանվել:
Ռ. Վ.- Այն փաստը, որ գերեզմանատունը, բոլոր տապանաքարերը պահպանված են, վկայում է, որ չի եղել վանդալիզմ: Հակառակըՙ մեր առաջին իսկ դիմումը, թե այդ տեղանքը պիտի վերականգնել որպես պատմական հուշարձան, արձագանք, ֆինանսներ գտավ: Վայրը զբոսաշրջիկներին շատ է հետաքրքրում, նպատակ կա հրեական թանգարան կառուցել այդ տարածքում:
– Ադրբեջանական պետական լրատվական գործակալությունըՙ «Ազերթաջը», երբեմն գրում է, թե 20-րդ դարի սկզբներին հայերը Բաքվում կոտորել են հրեաների: Ձեզ նման փաստ ծանո՞թ է:
Կ. Հ.- 100 տոկոս սուտ է:
Ռ. Վ. – Նրանք իրենց ֆետիշացրած Խոջալուի մասին են խոսում, թեպետ ես բոլոր հնարավոր առիթներով պարզաբանում եմ, թե դա պատմական փաստերի խեղաթյուրում է: Նույն ձեւով, առանց փաստերի հայտարարում են, թե լեռնցի հրեաների զանգվածային գերեզման են հայտնաբերել:
– Տիկին Վարժապետյան, առիթ եղե՞լ է հանդիպել Վրաստանի եւ Ադրբեջանի հրեական համայնքների ղեկավարներին: Ցանկություն եղե՞լ է ադրբեջանական քարոզչական ստից նրանց պաշտպանելու: Ի դեպ Բաքվում Ձեր հայրենակիցներն ինչպե՞ս են զգում իրենց:
Ռ. Վ. – Շատ լավ են: Իրենց ասելով, Ադրբեջանը հանդուրժող երկիր է, իրենց անվտանգությունն ապահովված է: Երբ ԱՄՆ հրեական կազմակերպության հրավերով մի սեղանի շուրջ քննարկում ենք Հարավային Կովկասում հրեաների վիճակին առնչվող հարցեր, մեզանից յուրաքանչյուրը պնդում է, թե երկրում, որտեղ բնակվում է, ամեն ինչ լավ է: Վրաստանի պարագայում ներկայացուցիչն ասում է, թե 2- 6 դար ապրել են այդ տարածքում, եւ տեղաբնակների հետ ձեւավորվել են առանձնահատուկ հարաբերություններ: Իսրայելում բնակվող ադրբեջանցի դուրսպրծուկները, հաճախ ոչ թե հրեաներ, այլ հենց ադրբեջանցիներ, հրեաների անունից հայերի դեմ են գրում, գործում: Ես, մեր համայնքը գրել ենք, թերթերում անդրադարձել ենք այդ փաստերին:
Կան «անհատներ», որ դիվիդենտներ են քաղում, շատ են ուզում Իսրայելում ադրբեջանական լոբբիի վստահությունը շահել: Կան, այսպես ասենքՙ պսեւդո (կեղծ) քաղաքագետներ, գործիչներ, պատմաբաններ, որ Իսրայելի ժողովրդին, իրենց ընթերցողներին տրամադրում են Հայաստանի դեմ: Միշտ ցասումով ընդգծում եմ, որ հրեաների միջոցով նրանք իրենց հարցերն են լուծում:
Ա. Լ.- Նկատելի է, որ դրանք պատվիրված, Հայաստանի դեմ գրված հոդվածներ են, որի համար Ադրբեջանի կառավարությունն է վճարում:
– Երուսաղեմ այցելած զբոսաշրջիկը ծանոթանում է հայերի ու նրանց ժառանգության հետ: Վերջին տարիներին զբոսաշրջիկների մեծ հոսք կա նաեւ Հայաստանից Իսրայել, Երուսաղեմ: Ենթադրում եմ, որ հրեաներ էլ Հայաստան են այցելում: Առաջինն ի՞նչ է հետաքրքրում Իսրայելից ժամանած զբոսաշրջիկին Հայաստանում, Երեւանում:
Ռ. Վ. – Հիմա որ ուղիղ չվերթ կա, փոխայցելությունները շատացել են: Հրեաներին առաջին հերթին հետաքրքրում էՙ Հայաստանում կա՞ն հրեաներ: Քանի որ կարծիք կա, թե բացի Հայաստանից ամենուրեք հրեաներ կան: Մեր առաքելությունն է աշխարհին ցույց տալ ոչ այնքան այն, որ հայաստանցի հրեաներ կան, որքան այն փաստը, որ Հայաստանում կան հրեաներ:
Ա. Լ. – Ի դեպ ադրբեջանցիները հենց դա են աշխատում պնդել, թե հրեական համայնք չկա Հայաստանում, այն մտացածին է:
Ռ. Վ. – Նրանց գերագույն նպատակն է հաստատել, թե հրեաներ չկան Հայաստանում եւ չեն էլ կարող լինել, քանի որ հայերն անհանդուրժող են եւ ապրում են, այսպես ձեւակերպենք, սեփական ազգի հետ միայն: Իմ նախագահության առաջին օրերից ի վեր ձգտել եմ աշխարհին իրազեկել, թե հրեաներ կան, ապրում են բարգավաճ, հայերի հետ կողք-կողքի, առանց հետապնդումների, պետությունն օժանդակում է մեզ, թերթ ենք հրատարակում, Հայաստանը սատարում է մի շարք միջոցառումների կազմակերպման, իրականացման հարցում, զանգվածային միջոցառումների ժամանակ համայնքը հավաքվում է ոչ թե 17 հոգով, ինչպես նշում են, այլ մեծաթիվ ներկայություն է լինում:
Շատ գիտնականներ են հիմա մասնակցում երկկողմ ծրագրերի, ինչը մեզ անսահման ուրախություն է պատճառում: Զբոսաշրջիկի համար ամենուր լավ է, ներքին սոցիալական խնդիրներին չեն առնչվում, իսկ դրանք մեր երկրում ՀՀ բոլոր քաղաքացիներիս համար զանգվածային են: Չկա մեկը, որ չսիրահարվի Հայաստանին, չկա մեկը, որ այս երկրի մասին որեւէ վատ բան ասի: Սիրահարվում են բնությանը, հուշարձանների միջոցով պատմությանն են ծանոթանում, Էջմիածին, Գառնի, Գեղարդ են գնում, տեսնում են Արարատ լեռը, եւ ամեն ինչ տպավորում է բոլորին: Այցելում են Ծիծեռնակաբերդ, ինչպես նաեւ Երեւանի կենտրոնում մեր հուշարձան, որ հուզում է բոլորին: Այն եզակի էՙ երկու գենոցիդներ ամփոփված են մի հուշարձանում:
– Երջանի՞կ եք, որ Ձեր ամուսինը հայ է: Մեր զրույցում կարծես ակնարկեցիք, թե հրեաների խառնամուսնությունները հանգեցնում են ձուլման:
Ռ. Վ. – Շատ անձնական հարց է: Փառք աստծո, որ այստեղ եմ, ամուսինս հայ է, շատ կարգին մարդ, երկու հրաշալի որդի ունենք: Ես երջանիկ եմ: Մեր երեխաներն ասիմիլացված չեն, նրանք զգում են իրենց արյունը:
– Չե՞ն թաքցնում, որ հրեական արյուն էլ ունեն:
Ռ. Վ. – Հրեան նա է, որի որդին եւ թոռը հրեա են: Հրեա մայրը դաստիարակում է իր որդուն որպես հրեայի, հայըՙ հայի: Որդիս Դնեպրոպետրովսկում ծնողներիս մոտ էր, 4 տարեկան էր, Մոսկվայից միութեանական հանրապետությունների մասնակցությամբ համերգ էին հեռարձակում: Թուրք կատարողի ելույթին շատ սուր է արձագանքելՙ «տատիկ, շուտ անջատիր հեռուստացույցը»: «Ինչո՞ւ», զարմացած հարցրել է մայրս, «տե՛ս, ինչ լավ է պարում»: «Չգիտե՞ս, որ թուրքերը մեզ մորթել են»: Սա արդեն արյան մեջ է: Ազնվորեն ասեմՙ ադրբեջանցիների մեջ բարեկամներ, կոլեգաներ ունեմ, նմանապեսՙ Թուրքիայում: Համարում եմ, որ մարդկային հարաբերությունները պիտի վերականգնել, բայց ինչ անում են զինվորականներն ու կառավարողները, այն դժբախտությունն է, որին արդեն առնչվել ենք: Բոլոր ազգությունների մարդիկ բոլոր երկրներում էլ ըստ էության նորմալ են:
– Դժվար հարց տամՙ ԼՂ հարցն ինչպե՞ս պիտի լուծվի:
Ա. Լ. – Մեր կարծիքը հետեւյալն էՙ Ղարաբաղը հայկական տարածք է:
Ռ. Վ. – Միայն երկխոսության ճանապարհով: Հայկական անկախ հանրապետություն, որ աշխարհի ճանաչման համար ունի ամեն հարկավորը: Այն վիճակը, որ այսօր կաՙ չճանաչված հանրապետություն, չպետք է շարունակվի:
