Սարգիս Շահինյան. «Շոկը բավարա՞ր՝ լռելու համար»

Անցյալ ուրբաթ, հունվարի 24-ին, վարչապետ Փաշինյանի՝ շվեյցարահայության հետ  հանդիպման տեսագրության հրապարակումից հետո մեր հարցերի պատասխանները փորձեցինք գտնել Շվեյցարիայի հայկական եւ հայամետ կազմակերպությունների խորհրդի նախագահ Սարգիս Շահինյանից: Ստորեւ՝ մեր զրույցը:

 –Պարոն Շահինյան, տեղյակ ենք, որ հանդիպման ժամը քանիցս փոխվել է: Ներկաները հատո՞ւկ հրավիրյալներ էին:

-Նախնականը պիտի ժամը 18-ին կայանար, հետո ժամը փոխվեց՝ 16-ին դարձավ, հետո՝ ժամը 11-ին եղավ: Չեմ կարող ըսել, որ ժամի փոփոխությունը եղավ մասնավոր, որ ավելի քիչ մարդ գար: Ինքը Դավոսից առավոտ շուտ մեկնեց Ցյուրիխ, ճանապարհը 2,5-3 ժամ է, հետո վերադարձավ Երեւան: Չեմ կրնար բացառել, որ Նիկոլ Փաշինյանի՝ Դավոսից ավելի շուտ Ցյուրիխ մեկնելը, ուր որ շվեյցարահայ անհատների հետ երկու ժամանոց հանդիպումը եղավ, պայմանավորված էր քաղաքական հանգամանքներով:  Ավելի կանուխ Երեւան մեկնելը կնշանակե, որ մեր կողմե ակնկալած հանդիպումները տեղի չունեցան: Ո՛չ Ալիեւի, ո՛չ էլ Շվեյցարիայի արտգործնախարար Ինյասիո Կասսիսի հետ: Հանդիպումները հրապարակվեցան վարչապետի էջին վրա, ամենակարեւորը ՆԱՏՕ-ի գլխավոր քարտուղարի հետ հանդիպումն էր, ապա թե ոչ, ճիշտն ասած, որեւէ գլխավոր հանդիպում չտեսանք:  Չեմ կարողանում հասկանալ, թե ՀՀ կարեւորագույն դեմքը, եթե կարեւոր հանդիպումներ պիտի չունենար, ինչո՞ւ Դավոս եկավ: Կրնամ երեւակայել, որ նպատակը որոշ պատգամ տալն էր, որ հայերեն ասած՝ «զոքանչին հետ խոսիլ, որ հարսը լսի» կկոչվի: Այսինքն՝ ինքը բացահայտ գործածեց շվեյցարահայության հարթակը: 

Չի կարելի ըսել, թե ներկաները սփյուռքի ներկայացուցիչներ էին, այլ անձինք էին պատվավոր, որ կներկայացնեին իրենց անձնական կա՛մ հիմնադրամը, կա՛մ կազմակերպությունը, սակայն ներկայացուցչությունը տկար էր: Չեմ կրնար նույնիսկ ըսել, թե հրավիրվածները որոնք էին, գիտեմ, որ հրավիրվածներ կային, այդ թվում նաեւ ես, եւ պատրաստ էի թե՛ ժամը 18-ին, թե՛ 16-ին երթալու, բայց ժամը 11-ին նախնական ուրիշ պայմանավորվածություններ ունեի, չկրցա մասնակցիլ: Այն, ինչ վարչապետը հրապարակեց, տակավին հարցականի տակ է, թե ինչո՞ւ հրապարակեց: Ոչ ոք մինչեւ այսօր, որ հոս է եկել (նաեւ ՀՀ նախագահը), նույնիսկ ինքը, որ 2019-ին շվեյցարահայությանը հանդիպել է, որեւէ ծպտուն չի հրապարակել, թե ինչ է խոսվել: Եղել է մի քանի նախադասությամբ տեղեկատվություն՝ վարչապետը հանդիպեցավ շվեյցարահայ համայնքի հետ: Շատ ընդհանուր, առհասարակ չհրապարակելով խոսակցության մանրամասները:

–Վերջին շրջանում գերմանահայության, չեխահայության հետ վարչապետի հանդիպումների տեսագրությունները հրապարակվել են, նաեւ Հանրային հեռուսատեսությունն է դրանք եթեր տվել: Քանի ակնարկեցիք, որ նախկինում չէր հրապարակվել, կարելի՞ է հասկանալ, որ նախկինում եղել է չհրապարակման պայման:

-Ես ներկա չէի: Այն, ինչ ասում եմ 100-են 100 ստուգված չէ, բայց ներկա 2 հավաստի աղբյուրների միջոցով կարող եմ  ասել, որ նախնական պայմանավորվածություն կար, որ  այն, ինչ պիտի խոսվեր, պիտի մնար այդ սրահին մեջ:

–Կարո՞ղ եք նրանց անունները տալ:

-Ոչ:  Օպերատոր կար, մի քանի անկյուններից էր նկարահանված: Օպերատորը չէր կրնար գաղտնի ընել, սակայն կրնար նկարահանել, եւ դա մնար վարչապետի անձնական արխիվում՝ որպես փաստ: Մինչ վարչապետի հրապարակումը, շվեյցարահայերից որեւէ մեկը չէր հրապարակել: Որեւէ մեկն իրավունք չուներ իր հեռախոսով դա նկարահանելու: Մյուս կողմից էլ, նկարները տեսա, ուրեմն  քարացած օրենք չէր: Հանդիպումը նախատեսված 2,5 ժամի փոխարեն 2 ժամ տեւեց: Կես ժամ վարչապետն ուշացավ: Վարչապետի հրապարակածը 1 ժամվա ամփոփում էր:

– Չգիտենք՝ հանդիպման սկզբո՞ւմ, թե՞ վերջում է խոսել ցեղասպանության մասին, սակայն որեւէ մեկը չի՞ արձագանքել վարչապետի ասածին:

-Ոչ: Որեւէ մեկը երեսը կամ համարձակությունը չունեցավ Հայոց ցեղասպանության հարցականի տակ դնելուն հակազդելու:

–Այնտեղ ներկա շվեյցարահայերը արեւելահայերենին լավ տիրապետու՞մ են. Միգուցե չեն հասկացել, թե ինչի մասին է խոսքը:

-Արեւմտահայերեն իմացող որեւէ անձ չէր կրնար վարչապետի ասածը չհասկնալ, կամ տարբեր ձեւով հասկնալ: Ուղղակի մարդիկ չուզեցին բացեիբաց հակազդել: Այնպես չէ, որ հանդիպմանը որեւէ  հակառակ տեսակետ չի հնչել, բայց այս խնդրի շուրջ բոլորը լռեցին:

–Այդտեղ ներկա անհատները շվեյցարահայության տարբեր ձեռնարկներին թե՛ ֆինանսապես, թե՛ բարոյապես միշտ սատար  են եղել՝ Փերինչեքի ժխտողականության արշավին հակազդելու ժամանակ ու դրանից հետո: Նաեւ Արցախի հարցում են սատարել, այդպես չէ՞:

– Բացարձակ մեծամասնությունը պատմական արդարադատության ի նպաստ է գործել: Բոլորը շատ հստակ, ամբողջովին սատարել են ամենակարեւոր պահերուն: Սակայն հիմա  ի՞նչ տեղի ունենում է, չեմ կարողանում տեղը բերել: Այս անձանց բացարձակ մեծամասնությունը արցախյան 2 -րդ պատերազմից հետո նաեւ արդարություն պահանջող դերի մեջ է եղել: Միշտ՝ թե՛ Բեռնում, թե՛ Ժնեւում, թե՛ Ցյուրիխում, թե՛ Լյուցեռնում: Դժվարանում եմ երեւակայել, որ վարչապետի այս տեսակ քարոզչական մոտեցումը կարողացած լինի այս մարդկանց միտքը փոխել:

–Պարոն Շահինյան, հանդիպման ներկաների մեծ մասը շվեյցարահայեր են, որոնց ծնողներն Արեւմտյան Հայաստանից են՝ Հայոց ցեղասպանության վերապրողների  ժառանգներ: Եթե որեւէ  թուրք կամ այլազգի ժխտող լիներ նրանց դիմաց, կարծիք արտահայտեր, կհակազդեին, լուռ չէին մնա: Հունվարի 24-ի հանդիպմանը չխոսեցին, քանի որ դա իրենց համար անսպասելի՞ էր, թե՞ այսպես համարենք՝ հարգանք էր հայրենիքի ղեկավարի հանդեպ, որից չէին ակնկալում նման բան լսել:

-Ինչ կվերաբերի ապշած լինելուն, չեմ բացառում: Կրնա ըլլալ, որ մարդիկ իսկապես շոկի տակ եղած ըլլան: Այն տեսակ անձեր կային, որ կարող էին մի խումբ թուրք ուտել ուղղակի, եթե անոնց ձեռքերն ոճիրից արյունոտ ըլլային: Մեկեն մեկ, երբ ոչ թե ձեր հակառակորդը, այլ ձեր հանրապետության վարչապետն է այդ բանն ասում, կրնամ երեւակայել, որ մարդիկ գուցե չհավատացին իրենց լսածին: Եթե հոն ըլլայի, խնդիրը քիչ մը տարբեր պիտի լիներ: Նախեւառաջ՝ ինչպե՞ս կարելի է հարցականի տակ դնել հավաքական հիշողությունը՝ հաշվի առնելով միմիայն ԽՍՀՄ 1939-1950 թվականները: Նույնիսկ ամենատգետ անձն էլ գիտի, որ 39-ին ստալինյան բռնաճնշումների, սպանդի ժամանակն էր: Ե՞րբ սպանվեցավ Եղիշե Չարենցը ՝ 1937-ին, ե՞րբ էր սպանվել Խորեն Մուրադբեկյան կաթողիկոսը, որ այս խնդրով զբաղվեցան: Ապրիլի 24-ի մասին՝ որպես հիշողության օրվա, առաջին անգամ հռչակած էր Գեւորգ 5-երորդը 1921-ին: Ցեղասպանություն բառը դեռ չկար, Մեծ Եղեռնի մասին էր խոսքը:

–Բայց ոճիրը միշտ անուն է ունեցել: Ցեղասպանությունը իրավական բնորոշումն է: Մեծ եղեռն, ջարդ, կոտորած, զուլում: Սփյուռքում շատ տարածված Աղետ բնորոշումը, ի հարգանս սփյուռքի, 2010-ին գործածեց նաեւ գերմանացի բեմադրիչ Էրիկ Ֆրիդլերը «Աղետ՝ մի ցեղասպանություն» վերնագրով համանուն փաստագրական ֆիլմում: Հրեաներն էլ ցեղասպանություն բառը չեն գործածում՝ Հոլոքոսթ, Ողջակիզում բառերին զուգահեռ կիրառում են Շոա ձեւը:

-Այն ակնարկը, թե մեր մեջ պետք է փնտրենք՝ ինչ է եղել, անիմաստության կամ տգիտության, կամ չհասկացողության, կամ հակառակորդի պարտադրած   տեսանկյունն է : Այն, ինչ հոս խոսվեց, հրապարակվեց, թե սփյուռքում ինքը կարողացավ այդ խնդիրը ներկայացնել՝ իբր առանց անդրադարձի, այն եզրակացության գալ, որ նույնքան դյուրին պիտի լինի անոր մասին խոսիլ հայրենիքում, սա իրապես երեւակայությունից դուրս եւ իրականության խեղաթյուրման հետեւանք է: Հենց  ՀՀ վարչապետից շատ դժվար պիտի լիներ սա լսել: Բայց այս տեսակ արտահայտությունը  էթիկական, պատմագիտական, նույնիսկ գիտական իրողության դեմ գնացող բան է, եւ ամենալավ պատճառն է մեր հակառակորդների համար, որ մեջբերելով այս ասածները՝ փորձեն ազդել եւ համոզել, որ ցեղասպանության միջազգային ճանաչման ջանքերն անիմաստ են: Հայերենը շատ զորավոր խոսք ունի՝ «մուխը մարել» կըսեն: Արդեն դժվար վառվող մի բոց, մի կրակ մարվում է: Չի կարող սա Փաշինյանի բուն ցանկությունը լինել:

–Էլի Վիզելն ասում է՝ Ուրացումը ցեղասպանության վերջին արարն է: Աշխարհը, մեծ հաշվով, ճանաչում է Հայոց ցեղասպանությունը, եւ դա արել է հետագա աղետները կանխելու նպատակով: Հիմա ուրացման դուռը բացվում է մեր տնից, կասկածը թափառում է սոցցանցային խոսույթում: Ինչպե՞ս պիտի կանգնեցնենք:

-Ուղղակի մոռանա՞լ 1919-ի դատավարությունները, որոնք հենց թուրքերը մեջտեղ բերին, ոչ հայերը, եւ գլխավոր պատասխանատուները մահվան դատապարտվեցան, որոնք հետո Գերմանիայի միջոցով առաջ նախ Մալթա կարողացան հասնիլ  եւ հետո՝ Բեռլին: Սա մոռանալը կարծես խորհել կու տա, թե ում հետ է գործերնիս: Իհարկե պետք է շարունակել ինքզինքնիս հարց տալ՝ ի՞նչ տեղի ունեցավ: Էլի Վիզելի ասածի մասին ուզում եմ հիշեցնել, որ եղած է նաեւ հրեաների, այլ ժողովուրդների հետ, որովհետեւ սա հոգեբուժական իրողություն է: Վիզելի ասածը միայն էթիկայի տեսակետից չէ, սա խորը ստուգված հետազոտման ենթակա իրողություն է: Սա անուն ունի, իրապես հոգեխախտման ծանր վիճակ է: Մի ժողովուրդ չի կրնար զերծ մնալ սրանից, բայց որ  դրանով հենց մեր վարչապետն է վարակվել, չեմ կրնար հասկանալ:

–Հիշում եմ ձեր անձնական պատմությունը: Ցեղասպանության վկա, վերապրող ձեր հայրը եւ Պոլսում դպրոց հաճախած ձեր մայրը առճակատվել էին, երբ վերջինս դպրոցում իր անցածն էր պնդել, թե թուրքերին հայերն են սպանել՝ հավատալով թուրքական դասագրքերում մատուցվածին: Որքան էլ Հայաստանի դպրոցում թերի ենք անցել հայ ժողովրդի պատմություն, այդուհանդերձ  ունեցել ենք նաեւ վերապրողների բանավոր փոխանցվող պատմությունը, ապրիլի 24-ին Ծիծեռնակաբերդում խոնարհվելու ամենամյա ավանդույթը: Կասկածե՞լ այս բոլորին…

-Եթե վարչապետի ցանկությունն այն էր, որ մեր մեջ ատելություն ընդհանրապես չսերմանվի, ինքը կարող էր այս խնդիրը լրիվ այլ անկյունից բացատրել: Ուզում եմ  հիշեցնել, որ նույնիսկ արցախյան առաջին պատերազմի ամենասուր ժամանակ չընկանք այդ թակարդը: Ինչ որ Իլհամ Ալիեւը փորձեց ինստիտուցիոնալ ձեւով՝ հայերի հանդեպ ատելություն սերմանել:

–Այս հայտարարությունը որեւէ ձեւով ազդելո՞ւ է շվեյցարացի քաղաքական գործիչների, պատգամավորների եւ համայնքային կազմակերպությունների աշխատանքի վրա: Երկար ժամանակ պայքարել եք թուրք ժխտողականության դեմ: Շվեյցարիայի արդարադատությունն էլ ժխտողին պատժելու հաստատակամությունից չի հրաժարվել:

-Ինչ կվերաբերի Հայոց ցեղասպանության հաջորդ՝ կանտոնների պալատի կողմից ճանաչման հանգրվանին, ինչի ետեւեն խորհրդարանական մեր բարեկամական խումբը ամիսներ ի վեր շատ հմուտ ձեւով աշխատանք է տանում, հաստատ դյուրին չի լինի: Իհարկե ամեն բան պետք է անենք, որ որեւէ կասկած տեղ չունենա, պետք եղած անձինք խոսին, որ պատգամավորները ճիշտ կողմնորոշվին եւ ճիշտ որոշում առնեն: Բայց եթե այս արտահայտությունը երկրորդվի՝ հենց ՀՀ  վարչապետի, վարչախմբի, իրենց համախոհների կողմից, վստահաբար դա մեր գործը պիտի դժվարացնե:

–Արցախի բանաձեւի մասին: Ըստ միջազգային քրեական դատարանի դատախազ Օկամփոյի, Արցախում կատարվածը էթնիկ զտում չէ, ցեղասպանություն է: Հայությանը բնաջնջելու ադրբեջանաթուրքական միացյալ ծրագիրը կարծես իրականություն դառնալու շեմին էր: Ժնեւի կանտոնի բանաձեւը, Ազգային խորհրդում շվեյցարացի պատգամավորների դեկտեմբերի 17-ի քվեարկության արդյունքը, հունվարի 21-ին արտաքին հարաբերությունների հանձնաժողովի՝ հայերի Արցախ վերադարձին ի նպաստ քվեարկությունը հույս են տալիս, որ մարտին Շվեյցարիայի օրենսդրի վերին պալատում քվեարկության դրվելիք հայերի՝ Արցախ վերադարձի բանաձեւը  մարդասիրական իրավունքը գերակա կհամարի: Շվեյցարացիները համոզված են, որ բնաջնջման նպատակ է եղել, ուստի արցախահայերն իրենց բնօրրանից կամովին դուրս չեն եկել: ՀՀ վարչապետի ձեւակերպումները կարո՞ղ են ազդել քվեարկության արդյունքի վրա:

-Ինչ վերաբերում է արցախահայության հարցին, այն տոկուն հիմքի վրա է:  Կվստահեցնեմ, որ պետք եղած քայլերը պիտի տարվին, որ քվեարկողները կարողանան համոզված մնալ իրենց առնելիք ճիշտ որոշման հանդեպ: Վերին եւ ստորին պալատները նույն ժամանակ են գումարվում: Եթե խնդիրը սահմանափակված մնա հայկական տիրույթում, չեմ կարծում, որ հոն սա առնչություն կունենա: Սակայն իմանալով, որ մեր հակառակորդներն ինչպես պիտի կրնան գործածել այս արտահայտությունները, կրնամ երեւակայել, որ կավելանան բացասական քվեները, հակառակ որ շատ նվազ էին այդ տեսակ մոտեցման կողմնակիցները:

–Շվեյցարիայում Ադրբեջանի եւ Թուրքիայի դեսպաններն որեւէ ձեւով արձագանքե՞լ են:

-Ոչ, որովհետեւ խակ է դեռ խնդիրը: Մանավանդ որ վարչապետի ակնարկած հիմքը, թե 1939-ին ցեղասպանության մասին չի խոսվել, ինչի վրա ինքը կասկած է ստեղծել, այնքան երկրորդական, երրորդական նշանակություն ունեցող է, որ նույնիսկ մեր հակառակորդն է դժվարանում դրա վրա իրողություն սարքել: Սակայն, եթե վարչապետն ավելի հեռուն գնա՝ ցեղասպանություն եղե՞լ է, թե՞ ոչ, հոն արդեն խնդիրները կփոխվին: Հոն է, որ պետք է վախնանք: Բայց սա նախաբանն էր, որից լավ հոտ չի գալիս:

Հարցազրույցը վարեց ԱՆԱՀԻՏ ՀՈՎՍԵՓՅԱՆԸ

ԳերմանիաՀ.Գ. Մեր հարցազրույցը ձայնագրվել է հունվարի 28-ին, 29-ի ուշ երեկոյան հրապարակվեց Շվեյցարիայի հայկական եւ հայամետ կազմակերպությունների խորհրդի հաղորդագրությունը, որին կարող եք ծանոթանալ կայքէջում https://azg.am/news/%d5%af%d5%b8%d5%b9-%d5%a5%d5%b6%d6%84-%d5%a1%d5%b6%d5%b8%d6%82%d5%b4-%d5%be%d5%a1%d6%80%d5%b9%d5%a1%d5%ba%d5%a5%d5%bf%d5%ab%d5%b6-%d5%ba%d5%a1%d6%80%d5%a6%d5%a1%d5%a2%d5%a1%d5%b6%d5%a5%d5%ac-%d5%ab/: