ԼԵԶՎԱՈՒՂՂԱԳՐԱԿԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԻ ՇՈՒՐՋԸ

ԱՐՄԵՆԱԿ ԵՂԻԱՅԵԱՆ

Տիար Յակոբ Աւետիքեանին

Մեծայա՛րգ բարեկամ,

Կարդացի թերթիդ 15-11-2013-ի թիւին մէջ անձիս հասցէագրուած յօդուածդ («Չե՞ս կարող առանց անէծքի ու հայհոյանքի խօսել»): Խոստովանիմ, որ շլացած եմ ձեր առատաձեռնութենէն: Իմ ակնկալութիւնս, ամէն անգամ որ կը գրէի թերթիդ, քանի մը մտերմական տողէն անդին չէր անցներ, իսկ հիմա յարմար տեսած էք հրապարակաւ ու ամբողջ էջով մը պատասխանելՙ միաժամանակ կանխաւ իրազեկելով ընթերցողներդ, թէ ընդդիմախօսդ,- իմաՙ նուաստս,- ինքնուս եւ չակերտաւոր լեզուաբան մըն է, ասպարէզով… ատամնաբուժ : Ութամեակ մը առաջ, երբ մեր հասարակաց բարեկամ Արմէն Տէրտէրեանը այս նոյն սիւնակներէն կը գրախօսէր իմ «Մեսրոպեան տառերու ակունքները» աշխատութիւնս կամ թէ երկու տարի առաջ կ՛արտայայտուէիք իմ «Վէրք Հայաստանի» վէպի առաջին արեւմտահայերէն թարգմանութեան, նման մակդիրներն ու որակումները չէիք արծարծած եւ աւելի ջերմ ու շոյիչ էր ինծի հանդէպ կիրարկուած ոճը:

Անցնինք:

Ինծի կը վերագրէք, նախ եւ առաջ, լեզուական «սխալ» նկատողութիւններ. շնորհակալ պիտի ըլլամ, եթէ մատնանշէք այդպիսիները, սա մաս կը կազմէ ամէն հայ մտաւորականի կոչումին. ես պէտք է ճանչնամ իմ սխալներս, որպէսզի ուրիշին ալ չցուցադրեմ զանոնք: Ուրեմն բարի եղէք մատնանշելու այդ սխալներս: Ապա ինծի կը վերագրէք հայհոյանքներ , այլ հարց, որ փափկանկատօրէն չէք անուաներ այդպիսիներէն օրինակներ. պէտք է ենթադրել, որ այս բառը տարբեր սահմանում ունի մեր երկուքին համար, քանի որ «կոտրելիք գրիչ» արտայայտութիւնս, որ ուղղած եմ աշխատակիցներուդ, ես հայհոյանք չեմ սեպեր, այլ միայն անէծք կամ նզովք: Սակայն ինչպէ՞ս ընէի, երբ թեթրթիդ մէջ հայերէնի հանդէպ աչօք-բացօք գործուած այնքան մեղանչումներուն առթիւ իմ կատարած նկատողութիւններս հետեւողականօրէն անտարբեր կը ձգէին անձնակազմդ, նաեւ անձամբ ձեզ. հապա օրհնանք ու փառափանա՞նք տայի: Ես շատ աւելի կիրթ նամակներ ալ գրած եմՙ առանց որեւէ գոհացում ստանալու, եւ վերջին հաշուով իմ սեփական շահերուս համար չէ որ ընդվզած եմ, այլ մեր բոլորին հասարակաց մայրենի լեզուի անաղարտութեան սիրոյն միայն:

Ապա աւելի «ամուր» հողի վրայ կանգնելովՙ «անհեթեթութիւն» կ՛անուանէք իմ նշմարներս եւ կ՛ակնարկէք իմ մատնանշած լեզուական թերիներէն երկուքինՙ ներդնել-ին եւ տետ-ա-տետ-ին, որոնք մաս կը կազմեն աշխատակիցներուդ ընթացիկ բառապաշարին, ասոնցմէ երկրորդը վերստին կիրարկուած է վերջին թիւիդ մէջ: Այս երկուքին առթիւ նկատել կու տաք, թէՙ

ա) Առաջինին արմատը դնել է, եւ կ՛արդարացնէք ներդնել բայաձեւը. «Պրն Եղիայեանը քննադատում է մեր թերթում ընդունուած ներդնել-ներդնող ձեւերի գործածութիւնը»: Սակայն ի՞նչ իրաւասութեամբ կրնաք դուք ընդունիլ բայաձեւ մը, որ գոյութիւն չունի, գէթ գրական հայերէնի մէջ, ո՞վ կամ ի՞նչը կու տայ ձեզի նման ազատութիւն մը: Կրնաք բանալ Էդուարդ Աղայանի երկհատոր եւ Ակադեմիայի քառահատոր բառարաններըՙ հաստատելու համար, որ կայ միայն ներդրել , որով նաեւՙ ներդրում , ներդրած , ներդրող եւ այլն: Դնել ձեւը չի պահպանուիր այլ բարդութեանց մէջ եւսՙ արտադրել , տեղադրել , պարտադրել , յուսադրել , հարցադրել , ունկնդրել եւ այլն, չունինք արտադնել , տեղադնել , պարտադնել , յուսադնել , հարցադնել , ունկնդնել : Այլ խօսքովՙ ն ածանցը հետեւողականօրէն կը ջնջուի բայակազմութեան առթիւՙ տեսնել-անտեսել, նախատեսել, առնել-ներառել, բացառել: Ուրեմն այսքա՞նն ալ պիտի չկարենանք ձեր ուշադրութեան յանձնել ու հաշիւ պահանջել յանուն մեր մայրենիին:

բ) Իսկ երկրորդին համարՙ «հաստա՛տ չգիտի պրն Եղիայեանը, որ ֆրանսերէնի tՍte-Ո-tՍte արտայայտութիւնը վաղուց դարձել է միջազգային բառ-արտայայտութիւն եւ հանգիստ օգտագործւում է… անգլերէն ու ռուսերէն, հաւանաբար նաեւ եւրոպական այլ լեզուներով»: Եսՙ սփիւռքահայս, աչքերուս չեմ ուզեր հաւատալ, որ հայրենի ու հայ խմբագիր մը կրնայ այսպիսի բան գրել, ազգային խիղճս կը մերժէ նման «տրամաբանութիւնը»: Մի՞թէ բառիս միջազգայնանալը բաւարար հիմք կու տայ, որպէսզի այսպէս բոպիկնանք, աղբանոց թափենք մեր սեփական ու միւռոնաբոյր գլուխ-գլխի բառը եւ կապկենք անգլիացին ու ռուսը: Եւ ուրեմն ա՞յս պիտի ըլլայ մեր լեզուական «քաղաքականութիւնը»ՙ որսալ ամէն բառ, որ կը միջազգայնանա, եւ զայն դնել ազգայինին տեղ. թոյլատրելի՞ է այսքան նուաստանալ օտարին առջեւ, ու մանաւանդ ի՞նչը կը պարտադրէ նման նուաստացումը: Եւ, ի մխիթարութիւն, կը շարունակէք. «Ապա պրն Եղիայեանը անտեսում է փաստը, որ մեր թերթում այդ արտայայտութիւնը վերցուել է չակերտների մէջՙ որպէս օտարաբանութիւն». խնդրեմ, ի՜նչ վեհանձնութիւն, սակայն այդ չակերտները շատ շուտ կ՛անհետանան, եւ անդին կը մնայ օտարաբանութիւնըՙ տուն-տեղ եղած, ինչպէս մնացած են հարիւրաւոր ուրիշներ արեւելահայերէնի մէջ:

Բաց աստի, քանիցս մատնանշած եմ ձեր աշխատակիցներուն գրիչին տակ ուղիղ խնդիր երկրորդական նախադասութիւններ, որոնք կը սկսին որպէսզի շաղկապովՙ փոխանակ որ շաղկապի. եւ դա՛րձեալ ոչինչ փոխուեցաւ. մի՞թէ դժուար էր նման աղաղակող ռուսաբանութիւն մը, որ քաղցկեղի պէս բազմած է արեւելահայերէնի մէջ, արմատախիլ ընել թերթէդ, որպէսզի ձեր կարգին օրինակ չդառնայիք ուրիշներու. բայց չըրիք: Եւ այս կարգի յուսախաբութիւններու բնական հակազդեցութիւնն էր «կոտրելիք գրիչ» արտայայտութիւնը կամ թէ նմաններըՙ անձնակազմիդ հանդէպ, սակայն ո՛չ հայհոյանքներ, որոնք անարդարօրէն կը վերագրուին ինծի:

Այս բոլորը նկատելու եւ զգալու համար, սիրելի՛ բարեկամ, պէտք չունէի ինքնուս ու չակերտաւոր լեզուաբանի ծիրանին ստանալու ձեզմէ, քանի որ ասոնք սորված եմ սփիւռքահայ նախակրթարանի մէջ, այն նոյն հաստատութեան մէջ եւ նոյն սեղաններուն շուրջ, ուր ինքներդ ալ տասնամեակներ առաջ գտնուած էքՙ իբրեւ իմ թաղակիցս ու դպրոցակիցս:

Երբ քսանամեակ մը առաջ կը հիմնէիք «Ազգ»-ը, ես եւ ինծի հետ ուրիշ սփիւռքահայեր փայփայեցինք այն երազանքը, թէ իբրեւ փայլուն հրապարակագիր ու սրտցաւ արեւմտահայՙ որոշ մաքրազտումի աշխատանք պիտի տանէիք հայրենի հրապարակագրական լեզուի, յատկապէսՙ օտարաբանութեանց ծիրէն ներս: Ձեզ կը նկատէինք մեր լեզուական հաւատարմատարը: Որովհետեւ մեզՙ սփիւռքահայերս, ամէնէն աւելի խոցողն ու վիրաւորողը ճիշդ այդ օտարաբանութիւններն են, խոստովանիմՙ ուղղագրութենէն շա՛տ աւելի: Սակայն, ժամանակը անցաւ, եւ դուք ոչինչ ըրիք: Մեր ակնկալութիւնները մեծ չէին. կրնայիք անհարկի գործածուող օտարաբանութիւնները վերցնել գէթ հոն, ուր ունինք անոնց անմիջական համարժէքները, ինչպէսՙ էսկորտ-շքախումբ , աննոնսուել-յայտարարել , աբորտ-վիժում … եւ այս կարգի շատ սովորական ու անհամար բառեր, եւ կրնայիք առանց փողի ու թմբուկի, թէկուզ կրաւորապէս, օրինակ դառնալ այլ լրագրողներու:

Ես ցաւով կ՛աւարտեմ այս նամակս, որովհետեւ այլեւս պիտի չգրեմ եւ «իմ անհեթեթութիւններովս» չցաւցնեմ ձեր գլուխը: Այնքան ատեն, որ կը գրէի, ապա կրնայի նաեւ փայփայել տարտամ յոյս մը, թէ օր մը բան մը կը փոխուի թերեւս «Դանիոյ թագաւորութենէն ներս»: Այդ ակնկալութիւնը չունիմ այլեւս:

Յուսամ անկիւն մը կը գտնէք այս գրութիւնս զետեղելուՙ թոյլ տալով, որ ընթերցողներդ կարդան նաեւ յուշադրամին միւս երեսը (արդեօք մետա՞լ պէտք է ըսէիՙ տուրք տալու համար միջազգայնացման օրէնքին) եւ ունենան նաեւ ի՛մ տեսակէտս:

Ընդունեցէք…

***

Հարգելի Պարոն Եղիայան

Ոչ թե անկյուն, այլ գրեթե մի ամբողջ էջ ենք տրամադրում Ձեր պատասխանին, քանի որ ընթերցողին բազմակողմանի կարծիքներ ներկայացնելը համարում ենք մեր պարտականությունը, նույնիսկ եթե դրանք չհամապատասխանեն մեր տեսակետներին: Ինչպես այս պարագայում, երբ ի պատասխան մեր նախորդ հրապարակմանը Ձեր նամակում ներկայացված առարկություններին համաձայն չենք, ի մասնավորի ներդնել-ներդրել զուգահեռ ձեւերին եւ tՍte-Ո-tՍte արտահայտությանը վերաբերող:

ա) Դուք խորհուրդ եք տալիս բացել Էդ. Աղայանի բառարանըՙ «հաստատելու համար, որ կայ միայն ներդրել »: Անշուշտ հետեւեցինք այդ խորհրդին ու պարզվեց, որ «ներդրել» բայից մի քանի տող վերեւ կա «ներդնել» ձեւը նաեւ, թեեւՙ «ներդրել» բայաձեւի հղումով: Հետեւաբար բոլորովին անտեղի է Ձեր հանդիմանանքը ուղղված մեզ, թե «ի՞նչ իրաւասութեամբ կրնաք դուք ընդունիլ բայաձեւ մը, որ գոյութիւն չունի (ընդգծումը իմերն է- Հ.Ա.), գէթ գրական հայերէնի մէջ, ո՞վ կամ ի՞նչը կու տայ ձեզի նման ազատութիւն մը»: Ինչպես տեսնում եք, այդ «ազատությունը» մեզ տալիս է Ձեր վկայակոչած իմ ավարտաճառի ղեկավար մեծավաստակ լեզվաբանը:

բ) Ինչ վերաբերում է « տետ-ա-տետ » արտահայտությանը, խոստովանենք, որ ստիպված էինք ավելի ծավալուն պրպտումներ կատարել: Ստիպված եղանք նայել հայերեն քաղաքագիտական տարբեր բառարաններ, ինչպես նաեւ ֆրանսերեն-հայերեն, անգլերեն-հայերեն եւ, անշուշտ, ֆրանսիական Larousse եւ անգլիական Oxford-ը:

Անշուշտ ճիշտ է Ձեր բացատրությունը, թե « տետ-ա-տետ »ի հայերեն իմաստը « գլուխ-գլխի » արտահայտությունն է: Սակայնՙ միայն բառացի թարգմանությամբ: Մինչդեռ tՍte-Ո-tՍte ֆրանսերեն արտահայտությունն ունի ավելի լայն նշանակություն եւ կիրառում, ինչպեսՙ «առանձնազրույց», «խորհրդապահական», «երկուսի միջեւ», անգամՙ «երկու տեղանոց բազմոց», «երկու հոգու համար ընթրիք կամ թեյ» իմաստները նաեւ: « Ազգ »ը սովորաբար օգտագործում է « առանձնազրույց » բառը, իսկ « տետ-ա-տետ »ըՙ միայն հեգնական իմաստով կամ ոճավորման առումով, ինչպես մեր վերլուծաբան Վ. Աթանեսյանն էր օգտագործել Ալիեւ-Էրդողան հանդիպման վերաբերյալ:

Հարգելի բարեկամ, մեր վրդովմունքը ոչ այնքան Ձեր պարբերական դիտողությունների համար էր, որքանՙ Ձեր հանդիմանական կոշտ շեշտերի: Ի՞նչ է, մենք էլ վեր կենանք ու մատնանշենք կից լույս տեսնող Ձեր հոդվածի մեջ սպրդած « ատամնաբուժ » սխալագրությունը եւ անիծե՞նք: Հենց դրա համար էլ մեր նախորդ գրության մեջ ակնարկել էինք հանգուցյալ Լեւոն Հախվերդյանի դիտողություններին, որոնք սուր, այլ միշտ զվարթ մթնոլորտում էին արտահայտվում եւ դրանով իսկ ավելի շուտ էին տեղ հասնում ու տպավորվում:

Այլապես, խոստովանենք, յուրաքանչյուր թերթ, մանավանդ օրաթերթ, որի մեն մի համարը լույս է տեսնում առօրյա հեւքի մեջ, կարիք ունի կողմնակի աչքի եւ դիտողի, որպեսզի խուսափի սխալներից եւ սխալագրություններից: Ու պետք է ընդունել նաեւ, որ հայաստանյան մեր տպագիր մամուլը, հակառակ բազմաթիվ աղավաղումներին, սխալագրությանը, անգամՙ եղծումներին, ներկա դրությամբ հանդիսանում է հայերենի գլխավոր եւ առաջին լեզվաշինարարըՙ թերեւս ակամա, երբ ստիպված է գործել, հայացնել ու մատուցել համաշխարհային տեղեկատվության հսկայական հոսքը ամեն օր ու վայրկյան:

Առայժմՙ այսքան:

Հ. ԱՎԵՏԻՔՅԱՆ