– Քանի այսպես եք մտածում, կնպաստե՞ք, որ Իսրայելը ճանաչի Արցախի անկախությունը:
Կ. Հ. – Մեզանից կախված լիներ, հենց վաղը կճանաչեին:
Ռ. Վ. – Բոլոր որոշումները, որ ընդունում է իմ իմաստուն հրեա ժողովուրդը, պայմանավորված է պետության եւ ժողովրդի անվտանգության հանգամանքով: Եվ այն, ինչ ընդունվում է Իսրայելում, միգուցե սիրտս ու հոգիս չեն էլ ընդունում, համաձայն չեմ, բայց մեզ համար բացատրելի են, ուստի ըմբռնումով եմ մոտենում:
– Հենց մեր ազգային անվտանգությունից ելնելով Հայաստանը թիկունք է ԼՂ-ին:
Ռ. Վ. – Ճիշտ այնպես, ինչպես Իսրայելի համար Պաղեստինը, Գազայի տարածքը: Մենք ընդունում ու ճանաչում ենք Իսրայելի կառավարության բոլոր գործողությունները:
– Տիկին Վարժապետյան, Ձեր ազգակիցներից շատերը մեկնեցին Իսրայել բնակության: Լավ է, որ Դուք նախընտրեցիք մնալ, ինչո՞ւ:
Ռ. Վ. – Որովհետեւ ամուսինս Հայաստանի մեծ հայրենասեր է, ես էլ նրա կողքին եմ: Հաճախ լինում ենք Իսրայելում:
– Ապրելու համար դժվար, պայթյուններով լի երկիր է, այնպես չէ՞:
Ռ. Վ. – Ինձ համար Իսրայելում ամեն ինչ է լավ: Մի բան հիշեմՙ առաջին անգամ էին այնտեղ ՀՀ մշակույթի օրեր անցկացվում, մեր մշակույթի նախկին նախարարի գլխավորած պատվիրակության հետ այն պահին էինք Իսրայելում, երբ սկսվեց «Երկաթյա գմբեթ» գործողությունը: Համերգի էինք գնումՙ երկյուղով, թե հանդիսատես չի գա: Երբ լսվեց շչակների ձայնը, երբ պետք էր թաքնվել, 2500 հոգի եկավ մեր համերգին, սրահը լի էր Իսրայելի քաղաքացիներովՙ հայերով, հրեաներով, արաբներով, որեւէ մեկը չլքեց դահլիճը, չվախեցավ:
– Երկու ազգի բնավորությունները լավ ճանաչելով կարո՞ղ եք նշել երկուսի համար էլ նույնական եւ խիստ տարբեր մի գիծ, մի հատկանիշ, որ կուզենայիք, որ հայերը հրեաներից ընդօրինակեին:
Ռ. Վ. – Շատ նման է երեխաների, ծնողների, ընտանիքի, նախնիների հիշատակը հարգելու, սեփական պատմության, գիտելիքի եւ ուսման հանդեպ մեր վերաբերմունքը:
Փառք աստծո, որ Երեւանում ստեղծվեց մեկենասների ծառուղի: Պիտի գնահատել բարիք պարգեւողին, ազդարարել դրա մասին: Սփյուռքն օգնում է, պիտի գովաբանել: Վրաստանի օլիգարխիան, օրինակ, սատարում է վրացիներին, հիանում եմ, բայց հայերի մեջ էլ նվազ թիվ չեն կազմում չէ՞ նրանք: Իսրայելում կա աշխարհի բարեպաշտ մարդկանց ծառուղի. հրեաներին փրկող ոչ հրեաների հանդեպ անվերջ երախտագիտությունը արտահայտություն է գտել Իսրայելում: Հայերի մեջ էլ մի օր երեւի կլինի այդ երախտագիտությունըՙ գնահատել այն բարին, որ ցուցաբերվում է իր հանդեպ, շատ կարեւոր է պատմել, տալ այն մարդկանց անունները, որ սիրում ու օգնում են Հայաստանին: Ցայսօր Հայաստանում Ֆրանց Վերֆելի հուշարձանը չկա, որ «Մուսա լեռան 40 օրը» վեպի հեղինակն է:
Կ. Հ – Աշխարհն այդ գրքի միջոցով իրազեկ դարձավ մեր պատմությանը :
– Դուք քաղաքային իշխանություններին դրա մասին ակնարկե՞լ եք:
Ռ. Վ. – Այո, բայց բարոյապես ճիշտ չեմ համարում, որ նրա հուշարձանի համար մենք պայքարենք, քանի որ նա հրեա է: Դրա մասին պիտի հայերը խորհեն:
– Հուսանք, որ մեր զրույցը լավ հուշարար կլինի:
