Զարմանալի ժամանաշրրջանում ենք ապրում. մի կողմից դժգոհում ենք արժեքների ոտնակոխից, բարձր ու հայեցի բաների մոռացությունից, մյուս կողմից` իրար հետեւից այնպիսի կոթողային աշխատանքների ստեղծման ականատեսն ենք դառնում, որոնց նախորդ տասնամյակները կնախանձեին: Ոմանք, այո, ազդված ներկա անհոգի բարքերից` դեգրադացվում են, ուրիշները շարունակում են ջանքեր գործադրել` հաջորդ սերունդներին ինչ-որ արժանի բան փոխանցելու: Ամեն մեկին` իր Գողգոթան, իսկ մենք պատմենք մի հետաքրքրական նախաձեռնության մասին, որը կարող է բան ասել հաջորդ սերնդի ականջին:
Արման Շերեֆ, այս անունը լսած չեք լինի: Լիոնում ապրող հայ է, Ռամկավար Ազատական կուսակցության անդամ: Ընտանիքով մի երեսունհինգ տարի առաջ է դուրս եկել Պոլսից եւ հաստատվել Ֆրանսիայում: Նրա ընտանիքի անվան հետ է կապվում Լիոնում հայտնի «Թամար» հայկական ճաշարանի անունը, ուր մտնում էր Լիոն այցելած ամեն հայ, նաեւ քաղաք այցելած օտարերկրացի բարձրաստիճան հյուր: Նրա ծնողներին բաժին է ընկել այն ճակատագիրը, ինչ ցեղասպանություն տեսած ամեն հայի` իրենց բնակավայրերից մի կերպ հեռացած նրա ծնողները ի վերջո միացել են Պոլսում. «Մեր գերդաստանը Վանի 1915-ի պատերազմին մեծ կորուստներ տված է»: Հայրը սեբաստացի էր, մայրը` երեւանցի: Շերեֆ ազգանունը թուրքերից մնաց. «Թրքերեն` պատիվ է նշանակում. ունին-չունին, չեմ գիտեր, բայց հայրիկս ստիպված եղած է Պոլսում իր ազգանունը փոխել, մենք եղած ենք Բերբերյան», ասում է Լիոնից եկած եւ մեր խմբագրությունում իր զարմանալի աշխատանքը ներկայացրած Արման Շերեֆը:
Արման Շերեֆը 35 տարեկան էր, որ Պոլսից նրա ընտանիքը Ֆրանսիայի Լիոն քաղաքում է հաստատվել: Ռամկավար դարձավ Ֆրանսիայում, ավելի վաղ` ՀԲԸՄ անդամ, Թեքեյան մշակութային միության տեղական կառույցի փոխնխագահն է եղել:
Սովորական հայկական ճակատագիր: Հիմա գլխավորի` տարիների նրա ջանքի ու, կարելի է ասել, նրա ունիկալ աշխատանքի մասին:
Արման Շերեֆը միջազգային ֆիլատելիստ է: Տարբեր երկրներում միջազգային ֆիլատելիստական ցուցահանդեսների է մասնակցել, ճանաչում ունի դեռ Պոլսից: Թոշակի անցնելուց հետո էլ ֆիլատելիստական հիվանդությունը «մեջից չի պակսած», եւ որոշել է հայկական հարուստ պատմությունը ֆիլատելիայի միջոցով արտացոլել. «Մատս անանկ տեղ մտցուցի, որ վերջ չունի», սրամտում է նա` քանի որ վերջ չունեն հայ պատմությունը վկայող ֆիլատելիայի, փաստաթղթային բնօրինակների, դրամների, այցեքարտերի եւ այլ խորհրդանշային բնույթի վավերագրերը:
Այդ կարգի նյութեր ներառող մի ողջ հանրագիտարանային հատոր է Շերեֆը պատրաստել` 356 էջով, որն, իհարկե, առկա նյութի սահմանը չէ: Եթե շարունակի` եւս այդքան նյութ կա, այնքան որ հարուստ է ֆիլատելիայի միջոցով արտացոլված մեր պատմությունը: Նամականիշների եւ այլ վավերագրերի պատկերներին կցված են ծանոթագրություններ, որտեղ կան ինչպես դրանց ստեղծման կամ ի հայտ գալու, այնպես էլ բուն նյութի մասին պատմություններ:
Օրինակ` Շերեֆի հանրագիտարանի Կոմիտասի հավաքածուն երկու հոգի ունեն երեւի: Այնտեղ Կոմիտասի առաջին ձայնասկավառակներն են, որոնց նկարները եւ դրանց վերաբերյալ նամականիշները հանրագիտարանում են (բնականաբար` օրիգինալները Արման Շերեֆին են պատկանում): Սկավառակներից մեկում Կոմիտասն է նվագում, եւ Արմենակ Շահմուրադյանը երգում է: Հանրագիտարանում, որ ֆրանսերեն եւ անգլերեն լեզվով է, երկու էջով բացատրված է, թե Շահմուրադյանն ով է, Կոմիտասն` ով:
1918-ին Բաքվի քաղաքապետարանը հինգ ռուբլի արժեքով թղթադրամ է տպել, իսկ վրան մի քանի տեղ նշված 5 թվերից մեկը հայերեն Ե տառով է նշված եղել: Հայերը շատ էին Բաքվում, իսկ այդ փաստը վկայում է Բաքվում հայերի ունեցած հսկայական ուժի եւ ազդեցության մասին: Դրամը Շերեֆի հավաքածուում է, պատկերն ու վկայությունըՙ նրա ստեղծած հանրագիտարանում: Նույն կերպ` 1920 Ադրբեջանը (ավելի շուտ` Բաքվի թաթարները) հազար ռուբլիանոց թղթե դրամ են տպել` վրան հայերեն նշումով:
Մի առանձին պատմություն է Զեյթունի ինքնապաշտպանությանն առնչվող մի փաստաթուղթ: 1895-ին Պոլսի Իզմիրլյան պատրիարքը Զեյթունի ապստամբության առիթով հանդիպում է սուլթանին` կանգնեցնելու արյունահեղությունը: Իզմիրլյանը, մտահոգված հայերի ջարդերով, սուլթանին խնդրում է զորքը հետ քաշել Զեյթունից: Սուլթանը խորամանկորեն պատասխանել է` դու զսպի քո ազգին, ես հետ կկանչեմ զինվորներիս: Պատրիարքը, խաբվելով, հրովարտակ կամ, ավելի ճիշտ, կոնդակ է պատրաստում եւ ուղարկում բոլոր հայկական գյուղերը, թե` հանուն Աստծո եւ Քրիստոսի զենքը վայր դրեք, սուլթանը կների եւ այլն, երբ արդեն ջարդերն սկսվել էին: Եվ այդ կոնդակն իզուր կամ պարզապես միամտութուն է լինում արդեն: Կոնդակի բնօրինակը Շերեֆի մոտ է, պատկերն ու գրագրությունը` հանրագիտարանում:
Երբ Շերեֆին ասացի, թե ամեն մի բնօրինակ գուցե հազարավոր դոլարների արժեք ունի, հակադարձեց. «Անանկ բան մը ըսիք, որ իմ պատմությանս վերջը դրիք»: Գիրքը եթե անգամ տպվի, նրա հասույթը բարեգործական նպատակների է տրամադրվելու: Տպագրության ծախսի փողը որոնվում է: Հայ օլիգարխները եւս կարող են մասնակից լինել, եւ հատկապես` գրքի վաճառքը միայն բարեգործական նպատակների է ծառայելու: Օրինակ` գրքում Գյուլբենկյանների եւ նրանց ընտանիքի մասով էլ հիշատակում կա` նամականիշի պատմությամբ, ընտանիքի պատկերով: Գուցե «Գյուլբենկյան» հիմնարկությունը հետաքրքրվի այս անգին գրքի տպագրությամբ:
Նապոլեոն Բյուլուկյանի մասին կա հիշատակում, ով Սարդարապատի զանգերից մեկն է ուղարկել Լիոնից (հուշահամալիրի վեց զանգերից մեկը): Դրա վերաբերյալ նամակագրությունն է հրապարակել Շերեֆը` «Բյուլուկյան» ֆոնդի օգնությամբ:
Մեծահարուստ Մելգոնյան եղբայրները գործել են Եգիպտոսում: Այդ շրջանում Պողոս Նուբար Փաշան, որ հայ որբերի եւ գաղթականների խնդիրներով էր զբաղվում, դիմում է Եգիպտոսում ծխախոտի ֆաբրիկա ունեցող Մելգոնյան եղբայրներին, որոնք հայ որբերին կրթություն տալու համար հիմնադրում են Կիպրոսի Մելգոնյան վարժարանը: Այդ առթիվ հանրագիտարանում գրագրություն է ներկայացված:
Նամականիշներով եւ այլ նյութերով ներկայացված են հայ գրականության մեծերը` Ավետիք Իսահակյան, Ռուբեն Սեւակ, Դանիել Վարուժան, Հովհաննես Թումանյան եւ այլք:
Հանրագիտարանի 300 կտոր նյութերից մի քանիսը ներկայացնում ենք ստորեւ, որպեսզի ընկալել լինի, թե ինչ մեծածավալ աշխատանքի մասին է խոսքը: Եվս մի քանի օրինակ` պարզապես հետաքրքրական է:
Առաջին նավթավառի եւ նավթալամպի հեղինակ, բոլոնիացի դեղագործ Իգնասի Լուկաշեւիչը նույնպես հայկական ծագում ունի: 1856-ին կերոսինով նավթալամպ է պատրաստել, այդ մասին վկայում է նամականիշը:
Ռումինացի Միքայել Էմինեսկուն, որ ծնվել-մահացել է 1850-1889թթ., գրականության պրոֆեսոր է եղել: Ռումինիայում նրա հիշատակին նամականիշներ են տպագրվել: Հավաքածուում ներկայացված է նաեւ հանրահայտ Աննա Ասլանը (1897-1988): Աննա Ասլանը Ռումինիայում եւ աշխարհում հայտնի գիտնական էր, ծերաբան, ով ժամանակին ծերությունը կանխելու նպատակով նովոկայինի ներարկումներ էր առաջարկում, իսկ ավելի ուշ երեխաների դանդաղ զարգացման բուժման պատրաստուկներ է ստեղծել:
Աշխարհի գիտնականներից կազմված միացյալ խումբը, որ Մարսի խնդիրների վրա է աշխատում, Մարսը խորհրդանշող դրոշակ է առաջարկել` կարմիր-կանաչ- կապույտով, որը, պարզվում է, 1880-ին Ղեւոնդ Ալիշան վարդապետի առաջարկած հայկական դրոշն է: Փաստորեն` դրոշների նմուշօրինակներից Մարսի խումբը հավանել է հենց այն դրոշը, որը ժամանակին Ալիշանի առաջարկածն է: Խումբը բարձրաձայնել է, որ դա հին հայկական դրոշ է:
Գրքում կգտնեք Անդրանիկ զորավարի մի հազվագյուտ լուսանկարը, որ ուրիշները չունեն: Լուսանկարիչ Պետրոս Փափազյանը Վառնայից նվեր է ուղարկել Փարիզ` Վռամշապուհ Քիպարյանին 1913-ին: Անդրանիկը լուսանկարի հետեւում մակագրել է. «Արժանապատիվ Վռամշապուհ քահանա Քիպարյանին. սիրելի եղբայր, ընդունեցեք իմ այս լուսանկարս իբրեւ իմ նվեր: Անդրանիկ Օզանյան»
«Մուսա լեռան քառասուն օրը» վեպի հեղինակ Ֆրանց Վերֆելի վերաբերյալ Հայաստանն իր նամականիշն է հանել, այդ առիթով Շերեֆը հանրագիտարանում պատմում է Մուսա լեռան հերոսական պաշտպանության, Ֆրանց Վերֆելի, նրա կնոջ մասին: Ընդհանրապես` Հայոց ցեղասպանության թեման տարբեր նյութերով հանրագիտարանում լայնորեն ներկայացված է:
Հանրագիտարանը պատրաստ է տպագրության, միայն մի քանի էջ կավելանա, քանի որ Շերեֆը խորհուրդներ է ստացել Հայկական հանրագիտարանի անձնակազմից` գրքի սկզբում Հայաստանի պատմությունը ճիշտ թվականներով ներկայացնելու, եւ ընդունել է օգտակար խորհուրդը: Իսկ ողջ գիրքն արդեն իսկ թղթե դրամներով, նամականիշներով եւ այլ փաստաթղթերով ժամանակաշրջան առ ժամանակաշրջան երկլեզու ներկայացնում է Հայաստանի, հայ ժողովրդի պատմությունը:
Իսկ թե որքան ժամանակում է այս ամբողջը ստեղծվել` Շերեֆը կատակում է. «Գիշերը տուն մտնամ նե, կինս կըսե` գնա, երկրորդ կնիկդ ներսն է, քեզի կսպասե»: Յոթ-ութ տարի աշխատել է վրան: Իսկ տպագրելուց հետո նոր գիրք հավաքելու համար եւս այդքան նյութ ունի:
Գիրքն անուն դեռ չունի` մենք պայմանականորեն մեր վերնագրում անվանեցինք Շերեֆի հանրագիտարան, սա իր տեսակի մեջ առաջին գիրքն է: Մնում է, որ արվեստին ու գրականությանը ֆինանսներ հատկացնող մեր բարեգործները նկատեն ահռելի աշխատանքը եւ ամեն աղբի տպագրության համար փող տալու փոխարեն ֆինանս հատկացնեն հայերիս օգտակար այս գիրքը տպելու համար:
