ԵՐԵՎԱՆ-ԼԻՈՆ – Հայազգի ֆրանսիական դաշնակահար, երաժշտագետ եւ բանաստեղծ Ֆրանսուա Մարտիրոսյանին հանդիպեցի անցած ապրիլի 10-ին, Երեւանում, որտեղ նա հանդես եկավ Ֆիլիպ Գլասի դաշնամուրային էտյուդներն ընդգրկող մենահամերգով: Երիտասարդ երաժիշտը ծնվել է 1989 թվականին Ֆրանսիայի Մեց քաղաքում, ֆրանսահայ հոր եւ ֆրանսիացի մոր ընտանիքում: Ուսանել է Լիոնի եւ Բրյուսելի կոնսերվատորիաներում: Համերգներով պարբերաբար հանդես է գալիս Ֆրանսիայում եւ Բելգիայում: Նրա երկացանկն ընդգրկում է տարբեր ոճի դաշնամուրային ստեղծագործություններ՝ Ֆրեդերիկ Շոպենից եւ Սերգեյ Ռախմանինովից մինչեւ Ջոն Քեյջ, Ֆիլիպ Գլաս, Քիթ Ջարեթ եւ ժամանակակից բազմաթիվ կոմպոզիտորներ: Մարտիրոսյանի առաջին սոլո ալբոմը, թողարկված 2019 թվականին, ներառում է ամերիկացի կոմպոզիտոր Մունդոգի դաշնամուրային ստեղծագործությունների կատարումները, իսկ հաջորդ երկու ձայնագրությունները, որ 2022 թվականին թողարկել է «Ադվիտամ ռեկորդսը», ընդգրկում են Ֆիլիպ Գլասի եւ Ալան Հովհաննեսի դաշնամուրային ստեղծագործությունները: Նա նաեւ պարբերաբար աշխատակցում է ժամանակակից երաժշտության «Էմիսֆեր սոն» ամսագրին, իսկ 2018-ին թողարկել է «Ինչ ունի Բրյուսելն իր երկնքում» բանաստեղծական ժողովածուն: 2021 թվականին երաժշտին շնորհվել է «Փարիզ-Լիոն» խմբի Գրան պրին երաժշտության ասպարեզում:
–Ֆրանսուա՛, թույլ տուր կրկին շնորհավորել Երեւանում քո փայլուն համերգի կապակցությամբ: Բոլորս շատ տպավորված էինք՝ ունկնդրելով Ֆիլիպ Գլասի՝ քո արտակարգ էներգիայով մատուցված մեկնաբանությունները: Ինչո՞ւ ընտրեցիր հենց նրան:
-Ֆիլիպ Գլասը կոմպոզիտոր է, որն ինձ հետ է իմ վաղ պատանեկությունից: Ես նրա Ջութակի կոնցերտը պատահաբար հայտնաբերեցի հորս ձայնասկավառակների հավաքածուում, երբ 11 տարեկան էի, եւ սիրահարվեցի այդ գործին: Շուտով ինձ հաջողվեց ստանալ նրա դաշնամուրային գործերից մի քանիսը, եւ հենց սկսեցի համերգներով հանդես գալ, այն ընդգրկեցի իմ երկացանկում, ինչը բավական հազվադեպ էր դասական դաշնակահարի համար, բայց այսօր տեսնում եմ, որ դասական համերգասրահներում այն սկսել են ավելի ու ավելի շատ ընդունել: Փորձում եմ նրան հնարավորինս անկեղծ մեկնաբանել, ինչպես Շոպենին, Ռախմանինովին կամ Կոմիտասին: Ուրախ էի, որ նվագեցի նրա դաշնամուրային էտյուդները Երեւանում, քանի որ այդ փունջը ես հաճախ եմ կատարում համերգների ժամանակ եւ խորապես սիրում եմ:
–Երբեւէ հանդիպե՞լ ես Ֆիլիպ Գլասին: Եթե այո, ինչպիսի՞ն է նա որպես մարդ: Եթե ոչ, ի՞նչ հարց կուզենայիր նրան տալ առաջին հերթին:
-Այդ հնարավորությունը դեռ չեմ ունեցել: Նա ստացել է իմ ձայնագրությունը ու, ըստ երեւույթին, հավանել է: Ինչ հա՞րց կտամ նրան… Ինչպիսի՞ հոգեվիճակում է եղել, երբ գրել է իր ամենագեղեցիկ դաշնամուրային ստեղծագործություններից մեկը՝ «Բացումը»…
–Պիտի խոստովանեմ, որ թեեւ Ֆիլիպ Գլասն իմ սիրելի կոմպոզիտորը չէ, բայց ես միշտ առիթից օգտվում եմ՝ ծանոթանալու նրա ստեղծագործություններին եւ միշտ հետաքրքրությամբ եմ ունկնդրում: 2011 թվականին ինձ բախտ վիճակվեց դիտել Ֆիլիպ Գլասի «Սաթյագհարա» օպերան Նյու Յորքի Մետրոպոլիտեն օպերայում՝ կոմպոզիտորի ներկայությամբ: Այնուամենայնիվ, նրա դաշնամուրային էտյուդները ինձ չափազանց հուզիչ թվացին: Միգուցե պատճառը քո կատարո՞ւմն էր:
-Ես միշտ ուրախանում եմ՝ իմանալով, որ մարդիկ, որոնք հատուկ սեր չունեն Գլասի երաժշտության հանդեպ, այնուամենայնիվ, վայելում են իմ համերգները կամ ձայնագրությունները: Կարծում եմ, որ Գլասի արվեստի ընկալման հետ կապված խնդիրներից մեկն էլ այն է, որ նրան հաճախ սխալ են մեկնաբանում՝ մեխանիկորեն, անհոգի կամ երբեմն էլ հակառակը՝ չափից դուրս քմահաճ ձեւով: Ես փորձում եմ այս էտյուդները նվագել այնպես, ինչպես դրանք զգում եմ եւ ինչպես կարդում եմ՝ բծախնդրորեն, բայց զգացմունքներով: Իհարկե, այս կոմպոզիտորի զգացմունքները մակերեսին են, բայց չպետք է մոռանալ, որ նա ամենից առաջ արմատական կոմպոզիտոր է: Ինչպես Պիեռ Բուլեզը: Այս երկու կոմպոզիտորներն իրար հետ կապ չունեն, բայց ունեն միայն մեկ անհերքելի ընդհանրություն՝ կա՛մ պաշտում են նրանց, կա՛մ առավելագույնս՝ ատում: Սակայն անհերքելի է, որ երկուսն էլ կազմել են անցյալ դարի երաժշտության պատմությունը:
–Քո կենսագրության մեջ նշվում է Սվետլանա Եգանյանի անունը որպես այն եզակի երջանիկ հանդիպումներից մեկը, որը քեզ վճռական է դարձրել դաշնակահար դառնալու որոշմանդ մեջ: Ո՞վ է այդ երաժիշտը:
-Նա ֆրանսաբնակ ուսուցչուհի է, ծագումով՝ ռուսաստանցի հայ, որի հետ մի քանի տարի աշխատելու բերկրանքն եմ ունեցել: Նա ինձ շատ բան է ուսուցանել, հատկապես Սկրյաբինի եւ Շումանի մեկնաբանության առումով: Որոշ ժամանակ դասավանդել է Լիոնի բարձրագույն երաժշտական կոնսերվատորիայում:
–Դու կատարում ես Ալան Հովհաննես եւ Գուրջիեւ, որոնց թերեւս կարող ենք համարել հայ կոմպոզիտորներ, բայց համերգիդ վերջում նվագեցիր նաեւ մի փոքր կտոր Առնո Բաբաջանյանից: Հետո մեզ ցույց տվեցիր հայ կոմպոզիտորների դաշնամուրային երկերի՝ քո նոր ձեռք բերած հրատարակությունները: Դե ինչ, ընդլայնո՞ւմ ես հայկական երկացանկդ:
-Ես միշտ եմ սիրել հայկական երաժշտությունը, ոչ միայն դաշնամուրայինը: Շատ եմ սիրում այն կատարել: Նվագում եմ Բաբաջանյան, անշուշտ՝ Կոմիտաս, Աբրահամյան, Հարությունյան, Բաղդասարյան եւ օգտվելով այս վերջին համերգի առիթից՝ փնտրեցի ուրիշներին… եւ մի քանի հիանալի բացահայտումներ արեցի՝ Նիկողայոս Տիգրանյան, Գեորգի Սարաջյան, Ռոբերտ Ամիրխանյան եւ այլք: Ծրագրել եմ մի համերգ՝ կազմված բոլոր այս կոմպոզիտորների գործերից, ներառյալ կին երգահանները, քանի որ շատ եմ սիրում նաեւ Գայանե Չեբոտարյանին: Շատ ուրախ եմ, որ իմ երրորդ ձայնասկավառակը նվիրված է ամերիկացի հայազգի կոմպոզիտոր Ալան Հովհաննեսին (Ալան Վանես Չաքմաքճյան): Այդ սկավառակս ֆրանսիական մի ամսագիր հռչակեց տարվա լավագույն ձայնագրություն:
–Ի՞նչ է քեզ համար Հայաստանը:
-Սա իմ երկրորդ այցելությունն է: Առաջին անգամ եղել էի 2014 թվականին, ավելի քան երեք շաբաթով, քույրերիցս մեկի եւ հորս հետ: Երկար մնացինք Երեւանում, հետո շրջեցինք վանքերով, գնացինք Սեւանա լիճ, հարավ եւ այլն: Այդ այցս ինձ խորապես հուզեց եւ ինձ շատ բան տվեց: Ես նորից կապ հաստատեցի իմ արմատների եւ իմ նախնիների երկրի հետ, թեեւ չեմ խոսում հայերեն…
–Իսկ ծագումով որտեղի՞ց է Մարտիրոսյան ընտանիքը, եւ ի՞նչ հայկական ավանդույթներ ունեք, եթե ունեք:
-Հստակ չգիտեմ, թե որտեղից է իմ ընտանիքը, կարծում եմ՝ Անատոլիայից: Ես միշտ ապրել եմ հայոց պատմության, նրա խոհարարական մշակույթի իմացությամբ, բայց իմը երաժշտությունն է: Հայաստան իմ երկրորդ այցից վերադառնալուց ի վեր Հայաստանի մասին տարբեր գրքեր եմ կարդում եւ, անկեղծ ասած, ուրախ կլինեմ վերադառնալ եւ նվագել այս հայտնաբերածս կոմպոզիտորների գործերը, որոնց, որքան հասկացա, Հայաստանում հաճախ չեն կատարում:
–Դու նաեւ բանաստեղծություններ ես գրում: Հայաստանից վերադառնալուց հետո որեւէ բան գրե՞լ ես:
-Գրեթե վեց տարի առաջ պոեզիան իմ մի մասն էր, մի քանի ամիս շարունակ: Ես մի ամբողջ ժողովածու գրեցի, շատ արագ եւ առանձնահատուկ զգացումով: Հասցրեցի հրատարակել, բայց դրանից հետո դեռ ոչինչ չեմ գրել: Ինձ հիմա ավելի շատ հետաքրքրում է դրսեւորվել երաժշտության մեջ: Ուրեմն, ինչո՞ւ հարգանքի տուրք չմատուցել Հայաստանին: Օրինակ, իմպրովիզացիա Կոմիտասի թեմայով՝ համերգիս վերջում…
ԱՐԾՎԻ ԲԱԽՉԻՆՅԱՆ
ՖՐԱՆՍՈՒԱ ՄԱՐՏԻՐՈՍՅԱՆ
Բանաստեղծություններ
***
Նրանք ունեն դեմքեր
առանց տարիքի
այնժամ երբ
աշխարհը դադարեց
լինել երջանիկ
միակ ընկերոջ համար
ցուրտը անձրեւը
մառախլապատ
***
Աչքերս առավոտյան
բացվում են
բերանս ավելի քիչ
նախօրեի մի համ
դառնավուն նյարդայանացնում է ինձ
Երազե՞լ եմ
թե՞ ընթացքի մեջ եմ դեռ
բայց մեկն այդ երկուսից
լավագույնն է
երջանկությունն է այնտեղ
ծերացել
Աչքերս երեկոյան
փակվում են
խոսում է բերանս
Վերմեերի համով
ներգրավվում է մայրս
Ֆրանսերենից թարգմանեց ՀԵՆՐԻԿ ԲԱԽՉԻՆՅԱՆԸ
Լուսանկարը՝ Մելանյա Ավանսատոյի
