Վերջին ըմբոստացումը Օշականի դէմ. տրտմութիւն եւ դիմադրական ներուժ

Ի հա՛րկէ, նոր չէր Մերձաւոր Արեւելքում, Հայաստանում եւ այլուր անհաճոյ եւ «չմարսուող» դիտուած անձի՝ Յակոբ Օշականի գրական աղմկայարոյց գնահատութիւններից անցեալ դարի քառասնական թթ. կէսերից նոր թափ ստացած մշակութային դժգոհանքը: Այն կապուած էր արեւմտահայ եւ յատկապէս արեւելահայ հին ու նոր գրական արժէքների շուրջ նրա՝ հիմնականում խստապահանջ վերաբերմունքի եւ անկողմնակալ մեկնութիւնների հետ: Գուցէ այս անգամ դժգոհողներին առիթը թուացել էր աւելի քան «պատեհ», քանի որ Անդրանիկ Ծառուկեանը իր «Նայիրի» հանդէսի 1946-ի փետրուարեան համարը բացել էր Յ. Օշականի ապագայ գրքից ընտրովի հատուածներով՝ «Օշական կը դատէ» ընդհանուր խորագրով, այն պարագայօրէն գլխագրելով «Հայրենի բերքը (քառասնամեայ վաստակին ուժով)»: Գուցէ շրջապատի մէջ չէին հանդուրժել հենց նման յաւակնոտ «Օշական կը դատէ» բնութագրումը Հայաստանի գրական նորագոյն մեկնութիւնների գաղափարական նախապատուութիւնների դիմաց:

Արտայայտուելով, օրինակ, Յովհաննէս Շիրազի եւ Սարմէնի ստեղծագործական արժէքների շուրջ՝ Յ. Օշականն այն կարծիքն էր յայտնել, որ նրանք բանաստեղծներ չեն: Կտրուկ է, անշուշտ, ոճը. ժամանակը ցոյց տուեց, որ առնուազն առաջինի հարցում ծայրայեղ գնահատութիւն է թոյլ տրուած. հաւանաբար առաջնորդուել էր 1945-ին գերմանական ֆաշիզմի նկատմամբ յաղթանակի ոգեւորութիւնից ծնուած ստալինեան փառաբանութեան բանաստեղծական համատարած փաստերով:(*) Բայց միւս կողմն էլ կար. «Նայիրի»ի այդ համարում երեք էջ բռնած ծաղկաքաղի աւարտին սպրդել էին, ի հա՛րկէ, անընդունելի ձեւակերպումներ. արեւելահայ բանաստեղծութեան արժէքների շուրջ խօսքը, այնուհանդերձ, կորցրել էր ռէալութեան հատիկը. «Կը հաւատամ, թէ մօտ է օրը, երբ ամբողջ քնարերգութիւնը …իրենց իսկ ձեռքով պիտի առաջնորդուի դամբարան»:

Միտքն այսօր էլ խռովք է յարուցում, մինչդեռ դա գալիս էր քննադատի ազգայինի եւ խորհրդային ընկալումների սուր հակադրութեան ելագծից, թէ արդեօ՞ք, օրինակ, «արեւը պիտի լինէր» ոճրագործի կրծքին «Յաղթանակի շքանշան», ինչպէս գրում էր բանաստեղծը, երբ երեսուն եւ աւելի տարիներ «սոցիալիստական բովանդակութիւնը» պիտի ճզմէր ազգայինի մեկնութեան, պաշտպանութեան որեւէ նշոյլ: «Արեւելահայ բանաստեղծութիւնը ուրանալը ո՛չ սրբապղծութիւն է, ո՛չ ալ հերոսութիւն…: Այս խոստովանութիւնը այս բանաստեղծները մահուան չի դատապարտեր, բայց կ արգիլէ անոնցմով հիանալը, որպէսզի մեր իրաւ հիացումը մնայ մեզի տրամադրելի այս անգամ իրաւ բանաստեղծներու գործին համար: Ահա՛ հայաստանեան գրականութեան դիմաց իմ կեցուածքը խոշոր գիծերով»: Սակայն ընդունենք, որ Յովհ. Շիրազը ուժ գտաւ իր մէջ՝ ազգայինին արմատապէս վերադառնալու, օշականեան դասին խորութեամբ անսալու:

Կայ նաեւ արեւելահայ արձակի առթիւ օշականեան բարձր գնահատանքը. չէր թաքցնում, որ ժամանակին խանդավառուած է եղել Ստեփան Զօրեանի պատմուածքների անսովոր խորքային փայլով, որը չի զիջել Գի դը Մոպասանի մակարդակին. «Ստեփան Զօրեանը մէկն էր իմ հիացումը գրաւող գրողներէն: Իր «Պատերազմ»ը հաւաքածուն մեր Մոբասանը կը բերէր մեզի: Գտեր էի (ընդունել էր – Ս.Դ.) իր «Սպիտակ քաղաք»ն ալ, ուր վէպին անդրանիկ փորձը մեղմ տրամադրութեամբ էի դիմաւորեր: Անկէ ետք կորսնցուցի հետքը»: Իսկ ահա լայն կտաւի միւս գործերը, իր կարծիքով, ձախողանք էին: Այստեղ նկատի ունէր ոչ միայն Ստ. Զօրեանի «Պապ թագաւորը», այլեւ Դերենիկ Դէմիրճեանի «Վարդանանք»ը:

Օշականեան նման «մարտաշունչ» տրամադրութիւնը խմորուել էր դեռ երեսնական թթ. սկզբից եկող մի իրողութեան արդիւնքում: Գրական կեանք մտնող երիտասարդ երգիչ Վահէ-Վահեանը Բէյրութից ոչ հեռու գտնուող Պրումմանայից 1932-ի Նոյեմբերի 27-ին յղուած նամակում փորձառու քննադատից կարծիք էր խնդրել իր առաջիկայ «Արեւ-անձրեւ» քերթողագրքի առթիւ: Վստահ էր, որ Յ. Օշականի պատասխանը դրական էր լինելու: Կից գրութեամբ արտայայտել էր իր հիացումը նրա խիստ ու անաչառ հայեացքի մասին՝ ակնկալելով ջերմ մթնոլորտի ձեւաւորման նախադրեալ: Իրեն թուացել էր, թէ դրա «իրաւունքը» ձեռք էր բերել դեռ 1931-ին, երբ Յ. Օշականին ձօնել էր քնարական այլաբանական բնապատկեր ներկայացնող բանաստեղծութիւն՝ «Գարունի ամպ-արեւ երեկոյ» խորագրով, որը լոյս տեսաւ վերոնշեալ  քերթողագրքում (1933):

Այս քերթուածը «գոյներու կիսաւարտ հանդէս» էր ինքնին՝ քնարական հարուստ ներկապնակով, ուր «էպիքական» Յ. Օշականից հետք չկար: Այսպէս՝ անորոշ տրամադրութիւն էր՝ անձրեւ, արեւ, մրսող հոգիներ.

Արեգակն՝ հըրեղէն աղջընակ՝

Կը ժպտի ամպերու քoղին տակ…

Բայց երբ՝

Երկինքէն դերձաններ կը կախուին

Քընարի լարերու պէս անթիւ…

Մեղմերանգ մետաքսի պէս նըրբին,

Հոգիներ կարօտէ կը մըսին…

Իսկ վերջում փախչում է «աղջընակն հոգեթով /Աղջընակն արեւշող մարմինով…»:

Պատկերի մէջ կենսականը մենութեան նախապատուութիւնն է, ուր ներքին բովանդակութիւնը լուծւում է քնարական հերոսի՝ պարապի գնացող որոնումի մշուշում:

Ի դէպ, Վահէ-Վահեանից Յ. Օշականի հասցէին սրտառուչ տողերի կարելի է հանդիպել շատ աւելի վաղ, երբ երիտասարդ բանաստեղծը արձանագրում է իր խանդավառ տպաւորութիւնը «Զուարթնոց»ի խմբագիր Հրանդ Բալուեանին: Հարկ է ընդգծել, որ Յ. Օշականին Վահէ-Վահեանի դիմելաձեւը ինքնին առինքնող էր. «վարպետ» էր կոչել յիսնամեայ գրողին անմիջական պարկեշտութեամբ. «Կ ուզէի ըլլալ ես Ձեր մօտ՝ օգտուելու համար Ձեր գրական հմտութենէն ու քննադատի թափանցամտութենէն, որոնց համար ունիմ համակրանք ու հիացում…:

Քանի մը ոտանաւորներուս համար ասկէ առաջ ըրած Ձեր նկատողութիւնները յուսահատեցնելէ աւելի կը խրախուսեն զիս: Ձեզմէ ուշադրութեան առնուելու գաղափարն իսկ քաջալերանք մըն է…: Պիտի խնդրեմ, որ չխնայէք երբեք ձեր անողոք քննադատի սլաքները՝ ուր որ հարկ նկատէք: Պիտի ընդունիմ զանոնք սիրով, որքան ալ ցաւցնող ըլլան: Բարի կամեցողութիւնը չէր, որ պիտի ըլլար գրականութեան բարերար: …Ձեր պատասխանը կ ընդունիմ շնորհ մը որպէս»:

Այս գրութիւնից երկու ամիս չանցած՝ Ա. Ծառուկեանին ուղղած նամակում արդէն դժգոհութեան զգուշաւոր նշաններ ցուցաբերեց «վարպետից». «Աշխատելու եռանդը քիչ անգամ թշնամացած էր ինծի այս աստիճան: …Կը յոգնեցնեն զիս Պրն. Օշականին կարմիր նշումները, որոնք, կը խոստովանիմ, խոր թափանցումներ կ ենթադրեն երբեմն: Ըսեմ սակայն, թէ միշտ չէ, որ ենթարկուեցայ իր ցուցմունքներուն»: «Ցաւցնող» այս նկատառումները, բնականաբար, նրանց միջեւ ծաւալուած յարաբերութեան կիզակէտն էին՝ հանգուցալուծուած 1933-ի Մայիս 17-ին:

Վարպետից Վահէ-Վահեանի «յոգնելու» պարագան երեւում է մէկ ուրիշ նամակից եւս՝ ուղղուած բարեկամուհի Լիւսի Փոթուքեանին, որին իր այդ ցրիւ վիճակի մասին գրում է մի էական սրբագրումով. «…Բայց իմ ներքին դժգոհութիւնս է, որ վրաս յուսահատութիւն կը բերէ յաճախ: Կը վախնամ, թէ տողերուս մէջ կայ մեծ բացակայ մը, որ կը մսեցնէ զանոնք, ինչպէս իմ հոգիս ալ: Ե՞րբ պիտի յայտնուի ան, որ տաքնամ ես, ու տաքնան երգերս ալ»: Ցաւօք, ներսից աճած այդ «բացական» յետագայ ամիսների եւ տարիների ընթացքին պիտի խորանար ու վերաճէր յամառ անհաշտութեան:

Տարօրինակ է եւ առայսօր անբացատրելի, որ յարաբերութիւնը վերջնականապէս ճշդող, այդքան անձկութեամբ սպասուած Յ. Օշականի այս նամակը չի ընդգրկուել ծննդեան հարիւրամեակի առթիւ լոյս տեսած «Նամակներ»ի (1983) վտիտ առաջին, առայժմ եզակի հատորում, այլ լոյս է տեսել միայն Արամ Սեփեթճեանի կազմած Վահէ-Վահեանի «Բանաստեղծի սիրտը» նամականու ստուար ժողովածուում գրեթէ ութսուն տարի անց, 2012-ին:

Յ. Օշականի համար գրական տեսողութիւնն աւելի թանկ էր, քան բարեկամութեան առօրէական պատրանքը: Նկարագրի խնդիր է, ճշմարիտ հայեացքի վկայութիւն: Նրա տողերում կային գնահատութեան սթափ կոչնակներ, «պատանութեան մթերքից», ռոմանտիկ պատրանքից ազատագրուելու կոչ: Աւելին՝ նա առաջինն էր տեսնում Վահէ-Վահեանի վաղուայ անյուսալի ճանապարհը՝ Վահան Թէքէեանին կրկնելու տագնապով: Անզիջում քննադատը ներքին դժգոհանք էր արտայայտել «միջավայրի» վերացական պատկերացումից, որ չի ծածկում, չի փրկում առարկայացումի պահանջները, մի հանգամանք, որ ժամանակին «փրկել էր» Վ. Թէքէեանի երգը նոյն «ժամանակէն ու միջոցէն»: Այստեղից՝ խստավարժ Յ. Օշականի տագնապի բուն հարցադրումը. «Ո՞ր ժողովուրդին քերթողն էք դուք: Հարցումը երկպատասխան չէ, այլ՝ դառնօրէն տխուր: Ըսել կ ուզէք մեր կուշտին չունիք ձեր տեղը, որ հիմա, անձնատուր ուրիշ հոգերու, կ ուրանայ իր քերթողները»: Եւ խորհուրդ էր տալիս՝ «Լեցուէ՛ք Պոտլէռով ու իմացապաշտ մեր քերթողներով, որոնք ցաւը փրկեցին փղշտացիներուն վայելքէն: Նիչէն իսկ քերթուածներ ունի» : Այսինքն՝ բերէք արդիականութիւն եւ հասցէական իմացականութիւն, որին լծուած են մեր լաւագոյն քերթողները գեղագիտականի ու գեղեցիկի ազգային որոնումներում:

Տարիներ անց, 1946-ին, Յ. Օշականի դէմ սուր ճօճողների սեւեռուն մտայնութիւնը նոր ուժով բորբոքեցին Բէյրութի ձախակողմեան «Անի» ամսագրի հարուածային ուժերը՝ նախ, խմբագիրը՝ Վահէ-Վահեանը, ապա Անդրանիկ Անդրէասեանը: Առաջինը, գտնելով, որ Յ. Օշականի նոր՝ 1946-ի սկզբին Հալէպում տպագրած «Վկայութիւն մը» գրքի շարժառիթը Ա. Ծառուկեանի գերնշանաւոր «Թուղթ առ Երեւան» «ապերախտ» պօէմի պաշտպանութիւնն է, դարձել էր քաղաքական հակընդդէմ գործիչ, թէեւ նախապէս, առաջին իսկ արձագանգների մէջ ձգտում էր շեշտել, թէ ինքը, եւ հետեւաբար «Անի»ն, հեռու են քաղաքական պատուէրի գայթակղութիւնից, «դուրս… իր սահմանէն»՝ յընթացս յանձն առնելով Գ. Աբովի եւ նրա նմանների գաղափարական քստմնելի տեսութիւնների փաստաբանի դերակատարութիւնը:

Վիրաւորանքից նա կտրուկ անցել էր Յ. Օշականի դէմ նախայարձակ քայլերի: Չքմեղանքով, թէ չէր ուզի նրա մէջ տեսնել «սինիզմը, քաշքշուքը, բամբասանքը, քսութիւնը աղուոր բառերու տակ պահելու վարպետներէն մէկը», փարիսեցիաբար սրտնեղում էր, թէ ,…մեր սիրտը կու լայ, կու լա՜ն մեր երակները, ետին լարերը մեր նեարդերուն, երբ Օշականը բերենք մեր դէմ՝ վերածած այդ հրեշայնութիւններուն: Կ ուզէինք, որ մնար հոն, ուր դրեր էին զինք իր «Ծակ-պտուկը» եւ շիջած մեր անցեալէն, վերաբերումներու իր ամբողջ շարքը: Հոն՝ ուր ա՛լ շքեղ ներողամտութեամբ մը պիտի դնէինք մենք ալ իր «Համապատկեր…»ին հետ»: Խօսքն այստեղ վերաբերում է ուսուցչի ստեղծագործական պատուհանը ստորագնահատելու նեղմիտ ջանքին:

Գլուխը քարը տխրահռչակ «աբովչութիւնը»: Պարզւում է, ըստ Վահէ-Վահեանի, «մեղաւորութիւնը» Յ. Օշականինն է. «Առնուազն պարկեշտ չէ Օշական, երբ երեւակայութեան բարեմիտ թափով մը կ ոստնու քերթուածին տողերէն՝ Երկրի մեր ամբողջ մտաւորականութեան ու ժողովուրդին վերագրելու համար՝ իրենց պանդուխտ կէսին «հունտն իսկ չորցնելու» դիտաւորութիւններ, որոնք իբրեւ բառ ու ոգի կը բացակային (Գ. Աբովի – Ս.Դ.) քերթուածին, ինչպէս՝ Օշականէն ամբաստանեալներու մտածումին մէջ»:

Այստեղ ընդմիջենք մեր խօսքը Բենիամին Նուրիկեանի՝ Նիւ Եորքից Ա. Ծառուկեանին յղած անհանգստութեան ազնիւ նամակով (1946, Մայիս 14): Նա ուզում էր տեսնել, թէ «Նայիրի»ի այդ տարուայ փետրուարեան համարում Յ. Օշականը այդ ինչեր է ասել Հայաստանի մասին, որ այդքան խռովայոյզ է դարձրել Սփիւռքի գրական միտքը՝ պատճառ դառնալով «հրապարակագրական նորօրինակ խաչակրութեան մը մեր մեծ գրագէտին դէմ ճիշդ իր յոբելեանի օրերուն անանուն կարգադրութեամբ կարծես…: Չսիրեցի իր դէմ արձակուած ամբաստանութեան եղանակը, մանաւանդ ոգին, որ առնուազն նեղմտութիւն կը հոտի»: Նա տարակուսած էր յատկապէս գրագէտի՝ կարծիքն ազատ արտայայտելու իրաւունքը ոտնահարելու փորձից: Այս էր, որ բորբոքել էր Վահէ-Վահեանի վրդովմունքը, որը հետամուտ էր ազատ խօսքի իր ստեղծած համբաւին, ինչն ակամայ կասկածի տակ էր դրել Բ. Նուրիկեանը տագնապի իր հարցումով:

Վահէ-Վահեանը Յ. Օշականի «Վկայութիւն մը» աշխատանքի շուրջ յօդուածի երկրորդ մասը գրում է փոքր-ինչ յապաղումով. շարունակութիւնը լոյս տեսաւ իր հանդէսի նոյն թուականի 4-րդ համարում՝ «Վկայութեան մը ողբերգութիւնը» ենթախորագրով, ուր շարունակում էր թիւր տեսողութիւնը, որ հասցնում էր գրականութեան մէջ քաղաքական տարրերի շփոթի: Գրական հայեացքը ստորադասուած էր քաղաքական կոյր կողմնորոշումին եւ կանխակալ մօտեցումին, այն, ինչ վերագրում էր Յ. Օշականին՝ անուանելով «թաւալգլոր վիժումին տխո՛ւր, բայց անհերքելի ու վերջնական ապացոյցներ»: Սա դեռ ոչինչ, աստիճանաբար երեւան են գալիս «վկայողի» նախկին «զեղծումները»՝ «իր այն բոլոր մեծ ու պզտիկ զեղծումները, զորս մինչեւ երէկ դիտեր էինք դեռ յամեցող յարգանքի մը պարտադրած ներողամիտ լռութեամբը»:

Այս մասում աւելի կիրթ է Վահէ-Վահեանի լեզուն: Քանիցս գործածում է «ալեւոր» որոշիչը, երբ իր առջեւ վաթսուներեքը չբոլորած եռանդուն գործիչն է: Խօսքը անզուսպ է, յաճախ միջնորդաւորուած ուղղագիծ ամբաստանութիւններով ու հայհոյանքի մօտեցող արտայայտութիւններով: Եւ դեռ ինքն է նախայարձակը, երբ  որդեգրել է «…սեւամաղձ կիրքերով, ոխերով, մոլորեցնող ամբարտաւանութիւններով, անպատասխանատու հերքումներով ու հաստատումներով, …ծանր մեղանչումներով արատաւոր» գիծ: «Չունեցաւ կասկածը,- շարունակում է խմբագիրը,- թէ պիտի գայ օր մը, ուր ՕՇԱԿԱՆԻԶՄը պիտի դառնար հոմանիշ՝ կիրքէ պղտորեալ մտածումի, համբաւ հալածող չարամտութեան…»:

Աններելի թունոտ այսպիսի վերաբերմունք հազուադէպ է հանդիպում: Հարց է, սակայն, ինչպէ՞ս է արձագանգում դրանց ինքը՝ Յ. Օշականը. նա հաւասարակշիռ է, թէեւ՝ «չոր» ու չէզոք: ՌԱԿ-ի երբեմնի գործուն անդամ, յետագայում ամերիկահայ «Նոր Աշխարհ» թերթի հիմնադիր-խմբագիր Սամուէլ Թումայեանին ուղղուած նամակում զուսպ ու «կոճկուած», միայն մէկ-երկու նախադասութեամբ ձեւակերպում է առերես խաղաղ իր «սառը» վերաբերմունքը. «Խմբեցէք այսպէս ըսուած խիստ որակումները (իր գրածների մասին է – Ս.Դ.): Դուք ունիք էջ մը շատ-շատ: Անդի՞ն: «Անի»ի խմբագիրը իմաստութիւնն է գործած այդ խստութիւնները չակերտօրէն հրամցնելու իր ընթերցողներուն ու անշուշտ մոռցած 124ը, որ փառաբանութիւնն է իմ ժողովուրդի արժէքներուն, կսկիծը՝ անոր փոքրութիւններուն: Այսպէսով է, որ կը գրուի հայոց պատմութիւնը»:

Յ. Օշականը նոյնիսկ խմբաւորման էր ենթարկել իր հասցէին եկող շարունակական «մեղադրանքները», որոնց մէջ իբր ակնառու էր «աններելին»՝ հայրենադաւութիւնը:

«Անի»ն փաստօրէն դարձաւ Յ. Օշականի դէմ 1946-ին ծաւալուած «գրոհ ու փոթորկի» հիմնական օջախներից: Չանցած մէկ ամիս՝ այստեղ սանձազերծեցին նոր արշաւ, որին ներգրաւուեց Ա. Անդրէասեանը: Վերջինս հանդէսի օգոստոսեան համարում տպագրեց իր ծաւալուն պարսաւագիրը՝ «Օշականի «դատումին» վրիպանքը»: Ըստ էութեան՝ նոր բան չկար. նշաւակումի «հին» հանդերձը լոյս էր տեսնում ճիշդ ժամանակին. չէ՞ որ ընդհուպ մօտեցել էր խորհրդահայ գրողների երկրորդ համագումարը, եւ կազմ ու պատրաստ պիտի լինէր գրագէտի դատափետումի «անիական» փաթեթը:

Յ. Օշականը Յովհաննէս Աւագեանին 1947-ի Ապրիլին այդ թոհուբոհի նախապատճառների մասին գրում է. «Երբ մէկը Օշականը կ արհամարհէ ու կը գրէ ամէնէն ողորմելի դրաման (Պ. Զարոյեան), այդ մէկը ինծի ցաւ կը պատճառէ իր իսկ անկարողութեան փաստովը: Ահա օրինակ մը շատերու մէջէն: «Վկայութիւն»ը ղրկեր էի Նուրիկեանին, Սամին, Անդրէասեանին, խորունկ վստահութեամբ, որ գիրքը կ ազատէին անարգ խեցեվճիռէն, զոր լրագրողներու միութիւնը յաջողած էր անցընել: Արդ, Նուրիկեան, իր սովորական անկեղծութեամբը, գիրքը գտաւ խակ. Սամը ծիծաղելի ըրաւ զիս՝ գովեստի փոխան գովեստ մը տեսնելով անոր մէջ: Անդրանիկը, որուն «Սպիտակ արդարութիւն»ը ինծի քաջալեր մը կը կարծէի, հիմնովին սեւցած արդարութիւն մը յանդգնողին առջեւ, ըսաւ ամէնէն անգութ բաները»:

Իսկ ո՞րն էր Ա. Անդրէասեանի տեսած օշականեան «ցաւագին վրիպանքը». այն, որ գրողն ու անհաշտ քննադատը շփոթի մէջ են, քանի որ «…հարթումի» մտասեւեռումը եւ քննադատութեան կոչումը իրարու հետ անհաշտ եզրեր են միշտ»: Մինչդեռ, իր կարծիքով, «…քննադատը ի վիճակի չէ օգնելու գրագէտին, երբ անոր գործին կը մօտենայ «հարթելու» անողոք հոգեբանութեամբ: Դժբախտաբար, Օշականի քննադատութիւնը ծնունդն է այդ բացասական մերձեցումին»: Նկատելի է Ա. Անդրէասեանի դրոյթների մէջ Վահէ-Վահեանի «ձեռագրի» հետեւողական ներկայութիւնը, յատկապէս նորերի յարգալից, բայց եւ «լուռ» հիացումի դէմ, երբ իբր չէին նկատում նրա գրական «այլասերման նոր ու անյոյս գահավիժումը», թէ «Նայիրի»ի մէջ գրածը «զրպարտագիր մը եւ նոյն ատեն մարտահրաւէր մըն է ընդդէմ բոլոր այն գրողներուն, որոնք խորհրդահայ գրականութեան մէջ արժէքներ ճանչնալու եւ գնահատելու խոնարհամտութիւնը ունեցած են», «անթոյլատրելի… նոյնիսկ անսիրտ վարձկանի մը»:

Ա. Անդրէասեանի այս յօդուածը վերատպուեց Բէյրութում տասնհինգ տարի անց, արդէն «Անի» մատենաշարով լոյս տեսած «Խոհեր գրական-հասարակական» գրքում, ինչը նշանակում էր, թէ դոյզն-ինչ չէր փոխուել վերաբերմունքի ուղղութիւնը, թէկուզ քաղաքական եւ գրամշակութային ձնհալի շրջան էր խորհրդային երկրում, եւ վերարժեւորւում էր շատ բան:

Ի դէպ, խորհրդային ժամանակի քաղաքական տրամադրութիւններին կառչած Բէյրութի «ձախակողմեան» «Ժողովուրդի ձայն» օրաթերթի (1942-1948) խմբագիր  Յովհաննէս Աղպաշեանը, յայտնի «Խիկար» գրչանունով, հենց 1946-ի այս մթնոլորտում խմբագրական իր յարձակումներով, բնականաբար, խորհրդամէտ տխուր ոգով, բայց կրքոտութեամբ փորձեց պաշտպանել Հայաստանի մտաւորականութեանը «ծառուկեաններէն» եւ «օշականներէն»: Օրաթերթի Մարտ 13 եւ 14 համարներում յաջորդաբար տպուած «Յակոբ Օշական» գրութիւնն ամբողջութեամբ յորդում էր չարակամութեամբ :

Ընդհանուր այս պատկերի դիմաց արժանին պիտի մատուցել Շաւարշ Միսաքեանին, Անդրանիկ Ծառուկեանին, Բենիամին Նուրիկեանին, որոնք պաշտպանում էին գրողին ու նրա բարձր գրականութիւնը հաշուեյարդար յիշեցնող նման անարդար գնահատութիւններից: Իսկ Հալէպում գրական համախոհերը, բարեկամները արժեւորումի հրաշալի առիթ բացեցին. Յ. Օշականին հրաւիրեցին իրենց կազմակերպած բացառիկ հանդիսութիւններին, ինչը պիտի մեղմէր գրագէտի սրտում կուտակուած, հոգին գալարող մաղձը:

Խորհրդանշական է Յ. Օշականի հանդէպ կենդանութեան օրօք եւ մահից յետոյ հայ Գահիրէի անտարբերութեան առթիւ զայրոյթ յարուցած վերաբերմունքը, որը արձանագրում է համայնքում երկարամեայ ուսուցիչ եւ 1947-1961 թթ. «Յուսաբեր»ի խմբագիր Բենիամին Թաշեանը. «Եգիպտահայ գաղութը ժլատ գտնուեցաւ Օշականի հանդէպ: Ո՛չ հրապարակային մեծարանք, ո՛չ յոբելեան: …Անշուշտ դեռ ժամանակ կայ դարմանելու այս «մոռացօնքը»: Յոյս ունինք, որ մեր գաղութը պիտի տայ յետ մահու «ժամուց» մը այս անվեղար վարդապետին, որ քառասուն տարի հայ դպրութեան ծառայեց աննահանջ նուիրումով»,- յուսադրում էր ինքն իրեն լաւատեսական տրամադրութեամբ:

Այս յօդուածով, թէպէտ տրտում շեշտադրումներով, Հայաստանում սկիզբ ենք դնում Յակոբ Օշականի ծննդեան 140 ամեակի առթիւ նախաձեռնութիւնների շարքին:

ՍՈՒՐԷՆ ԴԱՆԻԷԼԵԱՆ

Դոկտ., պրոֆեսոր

*) Խմբագրության կողմից ավելորդ չենք համարում հիշեցնել, որ գերմանական ֆաշիզմի դեմ հաղթանակը ոգեւորել էր ոչ միայն սփյուռքահայ, այսպես կոչված «ձախակողմյան» գրողներին, այլեւ դաշնակցական խմագիրներին, նույնիսկ Փարիզի «Յառաջ»ի հիմնադիր ու խմբագիր Շավարշ Միսաքյանին: