Երեւանում անցյալ տարվա հոկտեմբերից սիրիահայ երեխաների համար գործում է սփյուռքի նախարարության եւ ամերիկյան մի հիմնադրամի աջակցությամբ բացված հատուկ դպրոցը, որը համեստ միջոցներով ապահովում է Սիրիայում ընդունված ծրագրերին համապատասխանող կրթություն:
«Կիլիկիա» դպրոց մուտք գործելը ինձ համար դյուրին չէ: Նախ հարկավոր է այցելել սփյուռքի նախարարության Սիրիայի գործերի գրասենյակ, որտեղից ինձ սիրալիր ուղարկում են արտգործնախարարություն: Այնտեղ մի պաշտոնյա պարզաբանում է, որ խնդրանքս պետք է ուղարկեմ իրենց համացանցային կայքէջին: Միայն կապեր ունեցող հալեպցի մի բարեկամի շնորհիվ եմ հայտնվում աշխարհում հայտնի ուսումնական հաստատության երիտասարդ տնօրենուհուՙ Նորա Փիլիպոսյանի աշխատասենյակում: Նա ժպտալով ինձ խոստովանում է իրենց զգուշավորության պատճառը. «Հարկավոր է մեզ հասկանալ: Ամեն տեղից շատ մարդիկ գալիս են մեզ տեսնելու: Այն պահից, երբ «Նյու Յորք թայմսի» լրագրողներից մեկը մեր մասին գրեց քաղաքական ուղղվածություն ունեցող հոդված, ես նախազգուշական միջոցներ եմ ձեռնարկում»:
Դեռ մի քանի ամիս առաջ Նորան անգլերեն էր դասավանդում Հալեպի «Կիլիկիա» վարժարանում, որն այսօր ապստամբների վերահսկողության տակ է: Երբ ես հարցնում եմ վերոհիշյալ հոդվածից իր դժգոհության պատճառը, նրա մեղմ ձայնը փոխվում է. «Մենք փախստականներ չենք: Սա մեր հայրենիքն է: Սակայն երբ անցյալ ամառ այստեղ եկանք, չէինք նախատեսել այդքան երկար մնալ: Ահա թե ինչու մենք մեր կարելին արեցինք, որպեսզի այս դպրոցը գոյություն ունենա»:
Երբ 2012-ի ամռանը Հալեպում եւ Սիրիայում հյուսիսային մյուս քաղաքներում իրադրությունը կտրուկ վատացավ, օդանավերով հարյուրավոր ընտանիքներ հասան Երեւան: «Պակաս ունեւորները եկան ավտոմեքենայով, հազարումի վտանգ հաղթահարելով: Եթե ամենահարուստները կարողացան տեղավորվել քաղաքի կենտրոնական մասում, ապա մեծամասնությունը ցրվեց գրեթե անծանոթ քաղաքի տարբեր կողմերում»:
Ապրել ի հեճուկս ամեն ինչի
Արտակարգ իրավիճակը պահանջում է արտակարգ պատասխան. Հալեպի «Կիլիկիա» վարժարանի պատասխանատուները, Հայաստան գալով, չէին կարող բաց թողնել նոր ուսումնական տարին: Սփյուռքի նախարարության միջնորդությամբ նրանց հատկացվեց Երեւանի Նար-Դոսի անվան դպրոցի մասնաշենքերից մեկը: Այս մեկնակետին գումարվեց ԱՄՆ-ում գործող «Կիլիկիա» բարեսիրական հիմնարկության (կապված է Սոցիալ-դեմոկրատական հնչակյան կուսակցության հետ) կենսական օգնությունը: Առանց այդ կառույցի օգնության դպրոցը բնավ չէր բացվի հոկտեմբերի կեսերին: Սիրիահայ 6-14 տարեկան երեխաները կարողացան գրանցվել, որպեսզի շարունակեն բնականոն կրթությունը: Տնօրենուհու խոսքերովՙ առաջին շաբաթներն իսկական գողգոթա են եղել: Վարչապետ Տիգրան Սարգսյանի եւ ՀՀ-ում Սիրիայի դեսպանի ներկայությամբ տեղի ունեցած բացման հույժ պաշտոնական արարողության ավարտից հետո Հալեպի զանազան ուսումնական հաստատությունների 17 ուսուցիչներից բաղկացած մանկավարժական կազմը բախվեց առաջին հայացքից անհաղթահարելի թվացող դժվարությունների: «Մեր դպրոցը երբեք չի դադարեցրել իր գոյությունը. պարզապես Հայաստան է «տեղափոխվել» շնորհիվ «Կիլիկիա» հիմնադրամի եւ սփյուռքի նախարարության: Միջոցների պակասից բացիՙ ուսումնական տարվա սկզբից հազիվ մեկ ամիս անց մեր մյուս գլխավոր դժվարությունը դարձավ նոր գրանցված բազմաթիվ աշակերտների մեկնումը Հայաստանից: Մենք կորցրինք մոտ հարյուր աշակերտների: Այսօր պահպանում ենք ընթացիկ ուսումնական տարվա թվակազմըՙ ավելի քան 300 աշակերտ», պատմում է տնօրենուհին:
Այդուհանդերձ իրենք ստիպված էին ամեն ինչ սկսել զրոյից: Մեր զրույցին ներկա է «Կիլիկիա» հիմնադրամի երեւանյան մասնաճյուղի պատասխանատու Հարութ Բալաբանյանը: Հալեպում նա ոսկերիչ էր, իսկ ներկայումս փորձում է գործ սկսել Երեւանում: «Սիրիահայերիս համար պայմաններն այնքան էլ դյուրին չեն. արհեստանոցների առնվազն 2000 դոլար վարձերը չափազանցված են: Էլ չեմ ասում, որ մեր աշխատաեղանակը շատ տարբեր է տեղացի ոսկերիչների աշխատաոճից», ասում է նա: ինքը եւ իր ընկերները անդուլ աշխատում են հանուն դպրոցի, քանզի յուրաքանչյուր օրը իր հետ բերում է բարոյական ու նյութական կարգի նոր խնդիրներ: «Մենք կարողացել ենք ամսական 400 դոլարով վարձակալել դպրոցական 9 ավտոբուս:
Անկարող ենք շատ մեծ պահանջներ ներկայացնել աշակերտների ծնողներին, որոնց ավելի քան 3/4-ը դեռ աշխատանք չի գտել այստեղ: Ֆինանսական դժվարությունները, անշուշտ, մշտական հոգս են: Դպրոցի գործունեության ծախսերը (ուսուցիչների աշխատավարձեր, ջեռուցում, տեղեկատվական հանդերձանք) կազմում են ամսական 20 հազար դոլար, որն ավելի ու ավելի դժվարությամբ ենք հաղթահարում», շարունակում է Բալաբանյանը: Ճիշտ է, Ռենսիի (Ֆրանսիա) «Դպրոցասեր» վարժարանից ստացված շռայլ օգնությունը գոտեպնդեց «Կիլիկիայի» ղեկավարներին, բայց վերջիններս խոստովանում են, որ իրենք հաճախ անակնկալի են գալիս առօրյա կյանքի անսպասելիություններից: Դրանց մասին ինձ պատկերացում տալու համար Նորա Փիլիպոսյանը օրինակ է բերում այն աշակերտին, որը դպրոցական ավտոբուսը բաց թողնելու դեպքում կկորցնի ուսումնառության մեկ ամբողջ օր, եթե, իհարկե, չկարողանա դպրոց հասնել ուրիշ միջոցներով:
Ինչպես Հալեպումՙ գումարած չեզոքությունը
Իսկ Սիրիայի դեսպանությունը զբաղվո՞ւմ է դպրոցի հետ կապված գործերով: Սա բավական նուրբ հարց է, եթե նկատի ունենանք Սիրիայում երկու կրակի արանքում մնացած հայերի դժվարին կացությունը: Նորա Փիլիպոսյանը կտրական է. «Ոչինչ կամ գրեթե ոչինչ չի արվում: Նրանք եկան միայն մեկ անգամՙ բացման առիթով: Մենք գրեթե ոչ մի շփում չունենք իրենց հետ: Այստեղ ինքներս ենք արաբերեն տպագրում մեր դպրոցական դասագրքերը եւ համաձայնության ենք եկել դեսպանության հետ, որպեսզի վերջինս կարողանա հաստատել քոլեջների սիրիական ավարտագիրը, որ մենք հանձնում ենք մեր շրջանավարտներին»:
Ավելի ուշ ես իմացա, որ Սիրիայի բոլոր դպրոցների օրագրում գոյություն ունեցող «քաղաքականապես կողմնորոշված» այնպիսի առարկաներ, ինչպիսիք են զինվորական կրթությունը եւ գաղափարախոսությունը, պարզապես հանվել են դասավանդվող առարկաների ցանկից: Սա նշանակում է կատարյալ չեզոքություն: Սիրիական դրոշ եւ Բաշար Ասադի դիմանկար չունեցող այդ դպրոցը կարող է գոհացնել սենսացիաների ձգտող արեւմուտքցի լրագրողներին: Երեխաները Սիրիայի տարբեր քաղաքներից են. Հալեպ, Ռաքքա, Կամիշլի, Հասսաքե եւ նույնիսկ Դամասկոս: Ծննդավայրի կարոտը ավելի ու ավելի շատ է զգացվում նրանց մեղմ ու երազկոտ հայացքներում. «Նրանք ուզում են վերադառնալ իրենց տները», ինձ խոստովանում է Նորան: Միջանցքներում դասասենյակները նշված են երկու լեզվով, ինչպես Հալեպում: Ուսուցիչները դասավանդում են արեւմտահայերեն, արաբերեն, անգլերեն, ֆրանսերեն, մաթեմատիկա, բնական գիտություններ, քաղաքացիական կրթություն, երգեցողություն, կերպարվեստ, մարմնակրթություն եւ սպորտ, ինչպես Սիրիայում: Ցածր դասարանների աշակերտները ջանում են գրել իրենց արաբերեն շարադրությունը: Զանգը հնչեց: Աղոթքի ժամն է: «Փոխանակումներ են սկսվում Հայաստանի ուրիշ հաստատությունների դպրոցականների հետ, որոնք սովորում են մեզ ճանաչել: Նրանց համար եւս անակնկալ է հանդիպումը փոքրիկ սփյուռքահայերի հետ, որոնք կատարելապես տիրապետում են իրենց ազգի լեզվին ու պատմությանը», ասում է Նորանՙ հպարտանալով իր աշակերտների բարձր մակարդակով:
Իրադարձությունների ծանրությունից հանկարծակիի եկած այդ սիրիահայերը դեռ դեպքերի ճնշող տպավորության տակ են: Ըստ տնօրենուհու խոսքերիՙ նրանք չէին կարծում, թե այսքան երկար կմնան Հայաստանում: Թղթի վրա նրանք փախստականներ չեն, բայց ապրում են ամենամեծ անորոշության մեջ: Արդ, հանրային ակումբի բացակայության պայմաններում դպրոցը դարձել է աշակերտների ծնողների հավաքատեղի, որոնք գալի են ապաստան գտնելու եւ խորհուրդ հարցնելու պատասխանատու մանկավարժներից: Անկեղծ զրուցում են, նաեւ Հալեպի նորությունները փոխանակում: «Փորձում ենք շատ չմտածել այնտեղ թողածի մասին, թեեւ դա անհնար է: Կյանքը պետք է շարունակվի: Սա դեմքին հարված ստանալու պես մի բան է», փիլիսոփայում է երիտասարդ տնօրենուհին:
Ոչ մի բան առաջվանը չէՙ ո՛չ պատերը, ո՛չ երկինքը, ո՛չ էլ առօրյան: Այս փոքրիկները նորից կտեսնե՞ն իրենց ծննդավայր Սիրիան: Այսօր նրանք անվտանգության մեջ են: Ճիշտ է, Հայաստանը եդեմ չէ, բայց նրանց տալիս է այն, ինչը սփյուռքում ոչ մի տեղ չես գտնի. հարոս թողած վարելահող, որ սպասում է ցանքին: Եվ որպեսզի այդ դպրոցը կարողանա կատարել տեղահանված հայերի կարիքներին համապատասխանող իր առաքելությունը, անհրաժեշտ են ամենքիս մեծահոգությունն ու բարեգործությունը:
ՏԻԳՐԱՆ ԵԿԱՎՅԱՆ, «France-Arme՛nie», juillet-aout 2013, Ֆրանս. թարգմ. Պ. Ք.
