Ֆրեդերիկ Տոնոլլի. նկարահանելով ֆիլմեր՝ Չուկոտկայից մինչեւ Արցախ

Ֆրանսիացի վավերագրող, գրող եւ օպերատոր Ֆրեդերիկ Տոնոլլին (ծնված 1959 թվականին) մանկության մեծ մասն անցկացրել է Ֆրանսիայի Վիլըբոն սյուր Իվետ քաղաքում, որտեղ եւ բնակվում է այժմ: Նա նկարահանել է բազմաթիվ վավերագրական ֆիլմեր Ֆրանսիայի հանրային հեռուստաալիքների համար: 2009 թվականին «Ֆրանս 5»-ի համար նկարահանել է չորս դրվագից բաղկացած վավերագրական ֆիլմաշար նավթային աշխարհաքաղաքականության մեկ դարի մասին՝ Նորվեգիայից մինչեւ Իրաք: 2011-2014 թվականներին Տոնոլլին նկարահանել է մեկ այլ՝ չորսմասանի վավերագրական ֆիլմաշար՝ նվիրված պատերազմական իրադրության մեջ գտնվող քաղաքների սիրային պատմությունների («Սարա՛եւո, իմ սեր», «Բեռլի՛ն, իմ սեր», «Բաղդա՛դ, իմ սեր» եւ «Բելֆա՛սթ, իմ սեր»): Նրա ֆիլմագրությունը ներառում է նաեւ «Լեռների արյունը» (1994), «Բերինգի տիրակալները» (համառեժիսոր՝ Պատրիկ Բուատե, 1995), «Մասնագիտություն պրոֆիլավորողը, Միկին եւ սեւ քամին» (1999), «Բերինգի ինը լուսինները» (2003), «Կովկասի դիմափոշու տուփը. իմ փոքրիկ թղթերը Հայաստանից» (2005), «Ջրի մարդիկ» (2006), «Գլխիվայր, Արկտիկան» (2008), «Կետի երեխաները» (2008), «Մի ժողովրդի մահը» (2009), «Յոթ քույրերի գաղտնիքը» (2009), «Բաղդադ» տաքսի» (2012), «Սիրիա, ազատության զավակները» (2013), «Նորմանդիա–Նեման» (2014), «Վերմեերի կեղծարարը» (2017), «Գայանա. աքսորի այգեգործները» (2018), «Թակարդի մեջ. Բատակլանը» (2020) եւ այլն…

–Ֆրեդերի՛կ, իմ տպավորությամբ՝ ձեզ համար ողջ մոլորակը մի մեծ ընտանիք է, եւ դուք հեշտությամբ մուտք եք գործում ընտանիքի բոլոր անդամների տները: Ճի՞շտ եմ:

-Դժվար է պատասխանել՝ արդյո՞ք աշխարհը մի մեծ ընտանիք է: Չեմ կարող ասել, որ ես ինձ ամեն տեղ եմ լավ զգացել: Կարող է պատահել, որ միջավայրը թշնամական լինի ու քեզ չուզենա ընդունել: Ուստիեւ փորձում եմ այնպես անել, որ ինձ հրավիրեն: Ես չեմ գալիս որպես նվաճող, ես իմ տանը չեմ, բայց ինձ դուր է գալիս, երբ ինձ ստիպում են ինձ զգալ՝ ինչպես տանը: Դա ուրիշ է:

–Դուք աշխատել եք բազմաթիվ երկրներում՝ Մադագասկար, Եթովպիա, Հարավային Աֆրիկա, Եմեն, Հնդկաստան, Ինդոնեզիա, Էկվատոր, Գայանա, Հայաստան եւ այլն: Ո՞րն է եղել ամենամեծ, ամենահիշարժան արկածը վավերագրական ֆիլմերի ձեր ճամփորդությունների ընթացքում:

-Անհնար է պատասխանել: Դա կլինի սուտ կամ նույնիսկ ճշմարտության խեղաթյուրում: Յուրաքանչյուր ճանապարհորդություն, յուրաքանչյուր ֆիլմ արտասովոր արկած է: Ես զբոսաշրջիկ չեմ: Իմ աշխատանքն իմ կյանքն է, իմ կյանքն իմ աշխատանքն է, եւ այդ ամենը միախառնվում է: Հաճախ եմ ասում, որ բախտս բերել է՝ ապրուստս վաստակել ապրելով, նույնիսկ եթե երբեմն դա շատ վատ եմ վաստակում, նյութական իմաստով (ծիծաղում է): Իմ բոլոր արկածները հիանալի են եղել, քանի որ դրանք ի՛մ արկածներն էին: Իսկ եթե փորձեմ պատասխանել ձեր հարցին, ապա Բերինգի նեղուցում չուկչաների մեջ ապրածս տարիներն անմոռանալի են, եւ բոլոր այն վիճակները, որոնց մեջ հայտնվել եմ 90-ականների սկզբին Արցախի Մարտակերտի շրջանում՝ Վլադիմիրի ջոկատի հետ, մնում են իմ սրտում եւ գրեթե ամեն օր մտածում եմ դրանց մասին: Բայց ես անցյալով չեմ ապրում, պարզապես այն ինձ հետ եմ պահում ընդմիշտ, ինչպես ճամպրուկները, որոնք անընդհատ ուղեկցում են ինձ:

–Թեեւ այդ երկրների մասին ձեր փորձառությունն արտացոլվել է ձեր ֆիլմերում, չե՞ք պատրաստվում գիրք գրել ձեր ճանապարհորդությունների մասին:

-Ես արդեն գիրք գրել եմ Չուկոտկա կատարած իմ ուղեւորությունների մասին: Հետո գրեցի եւս մեկը՝ «Յոթ քույրերի գաղտնիքը. նավթի չպատմված պատմությունը»: Բացի այդ, ճամփորդություններս այնքան նեղ անձնական են, որ դրանց մասին գրելը հետաձգում եմ՝ ելնելով համեստությունից ու նաեւ ծուլությունից (ծիծաղում է):

–Ի՞նչն էր ձեզ համար ամենից արտասովորը Չուկոտկայի ցրտի հավերժական թագավորությունում:

-Արկտիկայի գիշերից հետո գալիս է արկտիկական ամառը: Ոչինչ հավերժ չէ: Երբ խիստ սառնամանիք է, մենք պատսպարվում ենք, միասին տաքանում ենք, զրուցում ու կիսում ենք մեր ունեցածը: Հոյակապ է: Ես առիթ ունեցա քայլել սառցաբեկորի վրայով, ծովի մեջտեղում փոքրիկ նավակի մեջ եռաժանիով կետեր որսալ՝ խիզախ մարդկանց հետ, որոնք որսում են ոչ թե սպանելու, այլ իրենց ընտանիքներին կերակրելու համար, ինչպես որ միշտ են արել: Ես սովորեցի ձուկ որսալ, ծխեցնել եւ նույնիսկ պատրաստել իմ սեփական «սամագոնը»՝ տնական օղին: Մի խոսքով, առիթ եղավ ապրելու յուրահատուկ փորձառություն:

–Եթե չեմ սխալվում, ձեր երկրորդ անունը Գարեգին է, որը բացահայտում է ձեր հայկական ծագումը: Խնդրում եմ պատմե՛ք ձեր հայկական կողմի մասին:

-Այո՛, ես Գարեգինն եմ: Իմ անձնագրում գրված է՝ Ֆրեդերիկ Գարեգին Տոնոլլի: Եվ ես շատ հպարտ եմ դրանով: Մայրս՝ Ալիսը, ծնվել է Ֆրանսիայում՝ Ցեղասպանությունից փրկված ծնողների, երկու որբերի ընտանիքում: Դու չես ընտրում հայ լինելդ, դու պարզապես հայ ես: Ու չես կարող դա բացատրել: Մանկուց ես կարդում էի հայերեն, բայց մոռացել եմ: Այնուհետեւ 1970-80-ական թվականներին Արեւմուտքում Հայկական հարցը նորից ասպարեզ եկավ Հայ պայքարի ու ԱՍԱԼԱ-ի շնորհիվ, եւ երկրաշարժից, Հայաստանի անկախությունից, արցախյան պատերազմից հետո ես ստիպված էի ընդունել, որ դա ընտրություն չէ, այլ պարտականություն: Այո՛, ես ֆրանսիացի եմ: Եվ այո՛, ես հայ եմ:

–Ձեր այցելած «տարաշխարհիկ» վայրերում հայերի հանդիպե՞լ եք: Օրինակ, Ալեքսեյ Վախրուշեւի «Բարի գալուստ Էնուրմինո» վավերագրական ֆիլմում, որը պատմում է Չուկոտկայի մի գյուղական բնակավայրի մասին, կա մի այցելու վաճառող, որը, ըստ ռեժիսորի, հայ էր:

-Այո՛, իհարկե, ամբողջ աշխարհում, մինչեւ անգամ Չուկոտկայում ես հանդիպել եմ հայերի: Ոմանք լավն են, ուրիշները՝ ոչ այնքան: 1995-ին ես Չուկոտկայում ռուսական արտոնագրի խնդիր ունեի, եւ կարող էի վտարվել: Գնացի մայրաքաղաք Անադիրի վարչական շենքը եւ մի դռան վրա գրված տեսա հայկական անուն: Դատախազի գրասենյակն էր: Թակեցի դուռն ու ներս մտա, ու մինչ նա կխոսեր, հայերեն ասացի. «Ես հայ եմ, դուք՝ նույնպես, մենք մեր հայրենիքից հեռու ենք, դուք պետք է ինձ օգնեք»: Նա օգնեց ինձ, չնայած սկզբում չէր ուզում:

–Պարզ է, դուք հանդիպել եք Արամայիս Դալլաքյանին, որը հետագայում դարձավ Չուկոտկայի խորհրդի փոխնախագահ եւ նույնիսկ՝ Չուկոտկայի փոխնահանգապետ… Ֆրեդերի՛կ, դուք առաջին վավերագրողներից էիք, որը 1994 թվականին ֆիլմ նկարահանեց Արցախի անկախության համար մղված պատերազմի մասին: Ձեր «Արյունը լեռների վրա» կինոնկարը հիմնված էր իրական իրադարձությունների վրա եւ, չնայած թշնամի երկրների խիստ քննադատությանը, ցուցադրվեց մեծ էկրաններին: Ցավոք, վերջերս Արցախի լեռները կրկին արյունոտվեցին, իսկ Հայաստանում իրավիճակն այսօր անորոշ է մնում: Այժմ օտարերկրյա վավերագրողներին թույլ չեն տալիս մուտք գործել Արցախ: Այնուամենայնիվ, ի՞նչ եք կարծում, վավերագրական ֆիլմերի հեղինակները դեռ աշխատանք ունե՞ն անելու այս ուղղությամբ:

-Իհա՛րկե, ես շատ հպարտ եմ՝ նկարահանելով «Արյունը լեռների վրա» եւ այս եզակի պահերն ապրեցի այդ առօրյա՛ հերոսների, այդ խոհե՛մ հերոսների, իրենց լեռների համար մեռնելու պատրաստ տղամարդկանց ու կանանց հետ: Բայց ես հատկապես ուրախ էի, որ ֆրանսիական «Արտե» հանրային հեռուստաալիքը հեռարձակեց այն: Ֆիլմ նկարահանելն արժեք չունի, եթե այն չի հեռարձակվում: Իսկ իմ ամենադժվար պայքարը ոչ թե Արցախում էր, այլ հեռարձակող գտնելու գործում: Դու ֆիլմ չես նկարահանում ինքդ քեզ հաճոյանալու կամ ցուցադրելու համար, այլ տեղեկացնելու եւ պայքարելու համար: Իհա՛րկե, պետք է նկարահանել Արցախում եւ պետք է շարունակել աշխատանքն այդ ուղղությամբ:

–Հայաստանում ձեր մտերիմ ընկերներից էր հանգուցյալ Սարգիս Հացպանյանը, որին շատերն են ճանաչում Հայաստանում: Ինչպե՞ս եք հիշում այդ խիզախ հային:

-Մեդալներ կամ արիության անձնագրեր հանձնելն իմ գործը չէ: Փաստորեն, որոշ մարդիկ դա արել են իրենց համար: Ես այդ տարիներին Հայաստան չեմ եկել մեդալ, երախտագիտություն, մրցանակ ստանալու համար: Ես պարզապես եկել եմ, քանի որ պարտավոր էի, դա իմ պարտականությունն էր: Այո՛, ես ծանոթացա Սարգսի հետ, եւ մենք ընկերներ էինք: Բայց մենք բոլորս ընկերներ էինք, եւ մենք քիչ էինք: Ինձ շատ օգնեց Լեւոն Մինասյանը, նա էր, որ կարողացավ Մարտակերտում ինձ դուրս բերել ուղղաթիռից, երբ ամեն ինչ փակ էր: Ինձ բախտ է վիճակվել հանդիպել նաեւ Մոնթե Մելքոնյանին Փարիզում: Այո՛, նա հերոս էր, բայց հերոսները նաեւ բոլոր այն հայերն են, որոնք կռվում էին, երբ ամեն ինչ կորել էր: Նրա՛նք են խիզախ հայերը:

–Դուք նաեւ վավերագրական ֆիլմ եք նկարահանել «Նորմանդիա–Նեմանի» մասին՝ ֆրանսիացի օդաչուների կործանիչ գնդի, որը գեներալ դը Գոլը դրել է Ստալինի տրամադրության տակ եւ որը 1942 թվականին մարտնչել է խորհրդային ճակատում: Շատ հայեր, լսելով այս լեգենդար գնդի անունը, հիշում են Սերգեյ Աղավելյանին, որը եղել է գնդի հրամանատարի տեղակալը ճարտարագիտական եւ ավիացիոն ծառայության գծով: Աղավելյանը ներկա՞ է ձեր ֆիլմում:

-Անշուշտ, մայոր Աղավելյանը ներկա է կինոնկարում: Մինչեւ անգամ նրա լուսանկարը կա ու նրան մարմնավորող դերասան: Իմ նկարահանած բոլոր կինոնկարներում միշտ փորձում եմ հնարավորինս խոսել Հայաստանի մասին: Իմ աշխատանքում ես փորձում եմ լինել արդար, ազնիվ, պարկեշտ, եւ եթե կարող եմ ինչ-որ բան անել Հայաստանի համար, ապա անում եմ: Իմ վերջին ֆիլմում, որը վերաբերում է Պուտինի դիվանագիտությանը, ես մի ամբողջ գլուխ եմ նվիրել Արցախին: Իմ արտադրիչներն անհրաժեշտ չէին համարում, բայց ես պնդեցի: Լրագրողական առումով ես ճիշտ չէի, բայց սիրտս էլ իրենն էր պարտադրում:

–Հայաստանի հետ կապված նոր նախագծեր ունե՞ք:

-Իհարկե, ես մի մեծ թղթապանակ ունեմ Արցախի պատմության մասին՝ երեկվանից մինչեւ այսօր (հարյուր ժամ տեւող անձնական կինոարխիվ): Բայց հեռուստաալիքներն ամեն օր ֆիլմեր չեն նկարահանում Արցախի մասին, իսկ մյուս լրագրողների հետ մրցակցությունը մեծ է: Ինձ համար ավելի դժվար է, բայց ուրախ եմ, որ ուրիշներին հետաքրքրում են Հայաստանն ու Արցախը: Եվ ես պայքարում եմ, որ Արցախի մասին իմ հաջորդ վավերագրական ֆիլմն իրականություն դառնա…

ԱՐԾՎԻ ԲԱԽՉԻՆՅԱՆ